Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.1989, Blaðsíða 7

Hin heiðnu Hávamál
>
Nýlega birti Lesbók
Morgunblaðsins þrjár
greinar um uppruna
Hávamála eftir Her-
mann Pálsson. Vonandi
verða fróðari menn en
ég til að fjalla um efni
þessara greina og meta
Athugasemdir við
skoðanir Hermanns
Pálssonar prófessors um
latnesk og suðræn áhrif
á höfund Hávamála eins
og fram kom í þremur
greinum í Lesbók sl.
sumar.
Eftii REYNI
HARÐARSON
Þessa kaldrifjuðu speki Hávamála um
það hvernig beri að gilja konur, telur
greinarhöfundur að ekki hafi þurft að
sækja tíl Miðjarðarhafslanda. Mannleg
náttúra hafi hvarvetna verið sjálfri sér
lík.
skoðanir höfundar. En þar sem mér er ákaf-
lega annt um Hávamál má ég til með að
koma með nokkrar athugasemdir við hug-
myndir Hermanns og rökstuðning.
Hermann Pálsson er prófessor við Edin-
borgarháskóla og hefur helgað líf sitt þekk-
ingaröflun um miðaldir og íslensk fræði.
Það væri því fráleitt að saka hann um van-
þekkingu á viðfangsefninu. Ég vil þó leyfa
mér að draga í efa að þær forsendur sem
hann gefur sér og ályktanirnar sem hann
dregur af þeim séu réttar.
Fyrsta greinin, „Handan við Hávamál",
fallar um þá kenningu að höfundur Háva-
mála hafi fengið margar hugmyndir sínar
um hvemig vinna skal ástir kvenna úr ritum
Ovidius nokkurs er gaf upp öndina árið 18
við Miðjarðarhaf. Hermann tekur nokkur
dæmi um samsvömn í kvæðum Hávamála
og riti Ovidiusar, De arte armandi, sem
Hermann kallar Manvélar Óvíðs. Ljóst er
að Hermann er snjall þýðandi og mig granar
að samsvömn Hávamála og Manvéla Óvíðs
í greinum hans sé ekki síst því að þakka
hve nærri hann fer orðtaki Hávamála í þýð-
ingum sínum á hinum latneska texta.
Hvað sem því líður er ljóst að svipaðar
hugmyndir og heilræði má fínna í þessum
ritum. En það eitt getur ekki réttlætt þá
fullyrðingu að Manvélar Óvíðs hafi að ein-
hverju leyti verið fyrirmynd Hávamála. Það
á ekki síst við þegar það er allsendis óvíst
að höfundur Hávamála hafi komist í kynni
við rit Óvíðs. Fyrsta grein Hermanns hefst
að vísu á frásögn af Klængi Þorsteinssyni
sem sagt er að hafí lesið rit Óvíðs á tólftu
öld og út frá því ályktar hann að höfundur
Hávamála hafi einnig haft aðgang að rit-
inu, að því gefnu að Hávamál hafi verið ort
á svipuðum tíma. Heldur em þetta óljós
tengsl ritanna, svo ekki sé meira sagt.
Mannleg náttúra hefur verið óbreytt í þús-
undir ára og vélabrögðin ávailt af svipuðum
toga. Hve oft er ekki sagt að ekkert sé
nýtt undir sólinni?
Fornmenn hafa vafalaust getað unnið
ástir kvenna með klækjum án þess að lesa
sér til um það í latneskum skræðum. Og
hví skyldi höfundur Hávamála ekki geta
nefnt þessi sígildu brögð í ljóðum sínum án
þess að hafa þau eftir öðrum? í stað þess
að eiga það á hættu að rangfeðra hugmynd-
ir í Hávamálum held ég að hollara væri að
. bregðast við líkt og Tómas Guðmundsson
er hann dáðist að því „hve hjörtuin mann-
anna svipar saman í Súdan og Grímsnes-
inu“.
Önnur grein Hermanns nefnist „Em hug-
myndir Hávamála norrænar eða suðrænar?"
I henni em tínd til nokkur dæmi þar sem
Hávamálum svipar til latneskra texta og
sú ályktun er enn dregin að þar sem textun-
um svipar saman hljóti sá suðræni að vera
fyrirmynd þess norræna. Ég vil sérstaklega
benda á umfjöllun Hermanns um 21. vísu
Hávamála sem hljóðar svo:
Hjarðir það vitu
nær þær heim skulu
og ganga þá af grasi,
en ósvinnur maður
kann ævagi
síns um mál maga.
Þarna segir að búpeningur kunni sér
magamál en heimskinginn sé líklegur til að
kunna sér ekki hófs. Þó sænski fræðimaður-
inn Rolf Pippin hafi komist að því að þessi
samanburður á mönnum og dýrum hafi
komið fram hjá rómverska höfundinum
Seneca er enn hæpið að álykta sem svo að
vísan „eigi rætur sínar að rekja“ til hans.
Hermann tekur þó enn dýpra í árinni en
svo og segir orðrétt: „Ummælin í Hávamál-
um spretta ekki af því að skáldið hafí tekið
eftir hegðun sauðkinda á beit heldur hlýtur
hún að vera komin frá latneskri fyrir-
mynd.“ (Leturbr. R.H.) Þessi fullyrðing er
kostuleg ef nánar er að gáð. Get ég fullyrt
að Seneca hafi ekki fengið þessa hugmynd
er hann leit búpening á beit ef ég finn enn
eldra dæmi um þessa samlíkingu? Auðvitað
ekki. Ef Seneca Rómverja gat dottið þessi
samlíking í hug á hið sama ekki síður við
um norrænan starfsbróður hans. Sú hugsun
virðist þó fjarri Hermanni Pálssyni ein-
hverra hluta vegna.
I 95. erindi Hávamála eru hugleiðingar
um að hver maður viti einn hvað honum
er hjarta næst og að vitur maður verði að
una sér við eitthvað. Um þetta kvæði segir
Hermann: „Undarlegt mætti það heita ef
hér væri um að véla hundgamlar hugmynd-
ir úr norrænni heiðni, enda er auðvelt að
benda á hliðstæður í suðrænum lærdómsrit-
um sem gengu hér á tólftu öld og síðar.“
(iÆturbr. R.H.) Svo mörg voru þau orð. í
þessum orðum þykir mér berlega koma fram
sú Iítilsvirðing á menningu norrænna manna
og virðing fyrir „fræðum" suðrænna sem
kristallast svo í lokagrein Hermanns.
í lokagreininni kemur fram fráleitasta
ályktun Hermanns um höfund Hávamála,
en hana má lesa úr heiti greinarinnar „Var
höfundurinn pílagrímur." Svar hans við
þessari spumingu virðist vera jákvætt en
rökstuðningurinn minnir óneitanlega á háa
og valta spilaborg. Greinin byijar á því að
sakleysisleg orð í Hávamálum eins og
„ókunnur staður" eru með hundakúnstum
gerð að „klaustri eða meiri háttar kirkju-
stað“ og orðin að „fara um fjöll“ í Hávamál-
um verða í hugarheimi Hermanns að Ölpun-
um á leið pílagríma til Rómar. Fari menn
svo fijálslega með texta og snúi að hug-
myndum sínum má réttlæta hvaða túlkun
á Hávamálum sem er. Þannig má vissulega
komast að því að höfundur Hávamála hafi
verið pílagrímur í Rómarferð en með ann-
arri túlkun má leiða að því jafngild rök að
hann hafí verið farandskáld í Noregi, sel-
veiðimaður á Grænlandi eða svo til hvað sem
þér kemur til hugar.
Við túlkun texta er betra að spyija hvað
mælir á móti henni í stað þess að tína til
allt það sem má hugsanlega skHja sem
stuðning við hana. Og hvað mælir á móti
því að höfundur Hávamála hafi verið
pílagrímur? Ég nefni einungis tvö atriði þar
að lútandi. í fyrsta lagi er það varla í anda
pílagríma að skrá á bókfell þau vélabrögð
er best eru til þess fallin að gilja saklausar
stúlkur. í öðru lagi má benda á orð Her-
manns sjálfs í annarri grein hans sem hljóta
að skjóta skökku við hafi höfundur Háva-
mála vegna trúarhita séð sig knúinn til að
rölta til Rómar, en hann segir þar: „Eins
og oft hefur verið bent á, þá fer harla lítið
fyrir kristnum kenningum í Hávamálum.
Um það atriði ættu allir hugsandi menn að
vera á einu máli.“ Þegar haft er í huga hve
rnjög gyðingatrúin heltólc fýlgismenn sina
má það undarlegt heita ef pílagrímur semur
heilræða- og viskukvæði án þess að geta
meistara síns, hvað þá að hann yrki kvæði
grundvallað á ásatrú. Hávamál eru því vafa-
laust heiðið kvæði ort af heiðnum manni
um heimspeki forfeðra okkar.
Ég velti því lengi fyrir mér hvers vegna
prófessorinn vildi gera Hávamál að latnesk-
um fræðum endursögðum af íslenskum
pílagrími því ég fæ ekki séð að þar hafi
fræðimennska hans ráðið. Mér þykir sýnt
að aðdáun hans á latneskum fræðum og
andúð á heiðni hafi blindað hann um stund.
Þetta er sterkt til orða tekið og eflaust
ómaklegt að einhverra dómi, en kemur það
ekki berlega fram i þessum orðum Her-
manns: „Eins og ég gat um áðan þá hafa
menn löngum talið að Hávamál séu sprottin
upp með hundheiðnum sveitamönnum í
Noregi eða á íslandi, en þó er sá galli á
slíkri tilgátu að í Hávamálum er fólgin
meiri og sérstæðari hugsun en nokkum tíma
hefur átt sér stað í uppdölum Þrændafylkis
eðajafnvel ábökkum Skjálfandafljóts. Hug-
myndir . kvæðisins eru svo þroskaðar og
magnaðar að ef það hefði verið ort á ensku,
frönsku eða þýsku á tólftu eða þrettándu
öld myndi það vera talið merkiiegur áfangi
í hugmyndasögu álfunnar í heild. En með
því að kenna Hávamál við víkinga eða
þröngva þeim inn í þann heim lítilla sæva
og lítilla sanda sem ól norska og íslenska
kotunga er verið að ræna skáldið því afreki
að sameina fornan menningararf álfunnar
og gömul minni úr heimahögum.“ (Leturbr.
R.H.)
Ekki veit ég hvað forfeður okkar gerðu
til að verðskulda svo niðrandi tal og slíka
fordóma. Menning norrænna manna á
víkingaöldinni var allt annað en „sveitaleg".
Þessir „kotungar11 „litilla sæva og lítilla
sanda“ voru heimsborgarar á sínum tíma
(ólíkt Bretum, Frökkum og Þjóðveijum) því
þeir stunduðu verslun um alla Evrópu og
allt til Asíu. Hugmyndafræði þeirra, list og
heimssýn var stórbrotin og það kemur ein-
mitt einna gleggst fram í höfuðriti þeirra,
Hávamálum. Þeir námu lönd í vestri, fundu
ísland, Grænland og Ameríku þótt huhd-
heiðnir væru og- kannski stafaði dugnaður
þeirra einmitt af trú þeirra.
Hávamál eru merkilegur áfangi í hug-
myndasögu álfunnar og ekki síst vegna
þess að þau eru verk íslenskra heiðingja.
ELÍN SVAVARSDÓTTIR
Kofinn
Við byggðum okkur hús.
Það varð stærra og stærra
með hveijum degi.
Það breyttist úr húsi í höll
úr höll í kastala
úr kastala í skýjakljúf
úr skýjakljúf í skýjaborgir.
Rétt við þessar merku bygging-
ar
hímir lítill kofi.
Þar inni sálir okkar
þar inni lífsgátan
sem er okkur hulin.
Kofmn stendur opinn
en við förum aldrei inn.
Kyrrð
Kyrrðin sem ég þráði
alltaf
og var aldrei til
kom til mín einn dag
með opinn faðm
og bauð mér
aðgang að leyndardómi sínum.
Kyrrðin stóð opin, ögrunarlaus.
Ég beið, hikaði
hjarta mitt hrópaði:
Ograðu mér.
En ég sagði ekkert.
Andlit mitt án svipbrigða.
Sál mín máttvana
andspænis
þessu undri veraldar
sem þráin eftir er mest
en flóttinn meiri.
Höfundur er laganemi og myndlistar-
maður.
SVEINBJÖRN
BEINTEINSSON
Sumarhaust
Fer Ijóðvilji
lönd málgróin
heils hugar
haldinyrðum.
Vex vegfara
víða kunnum
ráð og rýni
réttrar leiðar.
Sér hugmyndir
haganlegar
prýddar Ijóslitum
langra morgna
einn og aðgætinn
undanfari
genginn gagnvegu
gæfu sinnar.
Les fáyrtar
ferða spágreinar
á lyngheiði
langt úr vegi.
Kveður kunnugleg
kona dagsins
hásumarljóð
í haustbrekku.
Höfundur er bóndi, skáld og allsherjar-
goði á Draghálsi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. NÓVEMBER 1989 7