Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1996, Blaðsíða 3

LESBÖK MOIM.l \BI \t)SI\S - MI \\l\(,/I ISHIt
37. TÖLUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
EFNI
Jökulgil
liggur til suðausturs frá Landmannalaug-
um. Þetta er þó eiginlega ekki gil, heldur
miklu fremur grunnur dalur sem þrengist
eftir því sem innar dregur, uns hann
hverfur í Torfajökul. Gil þetta er víð-
frægt fyrir litadýrð og furðulegar berg-
myndanir. Sunnan við Jökulgil liggur
Torfajökull sem er um 15 ferkílómetrar
að flatarmáli og 1190 m hár yfir sjó.
Margar þjóðsögur voru fyrrum tengdar
svæðinu kringum Torfajökul og þó eink-
um Jökulgili, en um miðja 19. öld, þegar
farið var að draga nokkuð úr útilegu-
mannatrúnni, tóku duglegir menn sig til
og könnuðu allt gilið.
Greinin um nágrenni Torfajökuls er eftir
Jón R. Hjálmarsson.
Forsíóumyndina og myndino ó bls 8-9 tók RAX
Morð
áttu sér líka stað í hinu fámenna bænda-
samfélagi fyrri alda á Islandi og meðal
morðingja á Axlar-Björn sér ekki hlið-
stæðu. Talið er víst að hann hafi drepið
9 manns, en þeir voru hugsanlega fleiri
sem féllu fyrir hendi Björns. Um þennan
sögufræga morðingja skrifar Arnaldur
Indriðason.
Helsinki
höfuðborg Finnlands er borg andstæðna,
þar sem austur og vestur, fortíð og nútíð,
tækni og náttúra renna saman í eina heild.
Borgin verður ein af níu menningarhöfuð-
borgum Evrópu árið 2000, líkt og Reykja-
vík. Menningarlíf er blómlegt í borginni
og mikill hugur í heimamönnum eins og
Orri Páll Ormarsson segir frá.
Norrænir
músíkkdagar verða á Islandi dagana 25.
september til 1. október. Von er á um 80
erlendum tónskáldum, hljóðfæraleikur-
um, söngvurum og hljómsveitarstjórum
til landsins af því tilefni, auk þess sem
fjöldi íslenskra tónlistarmanna kemur
fram. Alls mun á sjöunda tug tónverka
eftir jafnmarga höfunda, þar á meðal
mörg af helstu tónskáldum Norðurlanda,
hljóma á hátíðinni.
ROBERT BURNS
ÞVÍ SKAL El BERA
HÖFUÐ HÁH?
Steingrímur Thorsteinsson þýddi
Því skal ei bera höfuð hátt
í heiðurs-fátækt, þrátt fyr’ allt?
Svei vílsins þræl; - þú voga mátt
Að vera snauður þrátt fyr allt,
Þrátt fyr allt og þrátt fyr allt,
Þreytu, strit og baslið allt,
Allt hefðarstand er mótuð mynt,
En maðurinn gullið þrátt fyr allt.
Þó fæðið okkur fáist spart
Og flíkur aumar, þess kyns allt,
En flónum matsæld, mungát, skart,
Er maður maður, þrátt fyr allt,
Þrátt fyr allt og allt og allt,
Ofskraut, fordild, þess kyns allt,
Hver heiðursmaður, allslaus eins,
Er á við konung þrátt fyr allt.
Sjá lávarðs-durginn darka um láð
Með dramb ogglys og þess kyns allt,
Þó mannmergð stórsé honum háð,
Er herrann glópur þrátt fyr allt.
Þrátt fyr allt og allt og allt,
Alstimt brjóst og þess kyns allt,
Hver ágæt sál, í anda frjáls,
Mun að því hlæja þrátt fyr allt.
Robert Burns, 1759-96, var skoskt Ijóðskóld og eitt dóðasta Ijóöskóld sinnar þjóð-
ar fró upphafi. Yrkisefni hans eru oft hversdagslegt líf venjulegra manna, en þar
að auki orti hann ódeiluljóð og frósagnaljóð.
„NOSTALGIA
DANICA“
RABB
EG ER VARLA einn um að veita
því eftirtekt hve önnum kafinn
hópur ritgerðasmiða um
stjórnmálasögu er við það
verkefni að uppfræða lesendur
helstu bókmenntatímarita í
landinu um svonefnda þjóð-
ernisstefnu. Er augljóst að
höfundum er málið hugleikið. Þeim ertals-
vert niðri fyrir.
í þessum ritgerðum er ýmsan gagnlegan
fróðleik að finna án þess að um nýmæli sé
að ræða, því að mikið er um upprifjun al-
kunnra staðreynda. Á það ekki síst við um
það sem snertir upphaf þjóðernisstefnu í
Evrópulöndum (pólitískrar og menningar-
legrar) á ofanverðri 18. öld, vöxt hennar og
áhrif á 19. og 20. öld, þegar hennar gætir
á íslandi. En fleira er í farteskinu. Því fer
fjarri að frásagnarblærinn í heild eða skiln-
ingur á efni og gildisinntaki þjóðernisstefnu
sé svo hlutlægur sem hægt er að krefjast
af fræðimönnum. „Þjóðernisstefna" („na-
sjónalismi“) er ekki einhlítt orð til skilnings.
Hugtakið er illa skilgreint, enda notað jafnt
um heilbrigða þjóðrækni og þjóðernisremb-
ing. Orðið þjóðernisstefna er útþvælt og
marklaust, óhæft sem fræðilegt hugtak í
íslensku.
Eins og frásagnarblænum er háttað læðist
að manni grunur um að sá hópur sem mest
ber á í þessum skrifum og viðtölum við ijöl-
miðla sé eins konar fóstbræðralag um einn
efnisskilning, sem gæti sem hægast alið af
sér þá viðbótargrunsemd að verið sé að smíða
dægurpólitískt vopn, búa til pólitíska kenn-
ingu, draga saman föng í áróðursboðskap í
stjórnmálum líðandi stundar. Tilgangurinn
kynni að vera sá að taka þátt í því að marka
rækileg tímamót í íslandssögunni, tímamót
sem fælust í því að hreinsa alla pólitík og
pólitísk viðhorf af áhrifum og einkennum, sem
kenningasmiðir þessir telja runna af rótum
„þjóðernisstefnu", þjóðræknisviðhorfa. Eink-
um skiptir þessa menn máli að uppræta póli-
tíska þjóðrækni, viljann til að viðhalda sjálf-
stæði og fullveldi þjóðríkisins.
Nú er ekkert við því að segja, þótt fólk
í lýðfijálsu landi láti uppi skoðanir sínar.
Og það er vissulega gott ef menn hafa kjark
til að segja skoðanir sínar umbúðalaust. Vel
má fallast á það að þjóðernisstefnan (svo
ég noti það óviðfelldna orð) sé í mörgum
greinum helguð af vanabundnum skilningi
og engin vanþörf á að endurskoða margt
sem snertir efni hennar og viðhorf. Þeir sem
vilja andæfa fullyrðingum um alvonsku þjóð-
ernisstefnu ná ekki árangri með því að beita
afturhaldsrökum eða væna menn um pólitísk
helgispjöll. Umræðan batnar ekkert við það
að svara öfgum með öfgum. Þar fyrir er
engin ástæða til að láta sér sjást yfir að
þessi umræða er pólitísk í víðum skilningi
þess orðs. Hún kemur stjórnmálamönnum
við. Stjórnmálamenn eiga að viðurkenna, að
þrátt fyrir allt er þeirri pólitísku og menning-
arlegu þjóðræknisstefnu, sem 20. aldar menn
hafa litið á sem hyrningarstein íslenskra
stjórnmála, hollt að gangast undir gagnrýna
endurskoðun í aldarlokin. Enga ástæðu sé
ég til að efast um, að íslensk þjóðræknishefð
i stjórnmálum og menningarmálum stæðist
þá endurskoðun, ef reynd væri.
Þar með er ekki sagt að sjá megi fyrir,
að slík endurskoðun fari fram. Efast má um
að vel ári fyrir endurnýjun jákvæðrar þjóð-
ræknisstefnu eins og komið er. Tíðarandinn
er henni í ííestu andsnúinn. Þeim stjórnmála-
mönnum fækkar óðum sem hafa einurð og
nennu til þess að halda fram viðhorfum póli-
tískrar þjóðrækni hvað þá að þeim detti eitt-
hvað í hug til þess að renna undir hana stoð-
um sem hæfa nýjum tíma. Eins og hugsjóna-
vandi stjórnmálamanna og ráðaleysi opin-
berast því meira sem þeir missa völd og
áhrif til annarra, má fullvíst heita að andúð
á „sveitamannslegri" þjóðrækni, þjóðlegri
íhaldssemi, vaxi þeim mun fremur. Er engan
veginn óhugsandi, að fram undan séu býsna
afgerandi tímamót. Þá verða aldamót í eigin-
legri og óeiginlegri merkingu. Og allt skal
þetta gerast í nafni alþjóðlegrar viðskipta-
hyggju sem smám saman hefur verið að
ávinna sér virðingu og mannheill og ætlað
er að fylla tómarúm glataðra hugsjóna. Þetta
umrót tímamótanna er hafið og þess sjást
víða merki í andlegu lífi Íslendinga ekki síð-
ur en stjórnmálum. En aldahvörfin munu
að líkindum fara friðsamlega fram. í ís-
lenskri þjóðmálaumræðu hefur sjaldnast ver-
ið mannháskanum fyrir að fara, en þeim
mun meira af grófum munnsöfnuði og mein-
ingarlausum gálgahúmor þegar stóryrðum
sleppir. Þannig er íslenskur ritháttur og
umræðumenning.
En hvað er þessi þjóðernisstefna sem
greinasmiðum virtra tímarita verður svo tíð-
rætt um?
í upphafi þessa stutta rabbs var á það
bent að orðið er ekki einhlítt til skilnings,
enda svo útjaskað af ofnotkun um hin ólík-
ustu fyrirbæri að skýrri skilgreiningu verður
ekki komið við. Orðið þjóðernisstefna finnst
ekki í frumútgáfu Blöndalsorðabókar (1920-
1924). En þar má finna orðin þjóðernishreyf-
ing og þjóðernisvakning. í Viðbæti við orða-
bók Blöndals (1963) kemur fyrir orðið þjóð-
ernisstefna. Þá er orðið talið merkja: 1. nati-
onal politik; 2. nazisme. Þessi orðskýring
gefur glögga mynd af teygjanleika merking-
arinnar og styður þá fullyrðingu að orðið
sé ónothæft fræðihugtak. í Ensk-íslenskri
orðabók Arnar og Örlygs (1984) er orðið
nationalism skýrtþannig: 1. þjóðernisstefna,
2. þjóðræknisstefna, þjóðernisrembingur, 3.
sjálfstæðishreyfing; sjálfstæðisstefna, 4. (í
listum o.þ.l.) sú stefna að nota, draga fram
eða leggja áherslu á þjóðleg sérkenni. Hér
ber allt að sama brunni. Merkingarsvið
umrædds orðs er teygt í allar áttir.
Af þeim orðum sem hér hafa verið talin
upp svarar 19. aldar orðið „þjóðernisvakning"
betur en nýyrðið þjóðernisstefna til þess skiln-
ings sem íslenskir 19. og 20. aldar menn
lögðu á dönsku orðin national bevægelse og
national vækkelse. Sjálfstæðishreyfing er
einnig viðkunnanlegt orð um þá pólitísku þjóð-
rækni sem setti mark sitt á 19. og 20. öld.
En umfram allt mótaðist hin þjóðlega stefna
á þessum tíma (í stjómmálum og menningar-
málum) af þjóðrækni og færi því best á því
að tala um þjóðræknisstefnu þegar átt er við
hinn hófsama íslenska nasjónalisma.
Sem betur fer kalla nútíma-íslendingar
sig menn með mönnum. Þeir eru ekki sá
vesældarlýður sem þeir áttu að hafa verið á
18. og 19. öld og er afþreyingarefni í fjöl-
miðlum að draga upp í máli og myndum
(með aðstoð ferðabóka breskra aðalsmanna)
til að sýna mun aldarfarsins þá og nú. En
hafi íslendingar verið mestu aumingjar í
heimi fyrir 200 árum og lengi fram eftir,
en búi sig nú undir að taka að sér að stjórna
stórum heimspörtum ef ekki heiminum öll-
um, þá má rekja þessa manndómsþróun til
þeirrar andlegu og pólitísku vakningar sem
kviknaði fyrir u.þ.b. 170 árum (að einhverju
leyti fyrr). Að ætla að kalla þá vakningu
og sjálfstæðisbaráttu, sem í hönd fór, sama
nafni og þýskan nasisma eða balkanska þjóð-
ernishreinsun, þá bendir það ekki til heil-
brigðrar dómgreindar þeirra sem þannig
tala.
íslensk sjálfstæðisbarátta beindist að
sjálfsögðu gegn danskri stjórn á íslandi. Sú
barátta var þó hófsöm og konungholl fram
að síðari heimsstyijöld.Hún stjórnaðist sjald-
an af djúpu Danahatri. íslendingar vildu
fyrst og fremst auka svigrúm í landinu fyr-
ir sjálfa sig. Sjálfstæðishreyfingin færði út
kvíarnar eftir því sem á leið. íslenskt þjóð-
ríki var stofnað 1918. Lýðveldið kom síðar
til sögunnar. Þá var lokið konungshollustu
íslendinga.
Nú segja ýmsir að þjóðríkið hafi gengið
sér til húðar. Sá boðskapur hefur vaxandi
hljómgrunn að íslendingar eigi að gangast
að fullu undir stjórnskipun af Bandaríkja-
kyni. Sú skoðun verður þó ekki rökstudd
með brenglaðri fortíðarþrá eftir Danaveldi
eða tímaskekkjum af viðlíka tagi. Nostalgia
danica er vondur sjúkdómur.
INGVAR GÍSLASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 1996 3