Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1988, Blaðsíða 5

Sag-an
segir að Eysteini
munki hafi verið
varpaðí djúpa
dýflissu eftir deilur
við Gyrði biskup.
Hafí Eysteinn þá
kveðið Lilju — og
þar meðkvaðhann
sjálfan sig úr
prísundinni með
yfírskilvitlegum
hætti.
um fjárheimtur fyrir kirkjuna. Deilur voru
þá uppi á íslandi milli biskupa á báðum
stólum og alþýðu um skatt þann, tíund, sem
leggja skyldi til biskupsstólunum og lítur
svo út sem erkibiskup hafi treyst Eysteini
betur til fjárheimtunnar en Gyrði. Þeir Ey-
steinn og Eyjúlfur komu til landsins um líkt
leyti og Gyrður fór utan, 1355, voru þeir
félagar þá orðnir „visitatores" hinnar kaþ-
ólsku kirkju. Jón Espólín ritar: „Fóru þeir
þá yfir allt land kirkjunnar vegna, öfluðu
og heimtuðu peninga, af leikum og lærðum,
urðu brátt nokkrar ágreiningar með Gyrði
biskupi og sendiboðum þessum. Þá kom og
út Andrés Gíslason úr Mörk og Ami Þórðar-
son með hirðstjóm yfir Sunnlendinga og
Austfirðinga fjórðungi; en Þorsteini Eyjúlfs-
syni frá Urðum og Jóni Guttormssyni Skrá-
veifu vom skipaðir Vestfirðir og Norður-
land; höfðu þessir fiórir leigt allt land af
konungi um þrjú x .nur, með sköttum og
skyldum, heimt- a þeir konungs vegna fé
og peninga, hvar sem þeir fengu eða náðu,
og svo allir þessir, áttu landsmenn að standa
undir hinu þyngsta ánauðaroki,—“
Á þessum árum gerðist það í Þingeyrar-
klaustri í Vestur-Húnavatnssýslu að settur
var af embætti Amgrímur Brandsson ábóti
og jafnframt sviptur officialisembætti.
Arngrímur þessi kemur við sögu Eysteins.
Um biskupinn að Hólum, Orm, segir Jón
Espólín að látist hafi 1356, hafði Ormur
biskup þá í þremur utanlandsferðum sótt
sér jafnmörg verndarbréf til konungs til
stuðnings fjárkröfum sínum og dugði honum
ekki. „Var hann fáum harmdauði," ritar
Espólín, „öðrum en hinum embættislausa
Amgrími sem saknaði þar vinar í stað“.
Ormur hafði gert Amgrím þennan að stað-
gengli sínum í biskupsembættinu í fjarveru
sinni. Samkvæmt hinum tilvitnuðu orðum
hefur Arngímur varla verið vinsælli Ormi.
Eftir missi ábótaembættisins játaðist Am-
grímur undir predikaralifnað sem var sér-
réttindahópur klaustursfólks innan Ágústín-
usarreglu. í Þingeyrarklaustri var fylgt
reglu Benediktusar og átti þetta flakk ábót-
ans fyrrverandi milli reglna sér fá for-
dæmi. Jón Espólín ritar um yfírreið þeirra
ijárplógsmanna erkibiskups, Eysteins og
Eyjúlfs: „Skipuðu visitatores Amgrím ábóta
aftur í ábótastétt sína, og fóm hvergi að
heiti hans, né annarri ófrægð er á honum
lá.“
Því hefur verið haldið fram að um vinar-
bragð Eysteins við Amgrím þennan hafi
verið að ræða og hafi hann minnst fomra
kynna. Hálfum öðrum áratug fyrr, í bisk-
upstíð Jóns Sigurðssonar Skálholtsbiskups,
höfðu gerst annálaðir atburðir í Þykkvabæj-
arklaustri í Vemm. Gísli Konráðsson ritar
um árið 1342 m.a.: „Jón biskup Sigurðsson
fangaði Amgrím, Eystein Amgrímsson ok
Magnús klausturbræður í Vemm fyrir það
að þeir höfðu barið á Þorláki ábóta sínum,
þeir urðu ok opinberir at saurlífi; sumir at
bameign; var Ámgrímur settur í tájárn, en
Eysteinn í hálsjám. (Ekki verðr fundit
hversu Eysteinn bróðir komst úr fangelsi
því, en með vissu er að sjá hann færi þá
utan.)“
Gísli hefur fyrir satt að um sama Eystein
sé að ræða og sjö ámm síðar var orðinn
svo háttsettur embættismaður kirkjunnar
að sjálfum biskupi, Gyrði, var ekki stætt á
að bannfæra hann, jafnvel þótt hann bæri
slíku við; og er frásögn sagnaþularins Gísla
Konráðssonar víst sönnu nærri: aldarfar,
atgervi og mannekla hafa að öllum líkindum
valdið þessari atburðarás, þeir hafi þekkst
frá fornu fari, Eysteinn og Arngrímur, og
að Eysteinn hafi skipað hann aftur í emb-
ættið af þeim sökum. Amgrímur munkur í
Þykkvabæ var af Ágústínusarreglu eins og
aðrir munkar þar, hann dvaldi síðan um
skeið í Viðeyjarklaustri og meðan hann
dvaldi þar varð hann að skipta um reglu
er klaustrið var gert að Benediktusar-
klaustri vegna manneklu. Ekki þótti góð
latína á þessum ámm að munkar skiptu um
reglu upp á sitt eindæmi en Arngrímur
hefur, samkvæmt þessari útlistun, ekki gert
annað eftir að hann var fallinn í ónáð sem
Benediktusarmunkur en snúa frá því sem
honum var þröngvað til að gera, hverfa
aftur til sinnar fyrri reglu. Til er langt kvæði
eftir hann sem ber þess keim að vera stæl-
ing á Lilju Eysteins Ásgrímssonar.
Full ástæða er til að ætla að Jón Sigurðs-
son biskup, sem hafði orð á sér fyrir harð-
drægni við innheimtu í nafni kirkjunnar
þrátt fyrir lítinn árangur, hafi verið jafn-
framt ósvífninni sá mannþekkjari að er hann
kynntist Eysteini eftir óspektirnar í klaustr-
inu í Vemm hafi hann látið hjá líða að refsa
honum svo sem verðugt var samkvæmt
kirkjulögum en gert hann í staðinn að milli-
göngumanni alþýðu og kirkjunnar. (Ábótinn
sem þeir munkar í Þykkvabæ börðu var
almennt talinn lítilmenni.) Víst er að Ey-
steinn leysti 1358 úr meginágreiningsefni
alþýðu og biskupa, deilunni um tíundina sem
þá hafði verið uppi frá 1344 a.m.k., og
hafði Eysteinn þá reynst vera sá málafylgju-
maður meðal kirkjunnar manna að hann var
orðinn sendimaður erkibiskups og sérlegur
embættismaður hans til þeirra innheimtu-
starfa sem Joni Sigurðssyni — og síðar
Gyrði — reyndist svo örðugt að framfylgja
í nafni kirkjunnar.
Víðar var pottur brotinn meðal kirkjunnar
manna á þessum árum en í Þykkvabæ.
Sama ár og munkamir þrír voru lagðir í
ijötra í Þykkvabæjarklaustri kveiktu
drukknir munkar í Möðruvallaklaustri sem
Davíð Stefánsson lýsir í leikriti. Árið eftir,
1343, lét Jón biskup Sigurðsson, fyrirrenn-
ari Gyrðis, brenna nunnu að Kirkjubæ fyrir
hórdómsbrot og fleiri ávirðingar. Og um
þetta leyti svipti hann ábótann í Helgafells-
klaustri á Snæfellsnesi embætti, en ekki
geta heimildir um hverjar sakir voru á hann
bomar. 1356 „börðu klerkar í Skálholti
djáknann Sigurð í hel er acolytus var að
vígslu ... Sokki subdjákn var helst til þess
nefndur, varð þó aldrei víst hver banamaður
hans var, síðan var nokkra hríð látið af að
syngja í kirkjunni." (Jón Esp.)
Deilur um tíund hófust í biskupstíð Jóns
Sigurðssonar, 1344, og u.þ.b. hálfúm öðrum
áratug síðar settu innheimtumenn erkibisk-
ups, Eysteinn og Eyjúlfur Brandsson, þær
deilur niður. Sáttmálinn hefur varðveist, og
er dagsettur 19. júlí 1358. Undirskrift Ey-
steins er á latínu og útleggst svo: „Bróðir
Eysteinn af reglu heilags Ágústínusar
Helgisetri." Um ijárheimtur biskupanna
Jons og Orms áður en Eysteinn kom til
sögunnar, ritar Gísli Konráðsson: „En það
var nú árið 1344, að hin fyrsta prestastefna
var haldin af Joni biskupi Sigurðssyni, á
norrænan hátt. . . heima í Skálholti: reikn-
aði hann útgjöld af kirkjutíundum, er kirkj-
ur höfðu að varðveita, af hinum ríkari mönn-
um og fleirum öðmm. — Á því ári er talit
að hann og Ormr Hólabiskup væru harðir
við lærða og leika á íslandi... 1346 telja
annálar að biskupar gerðust svo harðir við
landsfólkið að það þóttist varla mega undir
búa. Höfðu þá Norðlendingar á alþingi sam-
tök móti Ormi biskupi, voru leikmenn fyrir
þeim, og kröfðust að haldinn væri allr fom
vani, og afsögðu allar nýgerfingar ok yfir-
reiðir Orms biskups, fremur en forn vani
var áður til, ok lögðu við 5 hundraða sekt,
ef nokkur héldi þetta ekki, og þetta sam-
þykkti öll alþýða. Síðan setti Ormr Hegra-
nessþing ok bauð að halda allan fornan
landsrikt, utan tíundir lykist þar sem eignir
lægi eftir lögum, en bændur ok öll alþýða
æptu á móti ok neituðu, ok fékkst ekki at-
gjört. Fóm báðir biskupar utan á einu skipi,
Jón og Ormr, í Hvalfirði, og var þá biskups-
laust í landinu."
1347 rituðu Norðlendingar Noregskon-
ungi bréf um fjárkröfur biskupa og aðra
ánauð sem þeir töldu sig af biskupum hafa
og bryti í bága við fomar venjur. „Og fyrir
þetta bréf settu 12 bændur úr Norðlendinga-
fjórðungi sín innsigli, en almúginn á íslandi
samþykkti á þremur þingum," ritar Gísli. I
bréfi þessu sáu bændur sig tilneydda til að
kvarta undan því við konung hversu fjöl-
mennir biskupar vom í yfirreiðum sínum
um landið.
Gísli ritar ennfremur: „Jon biskup Sig-
urðsson kom út í Hvalfirði 1348 .. .reið Jón
þat haust norður til Hóla ok ætlaði að koma
á sættagjörð milli Orms biskups og bænda,
kom þar saman fy'öldi bænda úr Norðlend-
ingafjórðungi, og vildu með öngu móti und-
ir Jón biskup leggja mál þeirra Orms bisk-
ups og ekki sættast við Orm og at öngum
kostum ganga öðmm nema hinar fornu
venjur héldust sem þeir höfðu áskilið. Jon
reið þá við svo búið suður Kjöl og tók sótt
er hann kom heim, þá er leiddi hann til
bana ...“ (Gísli bætir við: „Varþáfrostavet-
ur svo mikill á íslandi, snjóar svo miklir ok
ísalög at enginn mundi slíkan.“)
Ef að líkum lætur, hefur Eysteinn gegnt
erindum Jons Sigurðssonar og Salomons
erkibiskups við alþýðu. Hæfileikar hans til
málflutnings og sáttagjörða em augljósir
af kvæði hans og þeim sáttmála sem hann
að lokum kom á. 1359 stefndi Eysteinn enn
biskupi, Gyrði, á fund erkibiskups til að
standa fyrir máli sínu. Svo fór að ekkert
varð úr ferðinni því að Eysteinn friðmæltist
við biskup, tókust á ný sættir með þeim
tveimur. Biskup skipaði Eystein því næst
offícialis yfir Vestfirði. Og er líklegast að
Eysteinn hafi ort Lilju að svo komnu.
Gísli Konráðsson ritar um síðasta æviár
Gyrðis biskups: (1360) „fór Gyrður biskup
á skip og ætlaði utan . . . ok margir menn
aðrir. Lögðu þeir út á kaupskipi litlu til
hafs, ok er þeir komu skammt frá landi,
austur undan Vestmannaeyjum, að varla sá
til lands, sökk niður skipið með öllu fé
(góssi), en menn allir hlupu í skipsbátinn.
— Gjörði guð þá dásemd, að báturinn tók
lítið skorti á 40 manna, með jarteinum síns
heilaga Þorláks biskups Þórhallasonar, sem
þeir hétu á. En sá bátur var ekki vanr að
bera meira en hálfan þriðja tug manna.
Komust menn allir með lífi í land. Það fylgdi
ok með að sú kista rak upp heil ok fannst
á Eyrum er í var brennt silfur Skálholts-
kirkju og biskupsskrúði Gyrðis biskups."
Eysteinn hefur ekki þurft að velkjast í
vafa um innræti yfirmanna sinna. Af Gyrði
er það frekar að segja að skömmu eftir að
hann lenti í skiprekanum við Vestmannaeyj-
ar lagði hann upp aftur í utanlandssiglingu
og nú með stærsta skipi sem menn töldu
að til þessa hefði verið í eigu íslensks
manns, var skipið nefnt eftir eiganda þess
og hét Ormur. Skip þetta týndist í hafi og
alls níu tugir manna með því og þeirra á
meðal Gyrður biskup. Sjálfur fór Eysteinn
utan sama ár, haustið 1360, hreppti hann
illviðri á leiðinni og lenti í hrakningum, og
er skipsmenn bar að landi í Noregi eftir
strangt úthald voru þeir illa á sig komnir
af vistaskorti, einkum af drykkjarleysi. Gísli
ritar: „Eysteinn kom heim til Helgiseturs í
Þrándheimi nærri Kyndilmessu (2. feb.) en
dó á lönguföstu fyrir passions sunnudag
(14. mars)...“
Meira en margan annan einkenndu tvö
öfl skapgerð mannsins Eysteins Ásgríms-
sonar, hneigð til uppivöðslusemi og önnur
til sáttfysi, og kemur heim við kvæði hans.
Um kvæðið verður fjallað sérstaklega í ann-
arri grein, sem birtast mun í jólablaði Les-
bókar.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. DESEMBER 1988 5