Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.1988, Blaðsíða 5

kvikmyndahúsa. Aðeins birtast þar undir-
stöðuatriði, en aukaatriði burtu felld. Þann-
ig skiptir landslag litlu máli, aðeins er vitn-
að til þess, þegar það öðlaðist þýðingu vegna
atburða, lýsinga. Hið sama skeður og birt-
ist aðeins á ferli hins daglega lífs, þegar
nauðsynlegt rejmist að dreifa framvindu
sögunnar. Yfír höfuð sýna sögumar okkur
nokkra atburði, afleiðingar þeirra og í kjöl-
farið fylgja önnur atvik með sínum afleiðing-
um, fjötruðum kringumstæðum og atburð-
um, sem samtvinnast „ævintýri" sögunnar.
En heildin sýnir alltaf einfalda, frábæra
byggingu sögunnar, einnig málfræðilega,
enda þótt viðkvæðið orsök-afleiðing, geti
stundum í framkvæmd margbrotin og verk
sem virðast hulin geta orsakað alvarlega
atburði margar blaðsíður fram í tímann.
Einnig geta skorist línur verknaðar og sum-
ar þeirra endað án frekari afleiðinga. Öllu
þessu mætum vér í Njáls sögu. Hnefahögg
olli ef til vill ekki afleiðingum á stundinni,
en gat síðar orðið orsök meiri atburða; röð
hinna eggjandi óvæntu hefndaraðgerða
Bergþóru og Hallgerðar lauk án endis enda
þótt því væri ætlað að vísa til síðari at-
burða, þótt í óljósu formi sé. Allt er þetta
gert til þess að frásögnin þræði ekki einfald-
ar línur en orsakar hreyfingu og líf, sem
gagntekur athygli lesarans.
Eins og mestur hluti persóna sagnanna,
hafa tvær aðalpersónur Njáls sögu raun-
verulega lifað. Gunnar á Hlíðarenda annars-
vegar en Njáll á Bergþórshvoli hinsvegar,
eru sannsögulegar persónur. Þótt vér vitum
lítið meira um þá en sagan greinir.
Það virðist ljóst, að hinn raunverulegi
Njáll eigi lítið sameiginlegt með þeim Njáli
sem birtist í sögunni, enda þótt fornleifa-
rannsóknir og skírskotun til annars uppruna
leyfí oss að vera þess fullviss að árásin og
brennan hafí átt sér stað (sennilega nóttina
á milli 21. og 22. ágúst árið 1011). En hinn
sannsögulegi Njáll virðist hafa verið áræð-
inn bóndi eins og margir fleiri Snorri varð-
veitir í Eddu sinni eina vísu tileinkaða Njáli
og hugmyndin sem vísumar gefa um hann
virðist ekki gefa til kynna rólegan, friðsam-
an persónuleika, réttlátan og góðan, eins
og sagan segir. En það gildir einu, því að
hinn raunverulegi Njáll varð bókmenntaleg
persóna og hann höfðar aðeins til sérfræð-
inga. Einnig margir aðrir atburðir, sem sag-
an lýsir, virðast samsvara illa sögulegum
raunveruleika, t.d. staða Njáls sem alþýðu-
manns; en aðrir virðast samræmast raun-
veruleika. Fomleifagröftur hefur sýnt ótví-
ræðar heimildir um bardaga við Rangá, sem
samsvara sögunni mæta vel; þar sem er að
fínna fjölda kumla — þótt ekki sé vitað
hverra — einmitt þar sem sagan greinir,
margir þeirra, sem voru nefndir, vom sann-
sögulegir, þótt ekki vitum vér, hvort upp-
mni þeirra var sá, sem höfundur sögunnar
segir. í reynd skiptir það ekki máli; Njáls
saga hefur sína „sagnfræðilegu" samsvör-
un, sem ekki samræmist sagnfræðilegum
raunvemleika. Það er sennileiki atburða,
sem sagan greinir, er algerlega óháður raun-
vemleika, eða nákvæmlega því sem gerðist.
Njáll kemur fram í sögunni sem persónu-
leiki hreinn og samkvæmur, svo að oss leyf-
ist að skilja (eða jafnvel spá) um viðbrögð
hans. Hér er sama, hvort hin raunvemlega,
sögulega persóna er fjarlæg. Svo nefnt sé
aðeins enn eitt dæmi, frásögn af kristnitök-
unni hefur söguhöfundur tekið trúanlega,
atburðir em á yfirborði réttlættir, en ekki
skiptir máli hvort raunvemleg saga kristni-
tökunnar samsvari sögunni í heild. Ef vilji
er fýrir hendi, er hægt að ímynda sér að
um sé að ræða lestur raunvemlegrar sögu;
í reynd var það svo hjá mörgum íslendingum
á umliðnum öldum. En það getur ekki villt
oss sýn yfír bókmenntalegan gmndvöll sög-
unnar sem aðeins er með sögulegu ívafí.
Vér getum — og skulum — lesa hana sem
skáldsögu, gleymum því ekki, að rætur
hennar liggja í tilfallandi atburðum, tvö
hundmð ámm áður en hinn óþekkti höfund-
ur skóp þá víðfeðmu frásögn, sem nefnd
hefur verið Brennu-Njáls saga.
Eins og ég hef sagt, þá þekkjum vér
ekki höfunda að baki allra þessara sagna —
enda þótt fram hafi komið nokkrar tilgátur,
skal þar fyrstan telja valdamikinn höfðingja
frá seinni helmingi 13. aldar, Þorvarð Þórar-
insson — einn atkvæðamesta „goðann“. En
einnig nafnið látum vér lönd og leið: því
það sem vér ekki megum gleyma er, að
vissulega var hér höfundur á ferð, sem samdi
verkið án minnsta gmns um að síðar yrði
um það fjallað með bókmenntalegum róm
antískum hætti. Vissulega var hann sá sem
hann var, kristinn maður, íslendingur með
góða þekkingu á mestum hluta þeirra hér-
aða sem sagan nær yfir, en honum fataðist
nokkuð í staðfræði, þegar til Noregs kom
t.d. Hann þekkti og notfærði sér verk, er-
lend og íslensk, þar á meðal Biblíuna, eins
og liggur í hlutarins eðli.
117
Los htjos de Sigfus prometen ayudar a Flosi
Los hijos de Sigfus se enteraron de que Flosi
estaba en Holtsvad, y fueron allí a verle; allí estaban
__ Mörk y su hermano Lambi, Thorkel de Mörd
?mund, los hijos de Sigfus, Lambi Sigurdarson y
runnar Lambason, v Grani Gunnarsson. i
Hér er ekki staður til að útlista fullkom-
lega aðaluppsprettur — lindir þær sem höf-
undur notaði til sögunnar, einka-ætlunar-
verk á sérfræðisviði. En vissulega er þó
hægt að merkja, að tilvera léðra linda geti
falið í sér að Njáls saga, eins og hver önn-
ur, sé að vissu leyti brædd upp úr einhverju
eldra riti. í íslendingasögum em þessar lind-
ir notaðar sem uppistaða frásagnar ævintýr-
is, til þess að búa einhverjum atburði form,
eða að marka vissum persónuleika ákveðinn
bás. Með þvi að vitna til nokkurra áberandi
dæma frá sérfræðingum og sýna fram á
það form sem þeir notuðu sér til hagnýting-
ar. Þessar lindir ber að benda hér á og
hvemig sagan endurspeglar þær. Elsta at-
hugun sem hér um ræðir (og lærðir menn
upplýstu á síðustu öld) skírskotar til áhrifa
„Samræðna Alberto Magno Páfa“ á frásögn
um draum Flosa í kapítula nr. 133, þar sem
söguhöfundur þiggur af „Samræðum" kall
þeirra manna sem feigir vom. Enn aimenn-
ari em þó áhrif (Þiðriks sögu af Bem) undir-
byggð, eins og segir í formála, á þýskum
kveðskap, og áhrifín einnig falin í lýsingu
Gunnars og fylgir trúlega eftir til Hildi-
brands í sögu af þýskum uppruna. Einnig
franskar bókmenntir þekktar og þýddar á
íslandi sem annars-staðar, hafa sín áhrif,
augsýnilega nokkrir svipdrættir af nýrri
innsýn til riddarasagna; verka eins og (Flor-
es-saga og Blankeflúr) og Alexanders saga,
sem einnig er til á „kastilíönsku af frönskum
uppruna, flæða inn í mörg íslensk verk, þar
á meðal Njáls sögu, þar sem hetjan Kári
virðist þiggja mikið frá hugmyndaríkum
riddarasögum, og næstum mætti skoða
hann sem „villuráfandi riddara" eins og
Einar Ól. Sveinsson komst að orði.
Auk þessara erlendu verka þýddra á
íslensku, gat höfundur sögunnar einnig hafa
þekkt þau í uppmnalegri mynd, og líka
bætt við mörgu þótt minni háttar væri, vér
höfum íslensk verk sem Njáluhöfundur hef-
ur ómælt þegið af. Auk sagnfræðilegra rita
sem almennt em að meginmáli notuð í sög-
umar, em íslendingabók Ara fróða og ýms-
ar gerðir Landnámabókar, upptökum fjölda
heimilda ber nákvæmlega saman við það,
sem sagan segir, höfundur notaði eldri sögu
frá sama tíma og þar birtast persónur eins
og vér mætum í Njáls sögu; svo er yfír
höfuð í Laxdælu og einnig Eyrbyggju og
einnig í glötuðum sögum. I þeim fann höf-
undurinn heimildir um persónur í líku formi
og hann hafði kynr.st af fyrri verkum, og
hann, eins og hans samtíðarmenn, þekktu
vel, einnig var þar að finna heimildir sem
stór-atburði. Sömuleiðis notaði Njáluhöf-
undur glataða sögu Bijáns konungs af ír-
landi og frásögn af kristnitökunni, sem
hann endursegir og umskapar á þá leið, sem
honum þótti henta best — hans eigin verki.
Og eðlilega notaði hann skrifuð lög, enda
þótt útlegging þeirra samræmist ekki að
öllu þeim sem varðveist hafa. Að lokum
má hann hafa þekkt og notað í innskots-
greinar persónur, óháðar verki hans, ýmsar
munnlegar lindir, frásagnir frá liðnum
tímum, sem reyndar skorti hið nákvæma
bókmenntalega form.
Augljóst er, að þessi stutta og ófullkomna
upptalning nægir ekki höfundi sögunnar
fullkomlega til þess að skapa verki sínu
form sem slíku, heldur til áð skjóta inn efnis-
atriðum hér og hvar til skrauts, lýsa persón-
um, afla sér sögulegrar vitneskju o.s.frv.
En að nokkru getum vér þó talað um beina
notkun þéssara uppsprettulinda (t.d. við
umsköpun þeirra eða umritun svo sem í
draumi Flosa), í öðru lagi er hægt að tala
um einföld hugræn áhrif með lestri eldri
rita. Allt þetta sýnir ekki aðeins að verkið
skortir ekki hið minnsta til að ná fullkomn-
um frumleika (nokkuð sem með vissu var
fágætt í bókmenntum miðalda), heldur voru
höfundi vel kunnar bókmenntir síns tfma
bæði fornar og nýjar. Hinn íslenski fræði-
maður Sigurður Nordal telur, að samkvæmt
tímatali sé Njáls saga ákvörðuð frá síðasta
tímabili ritaldar, frá sama tíma og talin eru
ýmis samskonar meistaraverk. Ekki er hægt
að ákvarða tilurð hennar nákvæmt, en
líklegast um 1280, en elsta handritabrot
talið frá 1285. Samkvæmt tímatali og list-
fengi hefur þessi tegund bókmennta náð
mikilli hæð og hefur getið af sér gegnum
öldina verk eins og Egils sögu, Gísla sögu
Súrssonar, Laxdælasögu, Eiríks sögu rauða,
en nokkru nær oss í tíma en Njáls saga
eins og vér þekkjum hana er Gunnlaugs
saga Ormstungu, Hrafnkels saga og enn
eitt meistaraverk eins og Grettis saga í
byijun 14. aldar.
Niðurlag birtist i næstu Lesbók.
m
Y
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. SEPTEMBER 1988 5