Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Blaðsíða 19

KVIKMYNDALEIKSTJÓRINN Spike Lee
SPIKE LEE,
BYRÐIHVÍTA
MANNSINS
EFTIR JÓNAS KNÚTSSON
Blökkumaóurinn Spike Lee er einn umdeildasti leik-
stjóri í Bandaríkjunum ó síðustu misserum, en mynd
hans, „Girl 6“, var nýlega sýnd á kvikmyndahátíð í
Regnboganum.
LEIKARINN Sidney Poitier var
fyrsti svertinginn sem áhorfendur
þar vestra tóku í sátt. Svartir leik-
stjórar áttu hins vegar langt í
land. Blökkumenn byrjuðu
snemma að gera kvikmyndir fyrir
aðra blökkumenn. Þessar myndir
voru gerðar af vanefnum og hafa
flestar glatast. Menn á borð við Bill Gunn
og Melvyn Van Peebles létu fyrst að sér kveða
í byijun áttunda áratugarins. Gunn var fræg-
ur sjónvarpsleikari en gerði á eigin kostnað
ódýrar, súrrealískar kvikmyndir sem minna
um margt á verk Jökuls Jakobssonar. Þessar
myndir hafa alfarið fallið í gleymsku og er
það miður. Van Peebles fékk aftur á móti
tækifæri til að leikstýra kvikmynd í Holly-
wood. Er hann vildi koma eigin hugmyndum
á framfæri neyddist hann til að leita fjár-
magns í Frakklandi. Nú er öldin önnur og
sonur Van Peebles, Mario Van Peebles, hefur
haslað sér völl í Hollywood og gert myndirn-
ar „New Jack City“, Eftirförina (Possee) og
Svarta pardusinn (Panther). Frægasta mynd
Melvins Van Peebles, „Sweet Sweetback’s
Baadassss Song“ var í anda svokallaðra
„blacksplotationmynda", en það voru ódýrar
hasarmyndir sem svartir kvikmyndagerðar-
menn framleiddu fyrir aðra blökkumenn.
„Blacksplotationmyndirnar" nutu feikilegra
vinsælda meðal svertingja í Bandaríkjunum.
Enda voru svartar söguhetjur nánast óþekkt
fyrirbæri er hér er komið sögu.
Risarnir í Hollywood sáu sér leik á borði
og gerðu sér grein fyrir að slíkar kvikmyndir
gætu verið gróðavænlegar. Myndin „Shaft“
var fjármögnuð eftir hefðbundnum leiðum.
Segir þar frá leynilögreglumanninum Shaft
sem er blökkumaður. Þessi mynd markaði
þáttaskil í bandarískri kvikmyndasögu að því
leyti að Shaft var fyrsta hefðbundna hetju-
hlutverkið sem svertingi lék.
Kvikmyndageró upp á krit
Spike Lee nam kvikmyndagerð í hinum
víðfræga New York háskóla. Lee gerði sína
fyrstu mynd, Hún verður að fá’ða (She’s
Gotta Have It) í boði VISA. Vinir hans reiddu
fram greiðslukort sín og fjármögnuðu mynd-
ina á þennan hátt. Sem betur fór naut mynd-
in mikillar hylli á kvikmyndahátíðunum í þann
mund sem rukkararnir knúðu dyra.
Næsta mynd Lees, Skóladagar (School
Daze), var gersamlega misheppnuð. Þar
reyndi Lee að blanda saman söngleik og þjóð-
félagsádeilu. Þessir ólíku þættir kölluðust
engan veginn á. Auk þess hafði Lee greini-
lega ekki náð nægilegu valdi á miðlinum. Lee
réð vini og vandamenn til helstu starfa við
myndina og bar hún þess merki. Það er ekki
fyrr en Lee gerir Breyttu rétt (Do the Right
Thing) að hann kemur fram sem fullnuma
leikstjóri.
Breyttu rétt lýsir því hvernig smávægileg
atvik, sem gerast á brennheitum sumardegi
í Brooklynhverfinu í New York, magnast
smám saman og brjótast fram í kynþátta-
óeirðum. Sögupersónurnar unnu hug og
hjörtu áhorfenda og myndin fékk góða aðsókn
þrátt fyrir að efni hennar væri afar viðkvæmt
og þungt í vöfum.
Ekki allra
Næsta mynd Lees, Betri blúsinn (Mo’ bett-
er Biues), var hvorki fugl né fiskur. Greinir
þar frá jazzleikara einum og tilhugalífi hans.
A myndin sáralítið erindi við þá sem ekki
hafa gaman af slíkri tónlist enda söguþráður-
inn, svo mikill sem hann er, fremur hvimleið-
ur.
Lee er sagður mesti kvenhatari síðan Ág-
úst Strindberg var og hét. Einnig hafa marg-
ir fundið honum það til foráttu að ítalir og
Gyðingar fá engu betri útreið í myndum hans
en svertingjar fengu í Hollywoodmyndum
forðum.
Menn hafa bent á það Spike Lee til varn-
ar, að hveijir svo sem annmarkar hans sem
persónu og listamanns kunna að vera, er
hann fulltrúi góðs málstaðar. Þá má spyija:
Fyrst málstaðurinn er svo göfugur, á hann
ekki skilið betri forsvarsmann?
Spike Lee er að mörgu leyti ofmetinn kvik-
myndagerðarmaður. Samt er hann ætíð trúr
sannfæringu sinni. Lee liggur mikið á hjarta.
Enginn getur sakað hann um að gera ekki
myndir af einurð. Af þessum sökum eru
myndir hans oft þróttmiklar og enga logn-
mollu eða hálfkák þar að finna. Þótt ýmislegt
megi finna að Lee sem kvikmyndagerðar-
manni, til dæmis ýmis afkáraleg stílbrögð úr
tónlistarmyndböndum, verður að segjast að
hann er fírnagóður leikstjóri. Sjálfur er Lee,
sá svarti senuþjófur, góður leikari; leiklistin
virðist helsti styrkur hans. Hlutverkaval er
ætíð hnitmiðað og úthugsað í myndum hans.
Til að mynda varð leikarinn Samuel L. Jack-
son frægur fyrir hlutverk eiturlyfjaneytanda
í Frumskógarhita (Jungle Fever). Danny Ai-
ello var ógleymanlegur sem flatbökusalinn í
Breyttu rétt. Margir góðir leikarar eiga frægð
sína Lee að þakka, þar á meðal Denzel Was-
hington, John Turturro, Rosie Perez og Delroy
Lindo. Lee virðist ætíð velja rétta leikara,
jafnvel í minnstu hlutverk. I handritum Lees
er ávallt að finna bitastæð hlutverk. Honum
er lagið að segja sögur út frá leikrænum
þáttum. Að auki virðist Spike Lee auðvelt að
magna fram hið besta í hveijum leikara.
Malcolm X markaói tímamót
„Malcolm X“ er dýrasta og lengsta mynd
Lees til þessa. Myndin fékk bæði slæma dóma
og dræma aðsókn. Það versta við þessa leið-
indamynd var að bandaríski öndvegishöfund-
urinn og blökkumaðurinn James Baldwin,
( höfundur bókanna Herbergi Giovanni (Gio-
vanni’s Room), Láttu það hljóma fjallinu frá
(Go Tell it on the Mountain), Á mót við mann-
inn (Going to Meet the Man), Skrattinn finn-
ur sér starfa (The Devil Finds Work), Bálið
í nánd (Fire Next Time), og Rétt yfir höfði
mér (Just Above My Head)), skrifaði á sínum
tíma kvikmyndahandrit um Malcolm X, Dag
einn er ég var týndur (One Day when I was
Lost). Þar sem lofsöngur Lees um Malcolm
X hefur þurrausið efnið í bili, verður þetta
handrit ef til vill ekki kvikmyndað næstu ára-
tugi. Það er óheppilegt því að Baldwin var
miklu meiri listamaður en Lee, enda bráðvel
gefínn og ólíklegur til að sætta sig við svo
einfeldningslega mynd af leiðtoganum.
Það er gaman að bera saman þessa ólíku
menn. Báðir hafa þeir verið í forsvari fyrir
blökkumenn í Bandaríkjunum. Baldwin var
mikill gáfumaður og hunsaði gagnsæ vígorð
og lýðskrum í baráttu sinni fyrir sjálfsögðum
mannréttindum. Þótt James Baldwin yrði fyr-
ir barðinu á fordómum sem fáir einstaklingar
á tuttugustu öld hafa þurft að þola setti reiði’
og ofkapp aldrei svip sinn á málflutning hans.
Baldwin var slyppur og snauður en braut sér
ieið út úr fátækrahverfinu. Lee er kennara-
sonur úr miðstétt sem tamið hefur sér tals-
máta ghettóanna, að svo miklu leyti sem
honum er það eiginlegt, og kallar alla svert-
ingja sem honum þykja ekki nógu ötulir bar-
áttumenn „Uncle Tom“ eða undirlægjur.51
Baldwin hneykslaði marga er hann neitaði
að einskorða sig við reynsluheim blökku-
manna og hvítar söguhetjur birtust í skáldsög-
um hans. Lee hefur hingað til markað sér
þrengri bás og ekki hætt sér út fyrir eigið
samfélag í myndum sínum. Báðir hafa þeir
orðið að sameina tvö ólík hlutverk og þurft
að vera málsvari blökkmanna og listamaður
í senn. í báðum tilvikum hafa þessi hlutverk
stangast á. Samt gat Baldwin komið boðskap
sínum til skila án þess að vottaði fyrir predik-
unartóni í verkum hans. Vonandi tekst Lee
að gera slíkt hið sama einn góðan veðurdag
en hingað til hefur það reynst honum ofviða.
Þótt „Malcolm X“ væri misheppnuð hvor#
heldur sem sagnfræðilegt skjal eða dramatísk
saga markaði gerð myndarinnar tímamót í
sögu kvikmyndanna. Blökkumaður fékk í
fyrsta sinn að gera rándýra mynd í Holly-
wood og hafði til þess nokkurn veginn fijáls-
ar hendur. Denzel Washington vann mikinn
sigur í hlutverki Malcolms og sýndi bæði fág-
aðan og kraftmikinn leik; enda er „Malcolm
X“ sú mynd sem gerði hann að kvikmynda-
stjörnu.
Boóskapurinn ber allt ofurliói
Helsti ljóður á ráði Lees er sá að hann á
það sameiginlegt með skólabróður sínum Oli-
ver Stone að hafa fram að færa fremur ein-
hæf og auðskilin skilaboð. Báðir hamra þeir
þráfaldlega á þessu erindi frá upphafi til enda»
mynda sinna. Stundum er engu líkara eh'
þeir vilji sitja við hliðina á áhorfandanum og
gala boðskap sinn í eyra hans með gjallar-
horni. Auk þess eiga þeir báðir til að fjalla
um söguleg efni sem þeir virðast hvorugur
skilja. Lee tók Malcolm X í dýrlinga tölu í
samnefndri kvikmynd og gekk í berhögg við
sögulegar staðreyndir. Að sama skapi eiga
„The Doors“, „JFK“ og „Nixon“ meira skylt
við hugaróra Stones en raunverulega atburði.
Báðir þjást þeir af ofsóknarbijálæði. í hvert
sinn sem einhver mætur maður geispar gol-
unni heldur Stone því fram að CIA hafi verið.
að verki. Lee lýsir því oftast yfir að um kyn- *
þáttafordóma sé að ræða ef hann hlýtur ekki
einhver verðlaun sem hann telur sig verð-
skulda.
Frumskógarhiti (Jungle Fever) er eins kon-
ar nútímatilbrigði við Rómeó og Júlíu. Mynd-
in er ástarsaga blökkumanns og hvítrar konu.
Spike Lee sýnir hér að hann kann að segja
sögu og hefur vaxið ásmegin. Samt er þjóðfé-
lagslegur boðskapur myndarinnar of fyrir-
ferðarmikill og dregur loks allan mátt úr hinni
eiginlegu sögu.
Bókin Dópmangararnir (Clockers) eftir Ric-
hard Price (höfund bókanna Blóðbræður (Blo-
od Brothers), Flakkararnir (The Wanderers)
og Vogun vinnur... (The Breaks) o.fl.) er
eins konar nútímaútgáfa af skáldsögunni
Ódysseifi eftir James Joyce. Samnefnd mynd
Lees er í raun ekki nema hálf bókin. Priee
lýsir bæði heimi hvíta lögregluforingjans og
svarta eiturlyfjasalans listilega vel. Lee segir
hins vegar söguna einvörðungu frá sjónar-
hóli blökkumannsins. Þótt efnistök Price í
bókinni séu framúrskarandi er efnið sjálft
útjaskað. Myndin líður fyrir þennan galla
þrátt fyrir örugga leikstjórn og góða frammi-
stöðu leikara.
Bísabær (Crooklyn) er lítil mynd með sjálf-
sævisögulegu ívafi þar sem segir frá æsku-
stöðvum Lees, Brooklynhverfinu í New York.
Slík verk eru oft nefnd sjálfbirgingsmyndir
eða „ego trips" á vondri amerísku. Stundum
liggur við að banna ætti leikstjórum að gera
sjálfsævisögulegar kvikmyndir. Fyrri hluta
ævinnar eyða þeir í að horfa á bíómyndir,
seinni hlutanum í að gera þær. Því er oft
ekki frá miklu að segja. r
Allir meó strœtó
Nýjasta myndin úr smiðju Lees, Allir í rút-
una (Get on the Bus), er lítil og ódýr mynd
um blökkumenn sem ferðast til Washington-
borgar til að taka þátt i kröfugöngu. Lee er
því enn við sama heygarðshornið en óneitan-
lega hefur hann alla burði til að gera bráð-
skemmtilega mynd úr þessu efni.
Hvað sem öðru líður er það Spike Lee að
þakka að aðrir blökkumenn, John Singleton,
Mario Van Peebles, og fjölmargir efnilegir
leikarar og leikstjórar hafa fengið aðgang að
Hollywood. Eins og segir í lagi Gershwips
um fyrirheitna landið: „It Takes A Long Pftll
To Get There“ (Leiðin er löng og ströng).
Þeir voru lengi á leiðinni.
Höfundur er kvilcmyndagerðarmaður.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 1997 1 9