Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1988, Page 14

M 1 N N 1 S P l J l\ K T A R
1 9 8 8
Höldum ráðstefnu um
Vínlandsmálið í heild
Grænlendinga sögu hermist svo frá að íslenskur
farmaður, Bjarni Herjólfsson frá Drepstokki
við Eyrarbakka, kom heim úr utanför sumar-
ið 986 eða þar um bil og fréttir þá að faðir
hans hafi flust búferlum til Grænlands. Bjarni
„Nú hefur mér dottið í
hug að íslendingar ættu
bráðlega að fara að
undirbúa umræðufund
um Vínlandsmálið í
heild, í því skyni að hægt
verði að Qalla rækilega
um þau vandamál sem
hvarfla að
fróðleiksfúsum lesanda
þegar honum verður
hugsað um leitir
íslendinga og
Grænlendinga að nýjum
heimkynnum og sjálfum
sér um leið.“
Eftir HERMANN
PÁLSSON
Á þessari rómantísku teikningv eru
þau Guðríður Þorbjamardóttir og
ÞorGnnur karlsefhi látin hneigja
höiuð sín við komuna til Vínlands,
eða nánar tiltekið Straumfjarðar, þó
ekki viti menn nú nákvæmlega, hvar
hann hefur verið. Liklega hefíir það
þó verið einhversstaðar þar sem nú
heitir Nýja England.
ræður af að sigla í kjölfar föður síns útnorð-
ur um ókunn höf, en lendir í þoku og vill-
ist; mörgum dögum síðar sjá þeir land.
Bjami hirðir ekki um að kanna það neitt
heldur siglir norður eftir; tveim óþekktum
löndum síðar ber fjórða landið fyrir sjónir
og það reynist vera Heijólfsnes á Græn-
landi, bústaður föður hans. Fardrengur frá
Eyrarbakka er þar með kominn heim og
gerist grænlenskur þegn á Eystribyggð.
Þeir sem reyna að feta sig áfram eftir
tímatali Grænlendinga sögu lenda í ýmiss
konar ruglingi sem er engu skárri en haf-
villur Bjama Heijólfssonar, enda er engin
leið að vita hve langur tími á að hafa liðið
frá vesturför hans uns Grænlendingar fóru
að leita Vínlands. En síðar í sögunni er lýst
fimm leiðöngrum frá Grænlandi sem vom
gerðir út í því skyni að kanna þau ókunnu
lönd sem Bjami hafði ekki nennt að rann-
saka á sínum tíma. Fjórar af þessum
Vínlandsferðum, að því er Grænlendinga
saga telur, voru famar undir forystu Bratt-
hlíðinga, bama Eiríks rauða, þeirra Leifs
heppna, Þorvalds, Þorsteins og Freydísar,
en ein er undir leiðsögn Skagfirðingsins
Þorfinns Karlsefnis. Fyrsti og frægasti land-
könnuðurinn er Leifur Eiríksson sem kaupir
skip af Bjama Heijólfssyni og siglir því til
Vínlands með þijátíu og fimm manna áhöfn.
Þetta virðist vera sama skipið sem Bjarni
stýrði þegar hann fann Vesturálfu, þótt slíkt
sé raunar ekki staðhæft berum orðum.
Næsti leiðtogi er Þorvaldur, sem þótti Leif-
ur ekki hafa kannað Vínland nógu víða. Þá
segir frægasti landkönnuður norðurálfu:
„Þú skalt fara með skip mitt, bróðir, ef þú
vill, til Vínlands, og vil ég þó að skipið fari
áður eftir viði þeim er Þórir átti í skerinu."
Grænlendingar fundu ærin verkefni handa
fomu kaupskipi Bjama frá Drepstokki, þótt
hlutverk þess væri ekki hið sama og fyrr.
Þorvaldur er særður til ólífis á Vínlandi, og
var það fyrsta banablóð norrænna manna
sem Skrælingjar helltu út þar vestra. Skip-
veijar hans sigla farinu heim til Grænlands,
og næst „fýstist Þorsteinn Eiríksson að fara
til Víniands eftir iíki Þorvalds bróður síns
og bjó skip hið sama.“ Hann hefur með
sér tuttugu og fimm manna áhöfn og
Guðríði konu sína, en það átti ekki fyrir
þeim að liggja að njóta saman unaðsdægra
í varma Vínlands, því þau lenda í hafvillum,
vellqa í hafi allt sumarið og taka að lokum
land í Vestribyggð þegar vika var af vetri.
Þar andast Þorsteinn, og um vorið ræður
ekkjan menn á skipið og siglir suður til
Brattahlíðar. Nú er ekki hermt fleira í Græn-
lendinga sögu frá farkosti Bjarna, enda er
ekki firá því greint hvaðan Freydís náði sér
í skip til Vínlandsferðar. En það má teljast
engan veginn óhugsandi að hún hafi fengið
skipið frá Guðríði mágkonu sinni, enda hafði
Guðríður gifst skipseiganda áður en Freydís
sigldi suður og hefur því ekki þurft á Bjama-
naut að halda.
Orlög þessa skips í Grænlendinga sögu
minnir oss á timburleysi Grænlendinga,
enda var viður eitt af því sem þeir sóttu til
Marklands og Vínlands. Var það ekki að
ófyrirsynju að þeir reyndu að nota skip sín
sem allra lengst? Vafasamt er að þeir hafi
lagt mikla stund á skipasmíðar sjálfír.
Hér er rétt að hyggja að Eiríks sögu
rauða, þótt frásagnir hennar af Vínlands-
ferðum séu á marga lund ólíkar því sem
rakið er í Grænlendinga sögu og hún minn-
ist hvergi á Bjama Heijólfsson. Samkvæmt
Eiríks sögu kaupir Þorbjöm á Laugarbrekku
„skip er stóð uppi í Hraunhafnarósi" og
heldur því til Grænlands. Eftir mikið vos
og vesöld tóku þeir „Heijólfsnes á Græn-
landi við vetumætur sjálfar." Þorbjöm lend-
ir því á sama stað og Bjarni á að hafa gert
eftir að hann rak skyggnur á Vesturálfu.
Þorbjöm dvelst þann vetur á Heijólfsnesi,
og um vorið siglir hann skipi sínu vestur í
Eiríksijörð. Um skip hans er það næst að
segja að þeir feðgar Eiríkur rauði og Þor-
steinn sonur hans búa það til Vínlands-
farar; þeir lenda í hafvillum og komast heim
„við vetur sjálfan." En sögu skipsins er
engan veginn lokið, þótt það hefði tvívegis
lent í slíkum hrakningum. Þeir Þorvaldur
Eiríksson og Þórhallur veiðimaður, sem var
hundheiðinn Grænlendingur, „höfðu það
skip er Þorbjöm hafði út þangað og réðust
til ferðar með þeim Karlsefni. Sunnan hafs
skildust þeir félagar að; Þórhallur heldur í
norðurátt á skipi með níu menn um borð
en Þorvaldur verður eftir og fellur fyrir ein-
fætingi nokkrum. Þótt frásögn sé engan
veginn skýr þá má helst gera ráð fyrir því
að Þórhallur hafí siglt skipinu Þorbjarnar-
naut og er þetta þá hinsta för skipsins, því
að þeir lentu í andbyri „og rak þá upp við
Irland og vom þar mjög þjáðir og barðir;
þá lét Þórhallur líf sitt“.
Grænlendinga saga og Eiríks rauða saga
nefna nokkra íslenska farmenn á Grænlandi
og taka þeir allir þátt í leiðöngrum til
Vínlands nema Bjami Heijólfsson sem talinn
er hafa fundið hið nýja land. Hinir em
Karlsefni (Skagfirðingur), Breiðfírðingamir
Snorri Þorbrandsson og Bjami Grímólfsson
og af Austfjörðum þeir Þórhallur Gamlason,
Finnbogi og Helgi. Báðar sögur leggja mikla
áherslu á þátt Karlsefnis í Vínlandsferðum
en þeim kemur illa saman um heiti annarra
íslendinga sem léðu Grænlendingum hjálp-
arhönd við að kanna nýjar slóðir vestan
hafs. Því er örðugt að vita í einstökum atrið-
um hveijir íslendingar þar vom á ferð en
þó er freistandi að draga þá ályktun af
þessum frásögnum að grænlensk verslun
hafí verið í höndum fslendinga á öndverðri
elleftu öld. Hins vegar geta sögumar ein-
ungis um einn norskan farmann á Græn-
landi; Þóri stýrimann sem Leifur heppni
bjargar af skeri og andast skömmu síðar
gestur Leifs í Brattahlíð. Um Þóri er þess
að geta að hann á íslenska konu, Guðríði,
sem er helsta kvenhetja beggja sagna; á
Vínlandi elur hún fyrsta evrópska bamið
sem borið er í Vesturheimi og verður síðan
formóðir þriggja biskupa sem stýra íslenskri
kristni á tólftu öld. Guðríður varðar nokkuð
skipasögu Vínlandsþátta, þótt hún sé reynd-
ar stödd á skeri og skipreika með bónda
sínum þegar henni bregður fyrst fyrir í
Grænlendinga sögu; svo er hins vegar hermt
í Eiríks sögu að þegar hún er ung heima-
sæta á Snæfellsnesi vill efnilegur farmaður
úr sveitinni fá hennar, en Þorbjöm faðir
hennar synjar ráðahagsins og siglir með
dóttur sína og annað skuldalið sitt til Græn-
lands. í sögunum er einkum um þijú skig
að ræða sem Guðríður hafði kynni af: í
fyrsta lagi farkostur Þorbjamar föður henn-
ar (Eiríks saga); í öðru lagi skip Bjarna sem
eiginmenn hennar Þorsteinn og Þorvaldur
notuðu til sæfara (Grænl. s.); í þriðja lagi
skip Karlsefnis síðasta bónda hennar (báðar
sögur). Tvívegis fer þessi ótrauða kona með
nýjum brúðguma í hvort skiptið út á megin-
höf til að kanna ný lönd en raunar tekst
henni ekki að komast alla leið suður til
Vínlands fyrr en þau Karlsefni höfðu átt
hjúskaparfar saman um hríð. Að loknum
ævintýmm og harmleikjum vestan Græn-
landsála hverfur þessi glæsilega kona til
heimalands síns og verður húsfreyja í
Skagafírði eftir að bóndi hennar Karlsefni,
frægasti skipeigandi í þeirri myndarlegu
sveit, er liðinn undir lok. Þá gerist Guðríður
„nunna og einsetukona“ þó nokkrum ámm
eftir að Guðrún Ósvífursdóttír á Helgafelli
„var fyrst nunna á íslandi og einsetukona"
eins og hermt er í Laxdælu á sínum stað.
Á fyrri hluta elleftu aldar vom það ekki
ýkjar margar húsfreyjur á íslandi sem snem
baki við veraldlegum áhyggjum þessa heims
og gengu ótrauðar í helgan stein.
11
Leiðangur Karlsefnis er með allt öðmm
brag en hinar Vínlandsferðimar sem nefnd-
ar em í sögum. Grænlendinga saga og
Eiríks saga rauða em á einu máli að hann
dvaldist um vetrar sakir með Eiríki í
Brattahlíð og gekk þá að brúðkaupi með
Guðríði Þorbjarnardóttur sem þá var ekkja
eftir Þorstein Eiríksson; og báðum sögum
kemur saman um að hún hafi fylgt nýjum
bónda til Vínlands. En þó ber sögunum
margt í milli og skal hér drepa á aðdrag-
anda að Vínlandsför.
í Grænlendinga sögu er glögglega gefið
í skyn að hugmyndin um Vínlandsför sé
komin frá Grænlendingum en hins vegar
bendir þar ekkert til þess að Karlsefni hafi
átt fmmkvæðið sjálfur:
„Hin sama var umræða á Vínlandsför
sem fyrr og fystu menn Karlsefni mjög
þeirrar ferðar, bæði Guðríður og aðrir
menn. Nú var ráðin ferð hans og réð
hann sér skipveija, sex tigi karla og kon-
ur fímm. Þann máldaga gerðu þeir Karls-
efni og hásetar hans að jöfnum höndum
skyldi þeir hafa allt það er þeir fengi til
gæða. Þeir höfðu með sér alls konar fén-
að því að þeir ætluðu að byggja landið
ef þeir mætti það.“
í Grænlendinga sögu segir bemm orðum
að Karlsefni hafí komið frá Noregi til Græn-
lands en Eiríks saga lætur þess ekki getið
hvaðan hann lét úr höfn og má þó ráða af
orðalagi að átt er við ísland:
Eitt sumar býr Karlsefni skip sitt og
ætlaði til Grænlands. Réðst til ferðar með
honum Snorri Þorbrandsson úr Álftafirði
og vom fjórir tigir manna með þeim.
Eyrbyggja getur þess að Snorri Þor-
brandsson fór til Grænlands og síðar „til
Vínlands ins góða með Karlsefni; er þeir
börðust við Skrælingja þar á Vínlandi, þá
féll þar Snorri Þorbrandsson, inn röskvasti
maður". Höfundur Eiríks sögu virðist hafa
stuðst við Eyrbyggju eða einhveija aðra
heimild svipaða henni og af misskilningi
látrö Snorra koma með Karlsefni alla leiðina
frá íslandi, þar sem Eyrbyggja lætur hann
fara frá Grænlandi og þá vitaskuld nokkram
tíma síðar. Og í Eiríks sögu er það Þorbrand-
ur Snorrason en ekki Snorri sjálfur sem
fellur fyrir Skrælingjum á Vínlandi. Allt um
það kann fróðleikurinn um Snorra að hafa
valdið mglingi á tímatali í Eiríks sögu. Sam-
kvæmt tímatali Eyrbyggju flyst Snorri til
Grænlands árið 999 eða þar um bil og
Vínlandsförin er síðar. En með því að slengja
þessum tveim saman að kalla má lætur
Eiríks saga Vínlandsförina verða miklu fyrr
en rétt er og er ærið margt myrkt um at-
burðaröð í sögunni.
Þegar haft er í huga að Eiríks saga læt-
ur Karlsefni sigla frá íslandi til Grænlands
með fjömtíu manns um borð, þá mun óhætt
að gera ráð fyrir því að höfímdur hennar
hafí hugsað sér farþega sem ætluðu sér að
gerast landnemar á Grænlandi eða Vínlandi.
Ifyrri kosturinn er vitaskuld öllu fysilegri,
enda mun höfundur hafa vitað af Eyr-
byggju að þeir Snorri og Þorleifur bræður
settust að á Grænlandi og Þorleifur bjó þar
til elli. Á hinn bóginn örlar á þeirri hug-
mynd í Eiríks sögu að Karlsefni kunni að
hafa hugsað sér Vínlandsferð áður en hann
kom til Grænlands og gætu þá farþegar
hans hafa verið fyrstu Evrópumennimir sem
sigldu í sólarlagsátt í því skyni að setjast að
í Vesturálfu. Hvernig sem því kann að hafa
verið háttað í hugmyndaheimi höfundar, þá
telur sagan ekki að Grænlendingar hafí átt
upptökin að Vínlandsför þeirra Karlsefnis
og Snorra:
Á því léku miklar umræður um vetur-
inn í Brattahlíð að þeir Karlsefni og
Snorri ætluðu að leita Vínlands og töluðu
menn margt um það. En því lauk svo að
þeir Karlsefni og Snorri bjuggu skip sitt
og ætluðu að leita Vínlands um sumarið.
Til þeirrar ferðar réðust þeir Bjami og
Þórhallur með skip sitt og það fömneyti
er þeim hafði fylgt.