Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1996, Page 9

ÖKULS
skerast inn í fjöllin. Eftir Jökulgili fellur tals-
vert vatnsmikil á sem á upptök sín í Torfa-
jökli og Reykjafjöllum. Svo torsótt er að fara
inn eftir gilinu sakir kletta og brattlendis að
talið er að 18 sinnum verði að fara yfir ána
á leiðinni. Vatnsfall þetta sem kallast Jökul-
gilskvísl var fyrrum hinn versti farartálmi allra
þeirra sem fóru á bifreið um Fjallabaksveg
nyrðri sakir vatnsmagns og sandbleytu. En
bót var á þessu ráðin er brú var sett á kvísl-
ina 1966, nokkru sunnar en hún fellur út í
Tungnaá.
Sunnan við Jökulgil liggur Torfajökull sem
er um 15 ferkílómetrar að flatarmáli og 1190
m hár yfir sjó. Vestan jökulsins eru Reykja-
fjöll og Reykjadalir sem og Kaldaklofsfjöll og
á þeim slóðum er alveg ótrúlega mikill jarð-
hiti. Er þarna talið mesta háhitasvæði lands-
ins og nær það yfir um 100 ferkílómetra sþildu.
Þar eru leirhverir, vatnshverir og brennisteins-
hverir af ýmsum stærðum og gerðum. Fjall
eitt á þessum slóðum heitir Hrafntinnusker,
þar sem hrafntinna er mjög áberandi. Vestan
í fjallinu eru víða gjósandi hverir undir jökul-
fönnum, svo að þar myndast fjölbreytilegir
íshellar og aðrar furðusmíðar náttúrunnar.
í Reykjadölum eru efstu upptakakvíslar
Markarfljóts sem fellur í mörgum krókum til
suðurs og kemur ofan af hálendinu norðan
Þórsmerkur. Gömul sögn er tengd fljótinu þar
efra, því að undir Grænafjalli fellur það í djúpu
og afar þröngu gljúfri og heitir sá staður
Torfahlaup. Einu sinni var vinnumaður á bæ
einum sem Torfi hét. Hann var ástfanginn
af stúlku einni og hún af honum, en frændur
konunnar meinuðu þeim að eigast. Torfi strauk
þá til fjalla með stúlku sína, en var eltur af
ættmennum hennar. Náðu þeir honum við
Markarfljótsgljúfur, þar sem þrengst er, og
króuðu hann af. Átti Torfi þá enga undan-
komuleið nema að stökkva með stúlkuna í
fanginu yfir gilið. Það gerði hann líka og
heppnaðist vel og heitir þar síðan Torfahlaup.
Bróðir stúlkunnar vildi ekki gefast upp á eftir-
förinni og hugðist stökkva yfir á eftir þeim.
En hann náði ekki alla leið og tókst með naum-
indum að grípa í viðarhríslu á brúninni hinum
megin. Þar hékk hann yfir hyldýpinu og gat
enga björg sér veitt. Sagt er að þá hafi stúlk-
an hvatt Torfa til að höggva á viðargreinina
og láta bróðurinn falla í gljúfrið. En hann
neitaði og rétti í staðinn manninum hönd og
dró hann upp. Tókust þá sættir með þeim og
fékk Torfi að eiga stúlku sína, svo að allt fór
vel að lokum.
Dalurinn góói i Torfajökli
Margar þjóðsögur voru fyrrum tengdar
svæðinu kringum Torfajökul og þó einkum
Jökulgili. Þar trúðu margir að væru útilegu-
menn og kenndu þeim um slæmar fjárheimtur
á haustin. Óttuðust menn útilegumenn þessa
mjög og fóru lítt inn í gilið til að smala. En
um miðja 19. öld, þegar farið var að draga
nokkuð úr útilegumannatrúnni, tóku duglegir
menn sig til og könnuðu allt gilið. Eftir það
var farið til fjárleita á haustin um gilið eins
og annars staðar á afréttinum. Fjaraði þá
forn trú á útilegumenn smám saman út, enda
heimtu menn þá betur fé sitt af fjalii en áður.
Engu að síður segja fornar sagnir frá manna-
vist á þessum slóðum, en það átti að hafa
verið þegar Torfi Jónsson, sýslumaður í Klofa,
færði byggð sína upp til fjalla til að forða sér
og sínum undan Plágunni síðari sem svo var
kölluð og heijaði á landsmenn skömmu fyrir
aldamótin 1500. Hljóðar sagan af þessum
atburðum eitthvað á þessa leið:
Drepsótt mikil kom til landsins og var sagt
að hún hefði borist með enskum kaupmönnum
og byijað að breiðast út frá Hafnarfirði. Síðan
dreifðist pestin eins og blá móða út um land-
ið og fylgdi henni sótt mikil og manndauði.
Svo voru umskiptin snögg að oft sátu konur
dauðar með mjólkurfötur undir kúm á stöðli
eða við keröld í búri og annað var eftir því.
Eyddist þá byggðin mjög og víða lifðu ekki
eftir nema tveir eða þrír á bæ og sums staðar
voru aðeins eftir ungbörn sem sugu mæður
sínar dauðar er að var komið. Oft voru þá
grafnir þrír eða fjórir á dag við kirkju og
þótt sex eða sjö fylgdu líki til grafar komu
ekki aftur fleiri en þrír eða fjórir. Hinir dóu
á leiðinni og fóru oft sjálfir í þær grafir sem
þeir tóku handa öðrum.
Er-Torfi sýslumaður frétti að plága þessi
væri komin austur fyrir Hellisheiði, tók hann
sig upp með búslóð sína og heimafólk og fór
burt frá Klofa með allt sem hann mátti með
komast og hélt upp til fjalla. Sunnan til á
hálendinu er jökull einn og liggur hann austur
frá Heklu. Þangað stefndi Torfi með skyldulið
sitt og flutning. Fór hann austur með jöklinum
norðanverðum þar til hann kom að dálítilli á.
Á bökkum árinnar var fijósamt land og fag-
urt og lá grasið þar í legum. Torfí hélt upp
með kvíslinni eftir dal þeim sem hún fellur
um og kallast nú Jökulgil. Um síðir tók gras-
ið að þverra og landið að verða grýtt og bert.
Töluðu þá húskarlar Torfa um að þeir vildu
láta fyrirberast á graslendinu neðar í dalnum,
því að þar þótti þeim allbyggilegt, svo að
trauðla mundi Torfi finna kostabetri jörð,
þótt hann færi lengra inn í svarta gilið sem
þá luktist nálega af hömrum yfir höfðum
þeirra. Þegar Torfi heyrði mögl húskarla sinna,
bað hann þá að láta sig einráðan, því að fyrr
hefði hann séð fyrir kosti þeirra, svo að dugað
hefði.
Eftir það héldu þeir inn eftir gilinu og er
þeir höfðu farið um stund, sáu þeir að úr
suðri kom mikil birta á móti þeim. Opnaðist
þá gilið og komu þeir fram í víðan dal og
fagran sem þeim virtist liggja eftir endilöngum
jöklinum frá austri til vesturs, en hvergi var
skarð í brúnir, nema þar sem þeir komu inn
frá norðri. Umhverfis dal þennan hið efra var
ekkert að sjá nema jökulís og heiðan himin,
en neðan brúna tóku við skógi vaxnar hlíðar
niður undir láglendið, þar sem voru sléttar
grundir, fagrar og vel grösugar. „Hér skulum
vér láta fyrirberast um hríð“, sagði Torfi, „og
mun móðan bláa verða mannskæð, ef hún
vinnur oss mein í þessum dal.“ Eftir þetta lét
Torfi taka til við húsagerð og var þess ekki
langt að bíða að þar risi veglegur bær.
Um sumarið lét Torfi húskarla sína yrkja
dalinn og stóð búhagur hans með hinum mesta
blóma sakir einstakra landgæða. Þótt Torfi
léti menn sína varast samgöngur við byggðina
sendi hann eigi að síður tvo menn sem hann
treysti best tvisvar í mánuði fram á fjallabrún-
ir til að aðgæta hvað liði móðunni bláu. Lengi
vel sneru þeir aftur með þau tíðindi að enn
lægi móðan yfir sveitum og tæki hún upp í
miðjar hlíðar og enga sæju þeir mannaferð
um héruð. Loks kom þó að því að sendimenn
báru Torfa þær gleðifréttir að móðan væri
horfin. En nokkra stund dvaldi hann þó í daln-
um eftir það eða þangað til honum þótti tryggt
að sóttin væri horfin með öllu. Þá tók hann
sig upp og fluttist niður í byggðina, þar sem
hann reisti að nýju bú í Klofa, og varð hvorki
honum né.öðrum af hans skylduliði meint af
drepsóttinni.
Ekki er þess getið hversu lengi Torfi hafi
verið í jöklinum sem síðan dregur nafn af
honum og kallast Torfajökull. En þegar hann
var að flytja aftur til byggða, vildu sum af
hjúum hans ekki fara úr dalnum. Hafi hann
þá látið það eftir þeim að vera þar áfram og
gefið þeim húsabæ sinn eins og hann stóð.
Síðan hefur það verið haft fyrir satt allt til
skamms tíma að í Torfajökli væru útilegu-
menn og hafi ferðamenn sem fara um Fjalla-
baksveg þóst kenna reykjareim frá jöklinum
líkan því sem þar væri kynt með skógarviði.
En eins og fyrr sagði þá var Jökulgilið kann,-
að um síðir. Komust menn svo langt að þeír
sáu að dalurinn góði í jöklinum var orðinn
fullur af ís og snjó og óbyggilegur með öllu.
Var hann því ekki lengur grösugur og viði
vaxinn eins og forðum þegar Torfi var þar
og miklar sögur gengu af. Engu að síður býr
Jökulgilið yfir dulúðgri náttúrufegurð, svo að
það svíkur engan að reika um þessar slóðir í
nágrenni Torfajökuls.
Höfundur er fyrrum fræðslustjóri.
Þegar drepsótt herjaói
á landsmenn tók Torfi
sýslumaóur sig upp meb
búslóó og heimafólk frá
Klofa. Hélt hann inn í
Jökulgil og sá par opn-
ast búsceldarlegan dal
inn íjökulinn. Setti
hann sigpar nióur og
bjó par unsplágan var
horfm.
V
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. SEPTEMBER 1996 9