Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1996, Page 4

J
Mynd/Ólafur Pétursson
SÓLARLITLIR
DAGAR
Fjögur hundruó ár eru lióin frá því fjöldamoróinginn
Axíar-Björn var tekinn af lífi á Snæfellsnesi. Þjóö-
sögurnar hafa vióhaldió alræmdri frægó hans,
skáld hafa fundió í honum yrkisefni en fátt eitt er
vitað með vissu um þennan frægasta morðingja á
-------7------------------
Islandi og voóaverk hans
EFTIR ARNALD INDRIÐASON
LIÐIN eru 400 ár frá því frægasti
morðingi á íslandi, Axlar-Björn,
var tekinn af lífí en hann var
færður til aftöku á Laugar-
brekkuþingi á Snæfellsnesi árið
1596. Fjögur hundruð ár er lang-
ur tími en ekki nógu langur til
að sagan um Axlar-Björn gleym-
ist enda hefur verið kynt undir henni með
munnmælum og sögusögnum í fjórar aldir.
í vitund þjóðarinnar er hann skelfilegasti
fjöldamorðingi íslenskrar glæpasögu,
dæmdur til dauða fyrir níu morð. í Þjóðsög-
um Jóns Árnasonar segir að hann hafi játað
á sig 18 morð en Þjóðsögumar hafa eflaust
átt einn stærstan þátt í því að viðhalda al-
ræmdri frægð Axlar-Bjarnar. Fleygar til-
vitnanir úr þeirri útgáfu sögunnar lifa á
meðal manna og lýsingar á fyrirboðum,
draumum og sálarlausu athæfí Björns eru
krassandi og tii þess fallnar að valda ótta
og skelfingu í bijóstum fólks.
Axlar-Björn hefur veitt mönnum skáld-
legan innblástur fram á þennan dag. Davíð
Stefánsson frá Fagraskógi orti í orðastað
Axlar- Bjarnar m.a.:
Á limi mína saxast senn.
Sízt ég móti spymi.
Gleymið ekki góðir menn,
gamla Axlar-Bimi.
Hannes Pétursson orti hið stórkostlega
magnaða kvæði „Axlar-Bjöm“ um miðja
öldina þar sem morðinginn liggur í fleti sínu
og fær ekki ráðið við morðhvötina. Þá skrif-
aði Úlfar Þormóðsson skáldsöguna Þijár
sólir svartar þar sem aðalpersónan var Axl-
ar-Björn. Nýlegasta dæmið er þó skáldsagan
Björn og Sveinn eða Makleg málagjöld eftir
Magnús Þór Jónsson, Megas. Hann byggði
fyrstu skáldsögu sína, sem út kom árið
1994, á Axlar-Birni og syni hans, Sveini
skotta, og lét hana gerast í „neó-Reykvísk-
um raunveruleika". Þannig lifir sagan um
Axlar-Björn og dregur vart úr því nú þegar
fjöldamorðingjar ganga ljósum logum í kvik-
myndum, þeirra frægastur auðvitað Hannib-
al „The Cannibal" Lecter í Lömbin þagna,
sem á það m.a. sameiginlegt með Axlar-
Bimi að mæla spaklega. Á 400 ára aftökuaf-
mæli Axlar-Björns er forvitnilegt að skoða
meðferð þjóðsögunnar á frægasta morðingja
á íslandi.
Ferðamenn á Snæfellsnesi finna rústir
bústaðar Björns, Fornuöxl, við gamla þjóð-
leið með jaðri Búðahrauns í Breiðuvíkur-
hreppi en hann er sagður fæddur í Húsa-
nesi, sem stóð við Búðahraun niður við Mið-
húsavatn. Faðir hans hét Pétur en móðirin
er ekki nefnd á nafn í Þjóðsögum Jóns Áma-
sonar aðeins blóðþorsti hennar þegar hún
gekk með Bjöm (hún svalaði sér á öðmm
fæti Péturs) og að hún óttaðist að barnið
yrði einhver „óskapaskepna". Samkvæmt
Jóni Árnasyni ólst Björn upp á stórbýlinu
Knerri og þótti dulur í skapi og harðlyndur.
Hann dreymdi að öxi væri að fínna undir
steini uppi á Axlarhyrnu, íjalli ofan við
bæinn, og þar fann hann morðöxi sína og
reyndi hana á því að höggva í sundur hvolpa-
fulla tík. Skömmu síðar hvarf fjósamaður á
Knerri en hann var seinna talinn fyrsta fórn-
arlamb morðingjans. í Þjóðsögunum kemur
fram að grunsamlegt þótti hvað Björn átti
marga hesta og sá kvittur kom upp að hann
myrti menn til fjár. Þar eru frásagnir af
næturgestum Björns sem töldu sig heppna
að sleppa lifandi frá honum. Einn fann lík
undir rúmi sínu á Öxl og hugkvæmdist að
nota það tii að bjarga sjálfum sér. Svo var
það í páskavikunni 1596 að systkini tvö
komu að Öxl. Var þeim borinn matur en
kerling sat í baðstofunni og svæfði barn og
fór með vísu, sem átti að vara systkinin við
húsráðendum en í annarri af tveimur útgáf-
um Þjóðsagnanna er hún svohljóðandi:
Gisti enginn hjá Gunnbirni,
sem góð hefur klæði,
og dillidó;
Svíkur hann sína gestina
sem úlfurinn sauðina,
og korriró.
Gekk stúlkan svo fram en litlu síðar heyrði
bróðirinn hljóð og varð bilt við. Hljóp hann
út og inn í fjárhús og Björn á eftir en fann
hann ekki. Komst bróðirinn svo að Hraun-
löndum og fylgdi bóndinn þar honum út að
Hellnum til Ingimundar hreppstjóra í
Brekkubæ. Á páskadag reið Ingimundur
með tvo karska menn að Knerri þar sem
var guðsþjónusta og fann þar Björn frá
Öxl. Skein sól í heiði og stóðu menn úti í
góða veðrinu og er mælt að Axlar-Björn
hafí sagt við þá sem næstir honum stóðu:
„Nú eru sólarlitlir dagar, bræður“. Var hann
handtekinn og færður í varðhald á Stapa.
Viðurkenndi hann að hafa myrt átján
manns, fjósamanninn hefði hann grafið í
flórinn en sautján hefði hann sökkt í íglu-
tjöm, skammt frá Öxl.
Aftakan var langdregin og kvalafull seg-
ir í Þjóðsögunum en hinn dæmdi morðingi
varð karlmannlega við dauða sínum og pynt-
ingum, viknaði hvorki né kveinkaði sér. Var
Björn fyrst beinbrotinn á öllum útlimum og
loks afhöfðaður. Voru leggirnir brotnir með
trésleggju og haft lint undir svo kvölin yrði
meiri en Axlar-Birni virtist hvergi bregða
og talaði til böðuls síns, sem hét Olafur og
var frændi hans. „Sjaldan brotnar vel bein
á huldu, Ólafur frændi," sagði hann. „Held-
ur tekur nú að saxast á Iimina hans Björn
míns,“ sagði eiginkona hans við þá sem
voru nærstaddir og Bjöm sagði: „Einn er
þó enn eftir og væri hann betur af“. Var
hann þá höggvinn.
Þannig er í stórum dráttum þjóðsagan
um Axlar-Bjöm. Einar Amórsson hæsta-
réttardómari og ráðherra skrifaði fróðlega
grein, Arfsagnir og munnmæli, sem birtist
í Blöndu (VII, 1940 - 1943) þar sem hann
tók nokkur dæmi um áreiðanleik byggða-
sagna og munnmæla og skoðaði með öðrum
gögnum hvað í þeim sýndist hafa brenglast
eða bæst við með tímanum. Vildi hann með
því sýna sagnariturum að heimildir geti ver-
ið misjafnlega áreiðanlegar og þótti honum
full ástæða til. Eitt dæmi Einars var sagan
um Axlar-Björn. Helstu samtímaheimildir
sem til eru um Björn er Skarðsárannáll eftir
Bjöm Jónsson, sem Einar segir að Fitja-
annáll, Setbergsannáll og Jón Espólín í Ár-
bókum sínum fari eftir, ásamt tveimur alþing-
isdómum frá árunum 1596 og 1597. Árið
1596 var Bjöm á Skarðsá aðeins 22 ára en
hann skrifar um Axlar-Björn nálægt 40 ámm
eftir morðmálin. Allar heimildir ársetja málið
1596 en Þjóðsögumar eru nákvæmari í tíma-
setningunni og nefna að Axlar-Bjöm hafi
verið handtekinn á páskadaginn. Samkvæmt
alþingisdómunum var Björn Pétursson og
hafa Þjóðsögumar það rétt en aðrar lýsing-
ar, draumar, blóðþorsti, (manna)kjötsát, en
samkvæmt einni sögninni hafði Bjöm dreymt
að hann æti 18 kjötbita og varð illt af þeim
nítjánda, sem átti að merkja átján morð,
morðtilraunir og líkfundir hafa að mati Ein-
ars ósvikinn þjóðsögublæ.
Sagnir um hvernig upp komst um illvirki
Björns em margar og ólíkar samkvæmt
athugunum Einars. Skarðsárannáll segir
ekkert um það en Þjóðsögurnar og Árbækur
Espólíns segja tvö systkini hafa komið til
Bjarnar og fengið gistingu. Ýmist var systir-
in myrt og bróðirinn komst undan eða öfugt.
í Setbergsannál er þriðja útgáfan af síðasta
morðverknaði Bjarnar; förukona með þijú
börn fékk gistingu hjá Birni, myrti hann
börnin en hún komst naumlega undan. Við-
vörunarvísuna um Gunnbjörn er víða að
finna m.a. í sögnum um Björn Jórsalafara
og sögunni um Gunnbjörn morðingja í
Króksfirði samkvæmt frásögn í Þjóðsögum
Ólafs Davíðssonar, sem er sagan um Axlar-
Björn í lítillega breyttri mynd.
í Skarðsárannál segir að Axlar-Björn
hafi játað á sig níu morð en aðrar heimildir
segja þau 14 til 18. Annálaritarar segja
hann hafa grafið líkin í heygarði sínum eða
fjósi en samkvæmt Þjóðsögunum gróf hann
fjósamanninn á Knerri þar undir fjósflór en
hin líkin setti hann í Iglutjörn. I Skarðsár-
annál segir að bein af fleirum en níu mönn-
um hafi fundist hjá Birni en morðinginn
sagðist hafa fundið dauða menn og ekki
nennt að flytja líkin til kirkju. Flesta myrti
Björn til ijár en aðra menn, fátæka, myrti
hann svo þeir kæmu ekki upp um hann.
Einar segir vafamál að Björn hafi verið
pyntaður fyrir aftökuna. I Skarðsárannál
segir að Björn hafi fyrst verið limalaminn
með sleggjum, svo afhöfðaður, sundur-
stykkjaður og loks festur upp á stangir og
taka aðrir annálaritarar það upp eftir hon-
um. Þjóðsögurnar segja svipað en bæta við
að trésleggja hafi verið notuð og lint haft
undir til að auka á kvalirnar. Einnig hefur
hún orð eftir Birni sem líklega hafa verið
búin til svo mannvonska og iðrunarleysi
hans kæmi fram. Svipuðu hlutverki gegna
orð hans um „sólarlitla daga“. Einar hefur
úr alþingisdóminum 1596 að Björn hafi ver-
ið „réttaður eftir lögmáli" og getur það átt
við að hann hafi verið dæmdur til dauða
lögum samkvæmt en Einar telur að það
geti ekki átt við um aftökuaðferðina því
hvergi í íslenskum lögum sé getið slíkra
pyntinga, þótt maður væri dæmdur til dauða
fyrir einhver illvirki. Pyndingar hafi kannski
verið viðhafðar að erlendum fyrirmyndum
en Einar telur líklegt að þær hafi verið orðn-
ar ýktar þegar Skarðsárannáll er ritaður.
Þjóðsögurnar segja að eiginkona Axlar-
Bjarnar hafi heitið Steinunn. I Alþingisbók-
um heitir hún Þórdís Ólafsdóttir. I Skarðs-
árannál segir að hún hafi veitt bónda sínum
lið hafi hann þurft þess með, brúgðið snæri
um háls fórnardýranna og rotað með
sleggju. í Þjóðsögunum segir að hún hafi
einnig verið dæmd til dauða en aftökunni
verið frestað því hún var þunguð. Eftir að
hún ól barnið, Svein skotta, hafi hún „verið
tekin af án þess hún viknaði." í Skarðsár-
annál segir aðeins að hún hafi ekki verið
deydd, því hún hafi verið með barni. í Al-
þingisbókum kemur fram að sýslumaðurinn
á Snæfellsnesi, Kastian Bock, hafi á alþingi
1596 lagt fram mál konu Axlar-Bjarnar og
lögréttumenn talið réttast að sýslumaðurinn
nefndi til 12 skynsama menn, helming þeirra
konur, og þeir mundu sverja hvort þeim
þætti líklegra að hún væri sek eða saklaus.
Ekki virðist það hafa skilað neinum ár-
angri. Árið eftir er sami sýslumaður mættur
fyrir alþingi með sama mál og er honum
aftur dæmt að leita eftir því „hvort hún
væri nokkuð sökuð í þessum málum eður
ei enn af nýju, og ef svo er, að nokkuð
bevísist, að hún hafi sig í þeim vandræðum
vafið..., þá dæmum vér henni refsing og
straff eftir því prófi. En bevísist ekki upp
á hana öðruvísi en nú hefir fram fyrir oss
komið, þá kunnum vér henni ekki refsing
að dæma“. Ekki er minnst á þetta mál
meira í Alþingisbókum. Telur Einar víst að
ef Þórdís hefði verið tekin af lífi hefði það
komið fram á alþingi því venja var að bera
þar fram líflátsdóma til álits og samþykkis.
Telur hann að sumir hafi haldið Þórdísi seka
en aðrir ekki, eins og títt er, og enginn
samhljóma eiður um mál hennar fengist.
Samkvæmt niðurstöðu Einars Arnórsson-
ar er ekki hægt að slá neinu föstu um Axl-
ar-Björn öðru en þessu: Hann var Péturs-
son, bjó í Öxl á Snæfellsnesi, myrti 9 menn,
flesta til fjár, og gróf þá í heygarði sínum
eða fjósi, var dæmdur og tekinn af árið
1596. Kona hans hét Þórdís Ólafsdóttir, og
hefir verið grunuð um hlutdeild í morðum
manns síns, en hefir þrætt fyrir og eigi
sannazt sök á hana.“ Sumt er stórýkt að
mati Einars eins og sögnin um aftökuaðferð-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 1996