Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1996, Blaðsíða 12

VESTURHLUTI Hafnarstrætis um 1900.
PJETUR HAFSTEIN LÁRUSSON
HAFNARSTRÆTI
Hér hafa hjörtun borið harmasár
og sorgir kvalið
þyngri en tárum tæki.
En huggun veitti lítið koggaglas
- alsælu svartadauðaflaskan blíða.
„Sjáið þennan Ietilýð“, fólkið kvað
er skjögruðu um stéttir þínar
rónarnir völtum fótum.
Þá gleymdist oft
að mörg er búmannsraunin
harmabænda.
Og þótt að ekki yrði á suma logið
er hitt þó satt
að allir bera sér í hjarta
bernsku sinnar drauma Fagurey.
ÞAR SEM nú er Hafnarstræti, elsta gata
Reykjavíkur fyrir utan Aðalstræti, lá forð-
um hluti aðalleiðarinnar að Reykjavíkur-
jörðinni, í Hólmskaupstað (Örfirisey) og
fram á Nes, vestur frá Arnarhólströðum
og Læknum. Fyrr á öldum og raunar allt
fram á þá síðustu, var hlaðinn gijótgarður
í fjörunni frá Lækjarósnum og vestur að
Grófmni, og skyldi hann veija Austurvöll
ágangi sjávar. Leiðin lá sjávarmegin við
garðinn.
Þegar Innréttingamar hófu starfsemi
sína, var reist austarlega við stíginn all-
stórt geymsluhús úr torfi og gijóti. Þar
stunduðu menn síðan kaðlagerð á vegum
Innréttinganna. Var húsið þá kallað Rebsla-
gerhuset eða Reipslagarahúsið. Dró stígur-
inn nafn sitt af því, og nefndist Rebslager-
banen eða Reipslagarabrautin.
Þá er byggð óx við stíginn um aldamótin
1800 var farið að kalla hann Strandgaden
eða Strandgötu. Þegar götum bæjarins voru
gefin formleg nöfn, árið 1848, hlaut hann
sitt núverandi heiti, Hafnarstræti.
. Snemma á þessari öld varð Hafnarstræti
aðsetur drykkjumanna, enda margar knæp-
ur við götuna. Þá varð til orðið Hafnar-
strætisróni. Knæpum þessum fjölgaði mjög
' á árum síðari heimsstyijaldar.
Einn af þegnum Bakkusar í strætinu var
Jón Kristófer kadett í Hernum, sem Steinn
Steinarr gerði ódauðlegan í tveimur ljóða
sinna, „Þegar Jón Kristófer Sigurðsson lét
úr höfn, stóð herinn á bryggjunni og söng“
og „Hjálpræðisherinn biður fyrirþeim synd-
uga manni, Jóni Sigurðssyni, fyrrverandi
kadett". Kristófersnafnið gaf Steinn reynd-
ar Jónij rímsins vegna. Síðar meir ritaði svo
Jónas Arnason samtalsbók við Jón, „Syndin
er lævís og lipur“. Er það ein af merkari
bókum þeirrar gerðar, sem ritaðar hafa
verið á íslensku. Þar kemur m.a. fram, að
í bernsku sinni dvaldi Jón hjá móðurbróður
sínum og hans fólki í Fagurey á Breiða-
firði. Til þess er vísað í lok ljóðsins.
Ekki get ég stillt mig um að segja smá
sögu af Jóni Kristófer, enda sýnir hún vel,
að menn skyldu spara sér sleggjudóma um
þá, sem gæfuleysið leiðir í strætið.
Snemma á síðasta áratug, gekk ég einn
góðviðrisdag fram á Jón, þar sem hann
svaf á bekk á Lækjartorgi, skartklæddur
eins og ævinlega og bar barðastóran og
virðulegan hatt. Ég settist við hlið hans og
vakti hann. Hann horfði á mig, langdrukkn-
um augum og til að segja eitthvað, spurði
ég, hvort eitthvað amaði að honum. „Já,“
svaraði Jón, „það er ekki lengur hægt að
vera róni í Reykjavík.“ Sem vonlegt var,
vildi ég vita, hver væri orsök svo válegra
tíðinda. Svarið lét ekki á sér standa: „Það
er ekki eftir einn eínasti maður í Strætinu,
sem hægt er að ræða við um Eyrbyggju,
hvað þá heldur Heimskringlu.“ Að svo
mæltu hneig höfuð Jóns virðulega fram á
bringuna og hann hélt áfram að hijóta
framan í heiminn.
P. H. L.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 7. SEPTEMBER 1996
FOÐUR-
LANDSVINIR
OG ÞJÓÐ-
ERNISSINNAR
EFTIRJÓN Þ. ÞÓR
Huqleióinq um stöóu íslands oq íslendinqq
í danska ríkinu á 1 8. oq 19. öld.
Danskir sagnfræðingar hafa á
undanfömum árum fengist
mikið við rannsóknir á
dönskum þjóðareinkenn-
um, þjóðarvitund og þjóð-
ernishyggju. Hefur margt
verið gefið út um þessi efni
í Danmörku, bækur og
tímaritsgreinar, og er þar stærst ritröðin Dansk
identitetshistorie, sem Ole Feldbæk, prófessor
í hagsögu við Hafnarháskóla, ritstýrði.
En þessi ritröð var engan veginn lokaorðið
í rannsóknum á þessu sviði og fyrir skömmu
birtist í danska blaðinu Weekendavisen viðtal
við sagnfræðinginn Ove Korsgaard. Hann hef-
ur að undanfömu unnið að rannsóknum á þjóð-
ernisvitund Dana á 18. og 19. öld og þeim
breytingum, sem á henni urðu, m.a. í ljósi
þeirra breytinga, er urðu á danska ríkinu. Mun
rit hans um þetta efni væntanlegt áður mjög
langt líður.
I viðtalinu setur Korsgaard fram athyglis-
verðar hugmyndir - kenningar er kannski of
mikið að kalla þær - sem vissulega eiga erindi
við íslenska sagnfræðinga. Megininntak þess-
ara hugmynda er að á 18. og 19. öld hafi
Danir búið við tvennskonar þjóðernis- eða þjóð-
arvitund, ef svo má áð orði kveða. A 18. öld-
inni, og reyndar allt fram til 1864, var danska
ríkið giska víðfeðmt og byggt fólki af mörgum
þjóðemum. Hafði svo verið frá því á miðöldum.
Hver þjóð átti sína menningararfleifð og hélt
sínum menningarlegu sérkennum, án þess að
ríkisvaldið - eða öliu heldur konungsvaldið -
reyndi nokkuð til að draga úr þeim og skapa
eina menningarlega heild. Á þessu skeiði var
danska konungsríkið fjölþjóðlegt, í bestu merk-
ingu þess orðs. Auk Dana, þ.e. Eydana og
Jóta, bjuggu þar danskir og þýskir íbúar her-
togadæmanna, Slésvíkur, Holtsetalands og
Láenborgar, Norðmenn (fram til 1814), Færey-
ingar, íslendingar og Grænlendingar.
Allar bjuggu þessar þjóðir saman í sátt og
samlyndi. Ríkið var ein stjórnarfarsleg og efna-
hagsleg heild og innan hennar vann hver þjóð
að eigin málum. Ekkert þótti t.d. eðlilegra en
að Þjóðveijar í Holtsetalandi, Norðmenn eða
íslendingar leggðu rækt við menningarleg sér-
kenni sín eða reyndu að efla eigið atvinnulíf,
eftir því sem þörf var á og best þótti henta í
hveiju landi. Það braut engan veginn í bága
við þau grundvallaratriði, sem ríkisheildin
byggðist á, og skaðaði hana ekki. Og oft reyndu
stjórnvöld í Kaupmannahöfn að ýta undir
menningarstarfsemi og þær athafnir í atvinnu-
málum, sem til framfara þóttu horfa í hjálend-
unum. Þeir, sem þar bjuggu, voru þegnar
Danakonungs, en ekki Danir. Þeir tilheyrðu
öðrum þjóðum ríkisins og þótti bæði sjálfsagt
og eðlilegt að þeir vildu hag eigin föðurlands
sem mestan, væru föðurlandsvinir.
Á 19. öldinni tók þetta að breytast og þeg-
ar kom fram yfir 1830 óx þjóðhyggjunni fylgi.
í henni fólst, að fæðingarstaður og tungumál
skiptu æ meira máli í hugum fólks en ríkisborg-
araréttur og þá var þess skammt að bíða að
sneiðast tæki af danska ríkinu. Noregur var
klofinn frá því árið 1814 og færður Svíum,
þótt hvorki Norðmenn né Danir hefðu óskað
eftir því. Um 1830 fóru þjóðemissinnar, sem
vildu losa um tengslin við Danmörku og fá
meira sjálfstæði, að láta meira að sér kveða í
hertogadæmunum. Árið 1848 kom til styijald-
ar, sem stóð í full þijú ár, til 1850. í dönskum
sagnaritum eru þau átök tíðast nefnd treárskr-
igen, þriggja ára stríðið, en íslendingar hafa
lengst af þessari öld litið á þau sem stríð þý-
skra Holtseta gegn dönskum yfírráðum. Féll
það álit vel að skoðunum þeirra íslendinga,
sem um þessi mál fjölluðu á fyrri hluta þessar-
ar aldar, og hafa mótað söguskoðun megin-
þorra þjóðarinnar framundir okkar daga.
Þriggja ára stríðið var í raun ekkert annað
en borgarastyijöld og í áðurnefndu viðtali í
Weekendavisen líkir Ove Korsgaard þróun
mála í samskiptum Dana og íbúa hertogadæm-
anna á þessum árum við það, sem gerst hefur
á Balkanskaga á síðustu árum. Hér skal eng-
inn dómur lagður á þá samlíkingu, en hitt er
víst að þama börðust danskir þegnar hvorir
við aðra. Styijöldinni lauk án þess niðurstaða
fengist og árið 1864 blossuðu átökin upp að
nýju. Þá fóru Prússar fyrir Holtsetum og danski
herinn mátti sín lítils. Danir misstu hertoga-
FRÁ konungskomunni 1907. Þá voru komnir nýir og breyttir tímar, en alla 19. öldina
virðast landsmenn hafa litið á sig sem hluta dönsku ríkisheildarinnar.