Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1988, Page 7

HANNES PÉTURSSON
Klukkukvædi
Fyrir langalöngu reið ferðamaður einn um veg.
Það var á sumri. Hann kom í fornan eyðidal. Þá
hafði sól sigið til fjalla. Hann steig af baki hesti
sínum og lagðist til svefns í móalaut hjá reiðgöt-
unni. Um nóttina dreymdi hann draum:
Honum
þótti sem hann legði hlustir fast að jörðu þar í
mónum og væri þá talað til sín skýrum rómi. Ekki
gat hann áttað sig á því, hvort röddin barst neðan
frá, þar sem hann var staddur, ellegar úr annarri
átt, en það heyrði hann þó fyrir víst, að hún kom
til hans úr jörðu. Hann mundi, þegar hann vakn-
aði, hvað við hann hafði verið mælt og fór með það
stöku sinnum fyrir aðra síðar á lífsleiðinni. í draumn-
um heyrði hann sagt — eftirþvísem nú erkunnugt:
Um langa tíð hef ég legið í þessari mold.
Ég var lögð undir kjarald, gisið búsáhald
til geymslu millum árstíða.
Annað veifið
kom einhver hönd sem lyfti mér úr jörð
og hringdi mér, svo hamrarnir undir tóku . . .
hönd, hönd sem vissi hversu ég er gjörð:
Vox mea est bamba.
Possum depellere Satan!
Ég nam á þeim stundum, stopulum, ofar mold
hvern styrk minn gamli hljómur veitir — og frið
er illvættir, jafnt úr austri og vestri, höggva
óttafullar sálir sem strá í tvennt.
Ég, vemdarklukka, kunngjörði hátt yfir dalinn
það kall sem er skýrum stöfum í mig brennt:
Vox mea est bamba.
Possum depellere Satan!
Ég nam á þeim stundum, stopulum, ofar mold
stjarft auga, hlust sem titrar við og kné
sem skelfur, þegar alþekkt umhverfi gerist
ógnvænt snögglega, líkt og Djöflinum selt.
Ég, verndarklukka, kunngjörði hátt yfir dalinn
það kall sem var í málmsteypu mína fellt:
Vox mea est bamba.
Possum depellere Satan!
Liðinn er tíminn, þá er þetta var.
Ég þreyi, minnug sjálfrar mín, lítilsnýt
grunnt hér undir grasveginum, en fylgist
með gangi tunglanna þó.
Horfnir á braut
eru allir úr þessum djúpa dal nema sauðir.
Þeir dreifa sér nú að vild um hæð og laut.
Grafin Iigg ég og gisið er kjarald mitt.
Gleymdist ég í þessum fjalldrapamó?
Égskynja veðrin, og haust eftir haust á ferðum
hunda, leitarmenn og fjárjarm og gnegg.
Ég heyri til árinnar, eilíflega hún kliðar.
Allt, líka þetta, nem ég sem gagnsæjan vegg.
Ég heyri stundirnar, héðan úr minni jörð
hneppt undir kjaraldi, moldug, alein án raddar.
Þær koma til mín í kynslóðum — en ég vaki
kyrrstæð í eigin tíma, sem mér var gert
af smiði mínum að flytja fram í hljómi.
Hann fór um mig augum nýgjörða, mælti: Þú ert!
Ég heyri stundirnar. Uni því. Allt um það
er ósk mín sú að ég fyndist.
Gleðiríkt
væri að stíga enn á ný upp, fram í Ijósið
ef einhverri hendi lyft sem þarf mín við.
Ég mundi steypa moldinni af mér sem hroða
og mæla, nei kalla hátt, hátt að fyrrí sið:
Vox mea est bamba.
Possum depellere Satan!
Það erýmissa manna mál, að klukkunnar í hinum
forna eyðidal væri ákaft og lengi leitað eftir forsögn
dreymandans. Sumir hafa fyrir satt að hún fyndist
og stæði letrað á hana greinilegum stöfum það er
hún hafði sagt: að raddhljóð hennar væri bamba
oghúngæti hrakið Myrkrahöfðingjann á burt. Hefðu
menn flutt hana glaðir til þeirrar kirkju sem næst
lá fundarstað og sé hún síðan notuð til helgrar þjón-
ustu, en hafi þó verið steypt upp. Aðrír staðhæfa
að klukkan liggi enn í mold og verði hennar hvað
úr hvetju betur leitað en fyrr.
Eftirmálsgrein
Kvæði þetta er smíðað með frjálslegn móti upp úr
orðum í sjálfsævisögu Jóns' prófasts Steingrímssonar
(1728—1791). Hann segir að afasystir sín hafi „séð þá
klukku, sem fannst í jörðu að yfirhvolfdu kjaraldi í
nokkru plássi fyrir framan Hof í Skagafjarðardölum;
skyldi þar áður hafa verið eitt klaustur og eyðilagzt í
stóru plágunni 1404. Veit nú enginn til þessa. A greindri
klukku stóðu þessi orð:
Vox mea est bamba, possum depellere Satan.“
Hraunþúfuklaustur heitir plássið þar sem klukkan
fannst. Það liggur langt frá byggðum bólum, fram við
öræfi. Þar mun aldrei hafa verið neins konar helgisetur,
en bóndabær á fyrstu öldum byggðar í landinu; síðar að
líkindum sel um einhvem tíma. Höfundur kvæðisins gizk-
aði á í tímaritsgrein 1974, að klukkan hefði verið gömul
„trölla- og djöflafæla" á hinum afvikna stað, því kunn
er sú trú alþýðu, að illvættir hræðist hljóm vígðra klukkna.
Raunar vísar hin latneska áletrun sjálf til þeirrar trúar.
H.P.
nota tæknibrellur og eru of uppteknir af
tækni. Þar er hægt að nefna Franz Liszt.
En tækni er ekkert annað en leið til að
hjálpa þér til að túlka. En túlkunin kemst
þá ekki til skila, því þeir, í þessum tilvikum,
eru svo uppteknir við að sýna tækni, að til-
fínningin fer lönd og leið. Söngvarar gera
þetta stundum líka, enda eru til þeir söngv-
arar, sem kunna minni tækni, eða röddin
farin að láta á heyra, en tilfinningin lifir
og þá getur túlkunin orðið mjög áhrifamikil.
— Nú talar þú um söngvara og leikara
sem endurskapandi listamenn?
Já, og þar á ég við að þeir brúa bilið á
milli verks, sem þegar hefur verið skapað
og koma því áleiðis. En þeir eru síst minna
skapandi en sá listamaður, sem upphaflega
samdi verkið. Það færi lítið fyrir snilld Be.et-
hovens eða Shakespeares, ef enginn væri
til að flytja og túlka verk þeirra. Málið er
kannski að betri listaverk bjóða upp á marg-
brotnari túlkun.
— -Tóhlistargáfan!Er hún ekkibrothætt?
Jú. Pop-síbyljan er líka hættuleg tón-
heyminni. Það hefur margt gott verið gert
í rokktónlist, en rétt einsog í klassískri tón-
list, er þar mikið msl. Eg hef fyrir satt, að
í Krísuvíkurskólanum séu eiturlyfin tekin
fýrst af krökkunum og síðan þungarokkið,
því það er álitið svo sefjandi. En tilraunir
hafa sýnt að t.d. Mozart og Beethoven virka
vel, bæði á dýr og blóm. Eg trúi líka á tón-
listarlækningar. Eg þekki það bara frá sjálf-
um mér, ef mér líður illa, þá slaka ég á og
kem aftur til sjálfs mín við að hlusta á tón-
list.
— En nútímatónlist? Er hún ekki eins
konar rokk í klassíkinni?
Eða 20. aldar tónlist eins og hún kemur
sjálfsagt til með að heita. Tónlist breytist
með tíðarandanum, rétt eins og tungumálið.
Þær tilraunir, sem tónskáld vom upp-
teknust við á ámnum 1960—80, hafa fjarað
nokkuð út og mér sýnist menn vera að „ró-
ast“, og taka það frá þessum tíma, sem
hentar þeim og hægt er að nota. Svo hafa
tónskáld í austantjaldslöndunum verið að
fást við og þróa aðra tegund tónlistar og
mjög athyglisverða. En nú er að verða
meiri samgangur milli austurs og vesturs
og eflaust spennandi tímar framundan á
tónlistarsviðinu.
— Ein sígild spuming, sem þú hefur vafa-
laust heyrt oft áður. Hvernig kemur íslenskt
tónlistarlíf þér fyrir sjónir?
Síðan ég kom hingað fyrir sextán ámm,
hefur tónlistarlífið breyst ótrúlega mikið.
Hér em haldnir ótrúlega margir tónleikar
og tónlistarlífið tekur miklum framfömm
ár hvert. En það er ekki kominn tími til að
setjast niður og hrópa húrra. Ennþá er tón-
listarlíf á íslandi ekki eins og það gerist
best í útlöndum, þar sem það er sums stað-
ar á heimsmælikvarðá. En hér er mikill
fjöldi í tónlistarskólum að læra á hljóðfæri
og það virðist nánast vera í tísku að læra
söng. En klíkuskapur er töluvert vandamál
hér. Það vita þeir sem til þekkja.
En við eigum mjög efnileg tónskáld, sem
eiga það sameiginleg að vera mjög sjálfstæð
í sinni listsköpun og óháð tískustraumum,
sennilega vegna þess að þrátt fyrir stórauk-
in samskipti við útlöna síðustu ár, er landið
x töluvert einangrað. En ég gæti trúað að það
séu svona um 30 einstaklingai1, sem allir
hafa mjög persónulegan stíl.
— Eigum við þá að hafa eina háfleyga
spurningu ílokin. Hvaðan kemur tónlistin?
Vává, þessi var erfið. — Stockhausen
segist fá sina tónlist utan úr geimnum. En
ég veit ekki, sem persóna á ég miklu auð-
veldara með að tjá mig í tónlist. Ég á stund-
um í vandræðum með orð. En ætli tónlistin
eigi ekki sömu uppsprettulind og ljóðið og
önnur list. Landslag kveikir tóna, og það
er mikil tónlist í íslensku landslagi. Eg fer
aldrei út úr húsi, án þess að virða fyrir mér
landslagið. Fallegir dagar, eins og þeir ger-
ast oft úti á Álftanesi innblása mig og gefa
mér mikið. Það er oft fögur sjón, sem t.d.
Englendingar fara alveg á mis við. En ég
upplifi veröldina mikið í tónum. Tónlistin
kemur innan úr höfðinu, frá hugmyndum
og tilfínningum. 0g sem söngvari fær mað-
ur jafnvel meiri útrás en hljóðfæraleikari.
Söngurinn er svo líkamlegur.
Höfundur er lausamaður i blaðamennsku og
húsmóðir.
E R L E N D A R
B Æ K U R
Guðbrandur Siglaugsson
tók saman
Mikhail Saltykov-Shchedrín:
The Gíolovlyov Family.
Þýtt hefur Ronald Wilks.
Penguin Books.
Þessi grimma flölskyldusaga kom fyrst
út í Rússlandi fyrir rúmum hundrað árum
og hefur verið lesin síðan af áfergju og
skemmtan. Persónumar eru dregnar upp
af vægðarleysi og hatri óg afbrýði gerð slík
skil að ógleymanlegt verður. Sagan gerist
á tímum ánauðarinnar og Arina Golovlyov
kemst á snoðir um veikleika sonar hennar
sem neyðist til að selja eignir þær sem hann
fékk að skilnaði frá henni. Hinn sonurinn,
Porfiry, notfærir sér stöðuna og hlýtur náð
hjá móðurinni. Porfíry verður laukur ættar-
innar og úthýsir og rekur í opinn dauðann
alla sína nánustu. Hann er heigull og hroka-
gikkur sem einangrar sig frá umheiminum
og deyr hrópandi.
Sagan er grípandi skemmtileg og fylgja
henni formálsorð eftir þann ágæta V.S.
Pritchett og önnur eftir þýðandann.
Saltykov-Shchedrin var samtímamaður
Dostojevskíjs, voru þeir kunnugir vel og
lentu síðar í illdeilum. Shchedrin var óvæg- \
inn blaðamaður og átti lengst af erfitt upp-
dráttar. Hann var ritskoðaður og þegar
hann komst í ritstjórastól iðkaði hann þann
sið sjálfur, mun hafa breytt heilu og hálfu
greinunum án þess að ráðgast við höfunda.
Þrátt fyrir það vann hann sér nafn sem
hinn ágætasti ritsijóri.
Verk hans eru öll hæðin og því vopni
kunni hann að beita af mikilli kúnst.
REAY TANNAHILL:
FOOD IN HISTORY
Ný og endurskoðuð útgáfa.
Penguin Books.
Matarvenjur íslendinga breyttust ekki
mikið í aldanna rás. Landnámsmenn
komu með siði sína í þeim efnum úr
Noregi og af löndum sem áttu því litla
láni að fagna að hafa legið innan seiling-
ar þessara villimanna sem víkingamir
voru. Það voru ekki nein illmenni sem
hröktust undan ofríki Haralds hárfag-
ara, heldur friðsælir bændur sem hlotið
höfðu óeynslu í víkingi en voru vaxnir
upp úr strákapörum. En fólkið þurfti að
borða og var aðaláherslan lögð á að
geyma vetrarforðann. Kom var malað,
rúgur, bygg og hveiti, kjöt var reykt og
lagt í súr, ostur var gerður og mjöður
bruggaður. Það var erfitt um vik á ís-
landi og því varð matargerðarkúnstin
ekki sú bjargræðislist sem hún reyndist
í veðursælli löndum. Skortur á þori eða
ímyndunarafli, ef til vili áhuga- eða tíma-
leysi, kom ábyrgum matseljum ekki til
að leggja svo mikið sem harðnandi skóf-
ir á flatt brauð, klipa á smjör og steikja
á jámi eða steini í eldi. Svo má vera að
eddumar hafi verið bragðbetri og fal-
legri í framan en fiskur hafsins, skór
skárri kostur en skarfakál og fíflablöðk-
ur. Nei, það var ekki nein sæld að búa
í slíku landi, eða hvað? Komumst við
þetta án sjálfsbjargarviðleitni? Nei, ó,
nei.
Slíkar hugrenningar kvikna við lestur
þessarar fróðlegu og góðu bókar sem
hefur að geyma matarsögu heimsins í
hnotskum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. DESEMBER 1988 7