Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 11
SJÓNARHÓLARI EFTIR JOHN BERGER Segja má aó karlmenn aóhafisten konur haldisig til. Karlmenn horfa á konur. Konur horfa á sjálfar sig skoóaóar. Skoóandinn í konunni er karlmaóur. Hió skoóaóa er kona. Þetta umbreytir henni í hlut, og þá fyrst og fremst í sjónrænan hlut, þaó er í sýn. FRANCOIS Boucher, 1703-1770: Ódalíska. SAMKVÆMT hefð og viðteknum reglum er nærvera kvenmanns litin öðrum augum en þegar karlmaður á í hlut. Nærvera karlmanns er tengd fyrirheitinu um það vald sem hún felur í sér. Sé þetta fyrirheit stórt og trúverðugt er nærvera hans tal- in mikilvæg. Sé það lítið eða ótrúverðugt er nærvera hans talin léttvæg. Valdið sem þannig er gefið til kynna getur verið siðferðilegt, lík- amlegt, hagfræðilegt, þjóðfélagslegt, kynferð- islegt, duttlungafullt... en eðli þess liggur samt alltaf utan við karlmanninn sjálfan. Nærvera hans ber með sér hvað hann getur gert fyrir þig eða við þig. Nærvera hans kann að vera tilbúningur í þeirri merkingu að hann þykist geta gert það sem hann getur ekki. En sá þykjustuleikur er ávallt bundinn við það vald sem hann kann að beita aðra. Nærvera konunnar tjáir til samanburðar hennar eigin hugmyndir um sjálfa sig og gefur til kynna hvað er hægt og hvað er ekki hægt að gera við hana. Nærvera hennar er staðfest með handahreyfingum hennar, rödd, skoðun- um, svipbrigðum, fötum, smekk, umhverfinu sem hún velur sér ... í raun getur hún ekkert gert sem ekki eykur á nærveru hennar. Per- sónuleiki konunnar er svo samofinn útliti henn- ar að karlmenn líta vanalega á hann sem ein- hvers konar líkamlega útgeislun líkt og hita, lykt eða áru. Að fæðast sem kona hefur jafngilt því að fæðast inn í vörslu karla. Nærvera konunnar er því afleiðing hæfileika hennar að búa við slíkt forræði innan mjög afmarkaðs ramma. Þetta hefur leitt til þess að vitund konunnar er tvískipt. Konan verður stöðugt að skoða sig. ímyndin sem hún hefur af sjálfri sér fylg- ir henni stöðugt eftir. Hvort sem hún gengur um gólf eða grætur við jarðarför föður síns getur hún varla komist hjá því að sjá sjálfa sig fyrir sér sem annaðhvort gangandi eða grátandi. Frá bemsku hefur hún verið alin upp í því að vera stanslaust að skoða sig og meta. Og það er af þeim sökum sem hún lítur á skoð- andann og hið skoðaða í sjálfri sér sem tvo hiuta samsettrar heildar í auðkenni sínu sem konu. Hún þarf að rannsaka allt sem hún er og allt sem hún gerir vegna þess hvernig hún kemur öðmm fyrir sjónir (og þá einkum og sér í lagi karlmönnum) ræður að miklu leyti hversu vel henni vegnar í lífinu. Tilfinningin sem hún hefur fyrir sinni innri persónu víkur fyrir því hvemig hún er metin af öðrum. Karlmenn skoða konur áður en þeir með- höndla þær. Hvemig kona lítur út í augum karla getur því ákvarðað hvemig hún er með- höndluð. Til að ná einhveiju valdi yfir þessu atferli verða konur að innbyrða og gera það að virkum þætti í persónu sinni. Sá hluti vitund- ar konunnar sem er í hlutverki skoðandans meðhöndlar hinn hluta hennar, hið skoðaða, svo hún geti sýnt öðrum hvernig hún sjálf í heild sinni vilji láta meðhöndla sig. Og þessi eftirbreytniverða meðhöndlun hennar á sjálfri sér myndar nærvem hennar. Nærvera sér- hverrar konu ákvarðar hvað er leyfilegt og hvað er ekki leyfilegt í nærvem hennar. Sér- hver athöfn hennar, hver sem tilgangurinn eða hvötin á bak við hana kann að vera, er einnig túlkuð sem vísbending um hvernig hún vilji láta meðhöndla sig. Ef kona hendir gleri í gólfíð er það tekið sem dæmi um hvemig hún meðhöndlar reiðitilfínningar sínar og þá um leið hvernig hún vill láta aðra meðhöndla sig. Ef karlmaður gerir slíkt hið sama er einungis litið á það sem tjáningu á reiði hans. Ef kona segir góðan brandara er það tekið sem dæmi um hvernig hún meðhöndlar spaugarann í sjálfri sér og þá um leið hvernig hún sem brand- arakerling vill láta aðra meðhöndla sig. Aðeins karlmaður getur sagt góðan brandara vegna þess hvað hann er góður. Til að einfalda þetta mætti segja að karl- menn aðhafist en konur haldi sig til. Karlmenn horfa á konur. Konur horfa á sjálfar sig skoðaðar. Þetta ákvarðar ekki aðeins flest sambönd á milli karla og kvenna, heldur einn- ig samband kvenna til sín sjálfra. Skoðandinn í konunni er karlmaður. Hið skoðaða er kona. Þetta umbreytir henni í hlut, og þá fyrst og fremst sjónrænan hlut, það er í sýn. í einum tegundarflokki hins evrópska olíu- málverks voru konur höfuðviðfangsefnið. Þessi tegundarflokkur er nektarmyndin. í nektar- myndum evrópsku listasögunnar getum við fundið sumar af þeim hefðum og viðmiðunum sem konur hafa verið dæmdar eftir sem sýn. Fyrstu nektarfyrirsætur þessarar hefðar voru Adam og Eva. Það er því ekki úr vegi að riíja upp sögu þeirra eins og frá henni er greint í Mósebók. En er konan sá, að tréð var gott að eta af, fagurt á að líta og girnilegt til fróð- leiks, þá tók hún af ávexti þess og át, og hún gaf einnig manni sínum, sem með henni var, og hann át. Þá lukust upp augu þeirra beggja, og þau urðu þess vör, að þau voru nakin, og þau festu saman fíkjuviðarblöð og gjörðu sér mittisskýlur ... Drottinn kallaði á manninn og sagði við hann: „Hvar ertu?“ Hann svaraði: „Ég heyrði til þín í aldingarðinum og varð hræddur, af því ég er nakinn, og ég faldi mig ..." En við konuna sagði hann: „Mikla mun ég gera þjáningu þína, er þú verður barnshaf- andi. Með þraut skalt þú börn fæða, og þó hafa löngun til manns þíns, en hann skal drottna yfír þér.“ Hvað er sláandi við þessa sögu? Jú, þau urðu meðvituð um að þau voru ólík hvort Öðru eftir að hafa etið eplið. Nektin var sköpuð i huga þess sem á horfði. Skuldinni er skellt á konuna og henni refsað með því að gera hana undirgefna karlmanninum. í samskiptum sín- um við konuna varð karlmaðurinn að fulltrúa fyrir Guðs vilja. í miðaldahefðinni var sögunni oft lýst lið fyrir lið eins og í teiknimyndasögu. Á endur- reisnartímanum hvarf þéssi frásagnarröð og eina atriðið sem eftir stóð var augnablik smán- arinnar. Parið klæðist fíkjuviðarlaufum eða hylur kynfæri sín með höndunum. En nú er smánina ekki nema að litlu leyti að finna hjá Adam og Evu heldur hefur henni verið varpað yfir á áhorfandann. Síðar meir breyttist þessi smán í hálfgerða sýndarmennsku. Þegar málarahefðin varð ver- aldlegri buðu önnur þemu upp á tækifæri til að mála nektina. Konan í þessum myndum er greinilega meðvituð um að á hana er horft. Konan er ekki nakin eins og hún er sýnd. Hún er nakin eins og áhorfandinn sér hana. Þetta er hið raunverulega þema eins og í hinum fjöl- mörgu myndum af Súsönnu og öldungunum sem var afar vinsælt viðfangsefni. Hún horfír á okkur horfa á sig. í annarri útgáfu af þessu sama viðfangsefni eftir Tintoretto má sjá Súsönnu skoða sig í spegli. Á þann hátt er hún sett í hlutverk áhorfandans í sjálfri sér. Spegillinn var oft notaður sem tákn fyrir hégómagimd konunn- ar. Siðferðisboðskapurinn var þó oftast hræsn- isfullur. Þú málaðir nakta konu vegna þess að þú naust þess að horfa á hana. Þú settir spegil í hönd hennar og kallaðir máverkið „Hégómagirnd“ og fordæmdir þannig konuna fyrir þá nekt sem þú hafðir málað þér til ánægju. Hinn raunverulegi tilgangur spegilsins var annar. Hann var fyrst og fremst sá að fá konuna til að taka þátt í meðhöndluninni á sjálfri sér sem sýn. Dómur Parísar var annað viðfangsefni með sama óskrifaða markmiðinu, að gefa karlmönn- um kost á að horfa á naktar konur. En nýjum þætti hefur nú verið bætt inn í myndina, sem er dómurinn. París verðlaunar þá konu, sem honum þykir fegurst, með epli. Þar með varð fegurð að keppnisíþrótt. Þær konur sem ekki eru dæmdar fagrar eru ekki fagrar. Aðeins hinar útvöldu fá verðlaun. Fegurðardrottningin verður að eign dómar- ans. Hún stendur honum til boða. Karl annar Bretlandskonungur pantaði leynilega málverk frá Lely. Það er dæmigert fyrir þessa hefð. Verkið heitir „Venus og Amor“. En í raun er þetta ein af hjákonum konungsins, Nell Gwynne. Hún er sýnd horfa aðgerðarlaus á áhorfandann, sem horfir á hana nakta. Þessi nekt er ekki lýsing á hennar eigin tilfínninga- ástandi. Hún er vísbending um auðsveipni hennar gagnvart tilfinningum og kröfum eig- andans, bæði málverksins og konunnar. Má- verkið lét í ljós þessa auðmýkt hennar og þeg- ar konungurinn sýndi það gestum sínum urðu þeýr afbrýðisamir. í indverskri, persneskri, afrískri og forn-kól- umbískri list birtist nektin sjaldan aðeins á einn veg. Þótt inntak verksins snúist um kyn- ferðislega aðlöðun, þá sýnir það yfirleitt virkt kynferðissamband milli tveggja elskenda þar sem konan aðhefst jafnt á við karlinn og þar sem athafnir þeirra gagntaka hvort annað. í evrópsku listhefðinni má greina á milli nektar (nudity) og þess að vera nakinn (naked). í bók sinni Nektarfyrirsætan heldur Kenneth Clark því fram að það að vera nakinn þýði einfaldlega að vera án klæða, á meðan nektin sé hins vegar listform. Samkvæmt honum er nektin sem slík ekki útgangspunktur nektar- málverksins, heldur ákveðið listrænt sjónarmið sem myndinni tekst að miðla. Þetta er rétt upp að vissu marki, jafnvel þótt nektarsjón- armiðið sé ekki endilega bundið við listina. Það eru einnig til nektarljósmyndir, nektarupp- stillingar, nektarlátbragð. Sannleikurinn er sá, að nektinni er ávallt veitt í farveg hefðarinnar og valdið sem býr að baki þessari hefð á ræt- ur að rekja til vissra hefða í listinni. Hvað þýða þessar hefðir? Hvað merkir nekt- in? Það nægir ekki að svara þessari spurningu einvörðungu út frá listinni því nektin tengist lifandi kynlífsatferli. Að vera nakinn er að vera maður sjálfur. Að vera nekt er að sjást nakinn og samt sem áður vera tekinn fyrir eitthvað annað en maður er. Það verður að skoða hinn nakta líkama sem hlut til þess að hann verði að nekt (að sjá hann sem hlut ýtir undir notkun á honum sem hlut). Að vera nakinn er að afhjúpa sig. Nektinni er stillt upp til sýnis. Að vera nakinn er að vera án dulargervis. Að vera til sýnis er að láta umbreyta yfirborði líkama síns í dulargervi sem ómögulegt er að losna við undir slíkum kringumstæðum. Nektin er dæmd til að vera aldrei nakin. Nektin er ákveðin tegund klæða. í hinni hefðbundnu evrópsku nektarmynd er aðalpersónan aldrei máluð. Hún er áhorf- andinn fyrir framan verkið, og það er gert ráð fyrir að hún sé karlmaður. Allt er stílað upp á hann. Allt verður að líta út eins og það sé tilkomið hans vegna. Það er út af honum sem kvenverumar í myndunum hafa svipt sig klæð- um til að sýna nekt sína. En samkvæmt hlutar- ins eðli er hann ókunnug karlmannsvera sem ennþá er í fötunum. Lítið á „Allegoríuna um tímann og ástina“ eftir Bronzino. Það er óþarfi að fara í saum- ana á þeirri flóknu táknfræði sem í málverkinu má finna vegna þess að hún kemur hinum sterku kynferðislegu yfirtónum þess ekkert við. Áður en það er eitthvað annað, þá felur þetta málverk fyrst og fremst í sér kynferðis- lega ertingu. Málverkið var sent sem gjöf frá stórhertog- anum í Flórens til Frakklandskonungs. Dreng- urinn sem krýpur á púðanum og kyssir konuna er Amor. Hún er Venus. En hvernig líkama hennar er stillt upp hefur ekkert með kossaf- lens þeirra að gera. Líkama hennar er komið þannig fyrir að áhorfandinn sjái hann sem best. Þessari mynd er ætlað að höfða til kyn- hneigðar hans. Hún hefur ekkert með hennar kynhneigð að gera. (Eins og algengt er í hinni evrópsku nektarhefð eru líkamshár konunnar ekki sýnd. Hár tengist kynferðislegu valdi, ástríðu. Halda verður kynferðislegri ástríðu konunnar í lágmarki til þess að áhorfandinn hafi á tilfínningunni að hann fari með völdin.) Stundum má reyndar sjá elskhuga í evr- ópsku nektarhefðinni. En athygli konunnar beinist sárasjaldan að honum. Hún lítur oftast til hliðar við hann eða þá út úr málverkinu í átt til þess sem hún álítur vera sinn sanna elskhuga — skoðandans/eigandans. Berstrípun annarra virkar sem staðfesting og veldur ákveðnum létti. Hún er eins og hver annar kvenmaður, eða hann er eins og hver annar karlmaður. Við erum gagntekin af hin- um magnaða einfaldleika þessa kunnuglega mismunar. Ómeðvituð samkynhneigð löngun, eða ómeðvituð gagnkynhneigð löngun, kann að leiða til annarra væntinga. En það er hægt að útskýra þennan létti án þess að leita á náðir undirvitundarinnar. Ásýnd hins aðilans — eins og hún er, eða hann er — eykur tilfinningu fýrir nærveru hans. Hún er líkari sínu eigin kyni en hún er frábrugðin því. í þessu felst hlýja og vinaleiki andstætt þeim kulda og nafnleysiskennd „að vera nekt“. Það mætti orða þetta á annan veg. Um leið og við skynjum nektina sem það að vera nakinn kemur viss hversdagsleiki inn í spilið, hverdagsleiki sem einungis er til stað- ar vegna þess að við þurfum á honum að halda. Við þurfum á hverdagsleikanum að halda vegna þess að hann tengir okkur við veruleik- ann. Og það sem meira er, þessi veruleiki — með því að heita hinu kunnuglega kynlífsferli — býður upp á möguleikann á sameiginlegu, huglægu kynlífi. Hvarf á dulúð á sér stað á sama tíma og möguleikinn á því að skapa sameiginlega dulúð býðst. Framrásin er þessi, huglægni-hlutlægni-huglægni, báðum aðilum í hag. Þetta er vandamálið við að skapa kyrrstæða mynd af kynferðislegri berstrípun. í lifandi kynlífí er það að vera nakinn ferli en ekki ástand. Ef ein stund í þessu ferli er einangruð verður útkoman lágkúruleg og í stað þess að ástríðubrú myndist á milli tveggja hugarheima ríkir kuldi. Þetta er helsta ástæðan fyrir þvi hvers vegna innilegar ljósmyndir af berstrípun eru jafnvel ennþá sjaldgæfari í evrópsku nekt- arhefðinni. Einfaldasta lausnin fyrir ljósmynd- arann er sú að umbreyta fyrirsætunni í nekt, sem — með því að alhæfa bæði um myndina og þann sem á hana horfir og beina þar með kynhneigðinni að einhveiju ótilteknu — um- breytir löngun í kynóra. Áthugum núna óvenjulegt málverk af konu sem er hálfber. Þetta er málverk eftir Rubens af annarri konu sinni, Héléne Fourment, sem hann giftist þegar hann var orðinn aldraður. Við sjáum hana þar sem hún er við að snú- ast á hæli, næstum búin að missa loðfeldinn niður af öxlunum. Það er augljóst að hún verð: ur ekki stundinni lengur í þessum sporum. í yfirborðslegri merkingu er myndin af henni eins tafarlaus og ljósmyndin er í eðli sínu. En í dýpri merkingu „inniheldur" myndin bæði tíma og lífsreynslu. Það er ekki erfitt að ímynda sér að andartaki áður en að Héléne Fourment sveiflaði feldinum utan um axlirnar hafí hún verið kviknakin. Hin samhangandi atburðarás, upp að og fram yfir stund berstrípunarinnar, hefur verið yfírstigin. Héléne Fourment getur tilheyrt ákveðinni stund eða hvaða stund sem er. Líkami hennar snýr ekki að okkur sem skyndileg sýn, heldur sem lífsreynsla — lífs- reynsla málarans. Af hveiju? Það eru yfirbórðs- leg, frásagnarleg smáatriði fyrir því; úfið hár- ið, tjáningarríkt augnaráðið, sem beinist að málaranum, og hinn ýkti næmleiki holds henn- ar. En meginástæðan er samt formræns eðlis. Útlit hennar hefur bókstaflega verið endurmót- að í gegnum huglæga sýn málarans. Neðri búkurinn og lærin, sem hulin eru af feldinum sem hún heldur um sig miðja, falla ekki sam- an. Það á sér stað hliðarskekkja er nemur 22 sentímetrum. Lærin á henni, ef þau eiga að passa við mjaðmirnar, eru að minnsta kosti 22 sentímetrum of langt til vinstri. Rubens hugsaði þetta ef til vill ekki þannig. Áhorfandinn þarf ekki að taka eftir því. í sjálfu sér er það smávægilegt. Það sem máli skiptir er hvað þetta gerir kleift. Líkamanum er gef- inn kostur á að vera nánast ómögulega hreyf- anlegur. Samhengi hans er ekki að finna í honum sjálfum, heldur í persónulegri reynslu málarans. Með nákvæmari hætti sagt, þá leyf- ir þetta efri og neðri hluta líkamans að snúast sjálfstætt í kringum hinn hulda kynferðislega miðpunkt. Bolurinn snýst til hægri á meðan fætumir snúast til vinstri. Hinn kynferðislegi miðpunktur er tengdur með aðstoð loðfeldarins við myrkrið sem umlykur fyrirsætuna, þannig að hún snýst bæði utan um og innan í myrkr- inu sem táknar kvenleika hennar. Fyrir utan að losna við frosna augnablikssýn er eitt í viðbót sem er ómissandi í öllum mikil- fenglegum kynferðismyndum af berstrípun. Nefnilega viss hverdagsleiki, sem verður að að vera ófegraður en þó ekki hrollvekjandi. Það er þetta sem skilur gluggagæginn frá elsk- huganum. Hér er þennan hversdagsleika að finna í þvi hvernig Rubens eltist þráhyggju- kennt með penslinum við mjúkar fitubárurnar á líkama Hélénu Fourment. Slíkt brýtur í bága við allar viðteknar venjur um hið fullkomna form, en fyrir Rubens var þetta hins vegar stöðug áminning um séreinkenni hennar. Nektin í evrópskri málaralist er yfirleitt sýnd sem aðdáunarverð tjáning á hinum húm- ÍMYND KONUNNAR í SJÓNLISTUM KARLAVELDISINS 10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996 1 1

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.