Lesbók Morgunblaðsins - 30.03.1996, Blaðsíða 7

Lijusm.: myiiuauenu pjouiiiiiijas>ains isianua/ivar.
PREDIKUNARSTÓLL úr Vatnsfjarðarkirkju, verk séra Hjalta.
handbragð allt á myndunum tveimur er
harla ólíkt, reyndar ólíkara en svo, að vel
sé ætlandi einum og sama manni; enda
er listrænt viðhorf til myndefnisins gjöró-
líkt.
Nokkra furðu kann það að vekja, að
þess er hvergi getið í vísitasíu, að prédikun-
arstóllinn góði sé verk Hjalta Þorsteinsson-
ar, ekki einu sinni þar sem greint er frá
tilkomu hans í Vatnsfjarðarkirkju. Eins
kynni það að þykja undarlegt, að prédikun-
arstóllinn er eini kirkjugripurinn sem síra
Hjalti er sagður hafa tekið borgun fyrir.
Um aðra gripi, sem þó er nokkru minna
um vert, er það tekið fram sérstaklega og
með virktum, að þá hafi síra Hjalti „sjálf-
ur gjört og gefið kirkjunni“.
Þá mætti e.t.v. spyija: Er hugsanlegt
að prédikunarstóllinn sé erlend smíð, svo
sem margt í gerð hans, smátt og stórt og
ekki sízt verkið í heild, gæti bent til? Hafði
síra Hjalti aflað þessa góða grips til kirkju
sinnar og eðlilega þegið gjald á móti þeim
kostnaði eða upp í hann?
Þá má ekki gleyma því, að síra Hjalti
hafði numið myndlist erlendis, og nóg var
þar um fyrirmyndir til hliðsjónar eða vakn-
ingar, ef eigi skorti slungið listamanns-
auga og afburða-tækni. Þess er og að
geta, að samvæmt vísitasíu fylgdi prédik-
unarstólnum enginn „himinn“, en úr þeim
galla hugðist prestur bæta sjálfur. Og víst
gat það bent til þess, að hann hafi smíðað
sjálfur stólinn, þó ekki þurfi svo að vera.
Hins vegar virðast orð Jóns Þorkelssonar
Skálholtsrektors taka þar af öll tvímæli;
en hann lætur svo um mælt í ævisögu síra
Hjalta, að meðal listaverka hans sé prédik-
unarstóll ágætur í Vatnsfjarðarkirkju. Þau
ummæli hljóta að teljast vel traust heim-
ild, því Jón Þorkelsson var samtímamaður
síra Hjalta og honum kunnugur.
Aftur á móti er erfitt að ímynda sér,
að snillingur sá, sem leyst gat með prýði
svo vandasama listræna þraut sem prédik-
unarstólinn, hafi gert Mariu rusticu; til
þess er sú mynd of frumstæð að allri sköp-
un. Svo má virðast sem hún sé búin til
af miðlungi listfengum hagleiksmanni, sem
vel gat verið aðdáandi síra Hjalta, jafnvel
lærisveinn hans í myndskurði.
Matthías Þórðarson getur þess í riti sínu,
íslenzkir listamenn, að Runólfur Gíslason,
kirkjuprestur í Skálholti 1735, hafi lært
af síra Hjalta að mála. Ef til vill hefur
hann þá í æsku dvalizt um skeið í Vatns-
firði við myndlistarnám. Þar hefði hann
eflaust verið aufúsugestur, því hann var
systursonur Sigríðar konu Hjalta. Líklegt
má þykja, að hann hefði þá einnig lært
nokkur handtök við tréskurð. Runólfur dó
ungur, og engin mynd er til eftir hann svo
vitað sé. En ekki er óhugsandi, að María
rustica gæti verið hans verk.
Oðru máli gegnir um Maríu aðra, því
hún er sannkallað iistaverk. Og í myndum
stólsins má sjá atriði sem bent gætu til
náins skyldleika. Öll hlutföll og snið þess-
arar virðulegu konumyndar, tilhögun alls
búnaðar, og umfram allt mildur tignarsvip-
ur ásjónunnar, ber merki góðrar listar.
Nafnið Maria rustica (María sveitakona),
sem Kristján Eldjárn gaf stærri myndinni,
var bráðvel til fundið. Og þá mætti hin
með sanni nefnast Maria sancta.
Þegar þess er gætt, hvílík gersemi sjálf
konulíkneskjan María önnur hlýtur að telj-
ast, vekur það furðu, að stíll þeirrar mynd-
ar er æði sundurleitur að því er varðar
móður og barn ásamt hægri hendi. Þessi
barnsmynd virðist af öðrum og lakari toga
en konumyndin. Auk þess er svo að sjá
sem barnsmyndin falli ekki sem bezt að
mynd móðurinnar. Ætla má að þetta hvort
tveggja eigi sér skýringu í sögu verksins.
Nú er það svo, að gamlar myndir, líkar
þessum að gerð, eru einatt settar saman
úr sérsmíðuðum pörtum. Þau vinnubrögð
má glöggt sjá á myndum þeim úr Ögmund-
arbrík sem varðveittar eru í Þjóðminja-
safni. Jafnvel andlit eru gerð sérstaklega
og fest framan á höfuðið.
Mjög er það greinilegt, að Maria rustica
var ekki smíðuð í einu lagi. Vandséð er
hve margir voru partarnir, en augljóst að
barnið er sérsmíðað. Vinstri hönd Mat'íu
er af, og sýnir stúfurinn, að einnig hún
var sérsmíðuð, en hefur losnað frá og
týnzt. Enn fremur má sjá, að hún hefur
borið áfesta kórónu, sem glatazt hefur.
Fljótt á litið kann að virðast vafasamt
um gerð Maríu annarrar. Þó er ljóst, að
vinstri hönd hefur verið sérsmíðuð einnig
á þeirri mynd, því hún er horfin, og hafa
samskeytin verið á sama stað á myndunum
báðum og frá þeim gengið til samfestingar
á sama hátt. Og þegar grannt er skoðað,
virðist mega greina samskeyti sem sýni,
að barnið ásamt hægri hendi móðurinnar
hafi verið sérsmíðað. Mætti þá ætla, að
sá hluti myndarinnar hafi einhvern tíma
orðið fyrir hnjaski og skemmzt eða losnað
frá og eyðilagzt, en eftirlíking verið smíð-
uð seinna með öðru og lakara handbragði
og sett í staðinn. Þá hefur hönd móðurinn-
ar verið gerð of stór, og fleira í þessum
hluta stingur í stúf, ekki sízt andlit barns-
ins. Svo má einnig virðast sem sjálf barns-
myndin hafi verið gerð í pörtum, enda
hafa bæði handleggur og fótur fallið af
og glatazt.
Sé rétt til getið, að barn Maríu annarr-
ar sé síðari tíma eftirlíking, hefur það
verk verið unnið áður en myndin var fest
upp utan dyra, því veðrunin hefur gengið
yfir hvort tveggja og að nokkru jafnað
áferðina.
Þegar víst þykir, að síra Hjalti hafi
smíðað bæði prédikunarstólinn og Maríu-
mynd þá sem prýddi Vatnsfjarðarkirkju
árið 1700 og fullum fetum er sögð hans
verk í vísitasíu það ár, má líklegt telja,
að sú mynd hafi ekki verið Maria rustica,
eins og haldið hefur verið, heldur María
önnur. Þá hefur sú mynd verkið tekin úr
kirkjunni síðar, og Maria rustica sett þar
í hennar stað. Ástæðan til þess er gleymd
og grafin, en hún gat vitaskuld verið
ýmisleg, ef til vill sú, að barnsmyndin
hafi laskazt illa.
Þess skal að lokum getið, að í Vatns-
fjarðarkirkju vestur við Djúp hangir nú á
vegg róðukross mikill og vandaður. Kross-
tréð er Antoníusarkross, hvernig sem því
víkur við, en sjálf krists-líkneskið er af
gotneskri gerð. Með ritgerð Kristjáns Eld-
járns fylgir mynd af róðu þessari, og af
henni að dæma er þetta allgott verk. Á
prentaðri ljósmynd verða þó ekki greind
mikilvæg atriði, svo sem andlitsdrættir og
annað svipmót, enda drúpir Krists-myndin
höfði.
Ef listglöggir menn gætu af nákvæmri
skoðun á verkinu sjálfu ráðið ótvíræðan
skyldleika við Mariu rusticu, kynni það
ekki aðeins að vekja óvissu um höfund
Maríu annarrar, heldur gæti það um leið
varpað efasemdum á haldgóða vitneskju
Jóns Þorkelssonar um uppruna prédikun-
arstólsins, því þessi róðukross er sannan-
lega verk síra Hjalta Þorsteinssonar. Það
staðfestir biskupsvísitasía árið 1725. Hitt
mætti að óreyndu þykja meira en líklegt,
að skyldleiki róðunnar við Maríu aðra yrði
hafinn yfir allan efa.
Hér hef ég spjallað um atriði sem í eðli
sínu hljóta að teljast álitamál. Ótraust leik-
manns-ágizkun mín um aldur Maríu-
myndanna tveggja úr Vatnsfjarðarkirkju
er sprottin af þeim grun, að einungis önn-
ur þeirra geti verið verk Hjalta Þorsteins-
sonar, og sé það sú myndin sem ég hygg
að mjög hafi verið vanmetin, en er í mínum
augum svo miklu betra listaverk en hin,
að vart verði saman jafnað. Það er sú
þeirra sem nefnd hefur verið María önnur,
og í mínum huga heitir Maria sancta.
Þó að ég hafi tekið nokkuð djarflega
til orða, hefur það vissulega vakið mér
áleitinn efa, að dr. Kristján Eldjárn virðist
ekki hafa séð ástæðu til annars en að eigna
síra Hjalta Maríu-myndirnar báðar. Það
skal haft í huga.
Listaverk Hjalta Þorsteinssonar eru dýr-
mætur menningararfur, sem ber því fag-
urt vitni, að Islendingar hafa á liðnum
öldum ræktað fleiri svið mennta en misgóð-
an kveðskap. Verkum hans hefur löngum
verið furðu lítill gaumur gefinn, þangað
til dr. Kristján Eldjárn vakti á þeim nýja
athygli með rækilegum og verðum hætti.
ÞORVALDUR
SÆMUNDSSON
Stjörnunótt
Frá heiðstirndum himinhoga
horfa þær til vor rótt,
í firðinni leiftra’ og loga
um langnættis dimma nótt.
Stjörnurnar fegurð oss færa,
fögnuð vekja og þrá.
Heillandi’ er heiðloftið tæra
og himinsins dýrð að sjá.
Bragandi norðurljós blika
/ bládjúpi geimsins ótt.
í órafirð uppheims þau kvika
um ískalda vetrarnótt.
Dulrætt er himins hafið,
hljótt ’ið dimmbláa svið,
loftið ljósbylgjum vafið,
sem leiftra um fjærstu mið.
Hnattanna sundin hylja
himnanna stjörnumergð,
dauðlegum augum dylja
dásemd, sem ei þú sérð.
Höfundurinn erfyrrverandi kennari í
Reykjavík.
KATRÍN ÁRNADÓTTIR
Ræktun
manns og
moldar
Hrópleg er ógæfa heimsins
ef helmingur íbúa jarðar
brýst um með betlistaf.
En sjóndöpur helftin hin
rígheldur ranglát í auðinn
þann sem að guð öllum gaf.
Af óhófi óhreinkast jörðin.
Enginn menntast af bruðli.
Of sjaldan er góðu sáð.
Móðirin milda og góða,
moldin, vatnið og sólin,
skyldi dýrkuð og dáð.
Móðirin mikla sem tekur
manninn í faðm sér og læknar
sjúka og friðvana sál.
Gefi oss sá guð er við skynjum
gæfuna þá að rækta
og tala mildinnar mál.
Höfundur býr í Hlíð í Gnúpverjahreppi.
INGIBJÖRG M.
ALFREÐSDÓTTIR
Þegar þú
kemur
Ég hef komið illa undan snjónum
þetta árið.
Er of þreklítil til að hlaupast
á fjöll.
Verð að láta mér nægja
landslagsmyndir
úr sjónvarpinu.
En þegar þú kemur lyfti ég
vetrinum
aföxlunum ogset upp fjallabrosið.
Ljóðið birtist í Lesbók 10. febrúar sl. Þar
sem meinleg villa varð i þvi, er það endur-
birt hér. Höfundur og lesendur eru beðn-
ir velvirðingar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30.MARZ1996 7