Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1997, Blaðsíða 5

SUNDRUNG
Samkvæmt Grenbech ríkti ávallt friður á
milli frænda og á honum grundvallaðist ætt-
arsamfélagið. Þessi friður var hins vegar ekki
sá sami og var táknaður með orðinu „pax“ á
latínu og þýddi að vopn voru lögð niður, held-
ur eins og Grenbech segir í riti sínu: . sá
betegner fred noget væbnet, beskyttelse, for-
svar - eller ogsá en fredskraft, som holder
mennesker venligsindende. Selv nár German-
erne taler om at slutte fred, sá er grundfore-
stillingen ikke den at uroselementer fjærnes
og alt synker til hvile, men den at der indp-
odes en fredens kraft i de stridende."8 Slíkum
friði vilja Amarhválsfeðgar koma á í landi sínu,
friðarkrafti sem bindur saman hina ólíku hópa
sem það byggja og gerir þá sterka. Sameinuð
getur þjóðin varist utanaðkomandi áreitni,
sundruð er hún varnarlaus; í Jörð segir:
Nú er það hlutverk Þorsteins að byggja
áfram í landi föður síns, þó með öðrum
hætti sé, tryggja bólfestu sína og sinna;
forða ísmeygjunni við brögðum Haralds
konungs og annarra, sem kynnu að vilja
hafa hana fyrir féþúfu; safna saman bænd-
um og búaliði í friði og sátt, þannig að hér
megi verða lífvænt, hver maður starfa
óhultur að degi, sofa öruggur að nóttu (60).
Hér er Gunnar vafalaust að fjalla um sömu
hugmynd og hann hafði sett fram nokkrum
árum fyrir ritun Jarðar um sameiningu Norð-
urlanda í eitt ríki sem átti að gera þau sterk-
ari. Athyglisvert er að skoða ræðu sem Gunn- '
ar flutti 15. júní árið 1926 um þetta áhuga-
og baráttumál sitt og nefnist „Örlög Norður-
landa“. Þar segir hann Norðurlönd vera eina
þjóð sem þjóðamismunur jafnt sem andlegur
mismunur sneiði hjá. Þar ríki norrænt andlegt
líf og þótt það eigi sér ólíka tóna þá sé andinn
einn: „Einn - en sundraður“, eins og segir í
ræðunni. Sundrungin leiðir til tortímingar og
á það jafnt við um einstakling sem þjóð.9
Sama hugmynd kemur fram í riti Gronbechs:
„Med fredens blomstring, báde den der bestár
i at fredfællernes tal oges og at ætfolelsen fár
lov til at bruge hele sin styrke, folger lykke
og velstand. Og i modsat fald, der hvor menne-
sker ikke enes, sygner og svinder hele livet,
indtil alting Iægges ode."10 Gronbech segir
þessa reglu ekki aðeins gilda um ættina heldur
og öll þau félög sem mynduð eru í nafni friðar-
ins.
í Jörð er lýst hvemig sundurþykkar fylking-
ar sameinast í eina þjóð og koma í veg fyrir
tortímingu. í lok sögunnar gefast Þorkell Máni
og ísgerður hvort öðru í tákni sameiningar og
friðar; heiðni og kristni hnita nýjan ættar-
hring. Hinn marglitaði hópur er orðinn ein
heild, ein ætt, ein þjóð, sameinuð í friðarkrafti.
Örlög
í ritgerð sinni, „Örlög“, segir Gunnar að
norrænir menn hafí litið á örlögin fremur sem
„snotran þjón en snúðugan herra". Örlögin
voru hliðholl þeim sem sköpum hlíttu, þeir
urðu hamingjumenn og á þeim gat ekkert illt
unnið. Þeir sem reyndu hins vegar að flýja
örlög sín og beygja framrás atburða að eigin
geðþótta urðu níðingar, segir Gunnar, þá léku
örlögin hart.11
Örlögin bjuggu fyrst og fremst innra með
manninum, þau voru bundin vilja hans eða
eins og segir í Jörá....örlögin, það er vilj-
inn, slunginn saman við allt, sem manni ber
að höndum“ (136). Viljinn var hins vegar ekki
fijáls, heldur „lögum háður“, eins og Gunnar
segir í ritgerð sinni (sama, bls. 104). Þannig
var raunar um alla skapaða hluti, þeir voru
bundnir lögum áskapaðra eiginda sinna, örlög-
in voru „innri lífheild" (sama, bls. 117). Það
sem hins vegar skar úr um hver var hamingju-
maður og hver níðingur var eðli viljans, hvort
manninum var áskapaður góður eða illur vilji:
Það, sem í örlagahugmyndinni norrænu
felst, innst inni, er þetta: það er hugarfar-
ið, tegund viljans, sem að baki stendur alls
hins skapaða og þess er skeður; ... Það
eru einmitt geðhrifm að baki, draumljósið,
trúarhleðslan eða vantrúar, sem ræður
vexti eða visnun, leiðir til lífs eða dauða.
Slík er kenningin: kenning, sem grundvall-
ast á að í norrænum hugarheimi voru örlög-
in óslitinn dómsdagur í sálu mannsins, skapi
og blóði. .. (sama, bls. 116).
Þessar hugmyndir Gunnars ganga að sumu
leyti þvert á viðhorf þeirra sem gefíð hafa
örlagahyggju fommanna gaum. í nýlegri grein,
„Að geta um fijálst höfuð strokið", segir Krist-
ján Kristjánsson heimspekingur að örlaga-
hyggjan norræna sé þýhyggja. í þýhyggjunni
felst að maðurinn er háður löggengri fram-
vindu hið ytra en er fijáls hið innra. Hann
getur þannig brotið heilann um hina ytri at-
burðarás, samsinnt henni eða verið andvígur,
en ekki haft nein áhrif á hana. Fomsögumar
lýsa hinni eilífu glímu milli þessara skauta að
mati Kristjáns, innra frelsis og ytri nauðung-
ar, sem lýkur ýmist með æðruleysi eða angist
hetjunnar gagnvart sköpum sínum. Örlaga-
kenningar annarra eru mjög of hið sama far
eins og Kristján rekur.12
Munurinn á þessum tveimur viðhorfum felst
einkum í því að Gunnar gerir ekki ráð fyrir
algeru innra frelsi eins og þeir sem eru hallir
undir þýhyggjukenninguna. Að mati Gunnars
er viljinn lögum háður. í báðum kenningum
er hins vegar gert ráð fyrir ytri nauðung að
einhverju leyti (en hvað varðar kenningu Gunn-
ars verður í því samhengi að hafa í huga víxl-
verkunina á milli manns og náttúru sem greint
var frá fyrr í þessari grein). Þær eru og sam-
hljóða um að enginn má sköpum renna. Það
verður að hlíta því sem verða vill, að öðrum
kosti eru óhamingja og angist, jafnvel dauðinn
vís.
Örlagakenning Gunnars er bersýnilega lituð
hugmyndum Gronbechs um hugsunarhátt nor-
rænna manna til forna en hugtökin tvö, ham-
ingjumaður og níðingur, eru komin þaðan.
Grenbech telur friðinn, sæmdina og hamingj-
una vera þau lífsgildi sem lágu til grundvallar
lífsskoðun og tilveru fommanna. Þessi gildi
voru hvert öðru tengd, þau voru þríein heild
þannig að hver sá er ekki bar hvert og eitt
þeirra óbrotið í sál sinni var dæmdur til að
farast. Hvers konar sundrung leiddi til dauða
en eining til farsældar. Heilhuga maður var
hamingjumaður því í sál hans rikti jafnvægi'*
en sá sem var óheill og sundraður var níðing-
ur (sama, bls. 116).
I Jörð stillir Gunnar Borgar- og Amarhváls-
feðgum upp sem andstæðum; í þeim fyrr-
nefndu ríkir ójafnvægi en jafnvægi í þeim síð-
amefndu. Borgarfeðgar eru óheilir og rótlaus-
ir, eira hvergi, hafa ekki samlagast jörð sinni
og óvíst er hvert stefnir í lífí þeirra; þeir eru
„áttavilltir orðkynngismenn! Þeir hafa rofíð lög
blóðsins" (128), það er að segja rofíð örlög
sín. Amarhválsfeðgar eru aftur á móti ham-
ingjumenn. Þeir eru heilir og lifa í sátt við
jörð sína, farvegur lífs þeirra er beinn og breið-
ur og stefnan löngum vís; viljinn er slunginn
saman við örlög þeirra.
Ólíkt lundemi búandmannanna frá Arnar-
hváli og víkinganna frá Borg birtist víða í
sögunni. Stórkallalegar hreysti- og bardagalýs-
ingar Egils Skalla-Grimssonar fínnst Þorkeli
„illt tal og hneykslanlegt" (183) og engu síður
þykir honum eirðarleysi og ævintýraþrá Borg-
armanna óhæfa. Stundum fyllist Þorkell þó
aðdáun á Agli, ólgunni í blóði hans, víkingseðl-
inu en hann veit sinn stað, þekkir sjálfan sig
því: „Aðeins eitt fínnur hann með óbrigðulli
vissu: Væri honum farið sem Agli, hlyti hann
að deyja“ (219).
Hugrenningar Þorsteins Ingólfssonar, þegar
hann fýlgist með nýfæddum syni sínum hvíla
við barm Þóm á andlátsnótt föður síns, eru
athyglisverðar: „Hér er að fæðast ný fylling:
Mjólk, blóð, dafnandi líf; Hér er verið að smíða
örlög, hömmð á steðja hjartans; á þeim steðja
er um aldir verið að smíða örlög, hnita mann
við konu, smíða lifandi vefi, lífsvemr með sál
og sinni; smíða dauða“ (38). Þessi grimma
staðreynd, dauðinn, drepur hins vegar ekki
allan dug úr Amarhválsfólkinu og fyllir það
vonleysi og örvæntingu heldur þveröfugt, hann
stælir kjark þess. Þegar Þóra hefur litið lík
Ingólfs sér hún dauðann öðmm augum: „Nú
þorir hún að deyja, þegar hennar stund kem-
ur“ (38). Dauðinn er óijúfanlegur hluti af líf-
inu, hann er í blóð borinn. „Flý aldrei örlaga-
nótt, sonur“ (22), segir Ingólfur við Þorstein
á andlátsnótt sinni; lifa skal í sátt við dauð-
ann, örlög sín.
Lífsviðhorf Egils Skalla-Grímssonar er allt
annað og nægir að tilfæra þessi orð hans því
til áréttingar: „Langt vil ég út í heiminn, -
ungur og ódæmdur! segir hann. Aður en Jörð
nær að kæla mig! segir hann. Mikill og dýrleg-
ur, en einnig ramur og svikull er eldur henn-
ar, segir hann. Svo er um allar gjafír vana;
Þær eyðast í ómegni, segir hann. Þessvegna
hef ég gefíð mig Óðni. Vil lifa, - eins og hann,
- á víni“ (169)!
Hinn forni arfur
Dulúð einkennir Jörð. Stíll sögunnar er afar
hægur og þungur og seiðandi og fangar lesand-
ann inn í launhelgan heim þar sem skilin milli
ytri sýnar og innri skynjunar verða óljós. í
huga miðaldamanna vom maður og náttúra
ein lífræn heild eins og bent var á hér að fram-
an. Fullkomin samsvöran ríkti á milli hins innra
og ytra, á milli manns og umhverfís; maðurinn
gat haft áhrif á náttúmna og öfugt. Fyrir-
bæri heimsins tengdust og mynduðu eina heild
með röklegum hætti, með endalausum líking-
um.
Einstaklingurinn í þessum heimi var fyrst
og síðast hluti af heild. Hann reyndi að varð-
veita heilleikann, ytra sem innra, með því að
samsama sig jörðinni og hlíta örlögum sínum.
En örlögin vom ekki eingöngu lögbundin fram-
rás ytri atburða, heldur bjuggu umfram allt
innra með manninum, Hin algenga skipting
örlaganna í ytri nauðung og innra frelsi lýsir
líklega fremur vísindahyggju síðustu alda en
hugsunarhætti miðaldamanna sem töldu mann
og náttúm hverfast hvort um annað í algem
samræmi, eins og fram hefur komið. Vanga-
veltur um áhrif tilvistarhyggju (existensial-
isma) í anda Sartres á örlagakenningu Gunn-
ars, sem nokkuð hafa verið upp á teningnum,
era sömuleiðis vafasamar, þótt ekki væri nema
vegna þess að vilji mannsins er ekki fijáls
heldur lögum háður, að mati Gunnars.
Hinn foma arf, sem ég kalla svo, er ekki
einungis að fínna í Jörð, hann er eins og rauð-
ur þráður í verkum Gunnars. Eining og sundr-
ung er gmnnþema í flestum verka hans og
hugsjónin um samræmi, um hinn heila mann
er ríkjandi; Ormarr Örlygsson, séra Sturla,
Fjalla-Bensi, Þorsteinn Ingólfsson, allir em
þeir stef við þetta sama grunnþema.
Tilvitnanir og athugasemdir:
'Þessar upplýsingar hef ég frá prófessor Sveini
Skorra Höskuldssyni sem átti nokkur viðtöl við Gunnar
á síðustu æviárum hans.
2Sjá Andersen, Michael Bruun o.fl. 1985. Dansk liter-
atur historie 8. Velfærdsstat og kulturkritik 1945-80.
Gyldendal. Copenhagen, bls. 79-82; einnig Brostrom,
Torben og Jens Kistrup. 1966. Dansk literatur hi-
storie, bind 4. Fra Tom Kristensen til Klaus Rifbjerg.
Politikens Forlag. Kobenhavn, bls. 299-302.
3Gunnar Gunnarsson 1950. Jörð. Sigurður Einarsson
íslenskaði. Aimenna bókafélagið. Reykjavík. Bls. 193.
Hér eftir verður vísað ( blaðsíðutal þessarar útgáfu
innan sviga við hveija tilvitnun. Halla Kjartansdóttir
fjallar um Jörð ( grein sinni „5 leit að eilífum sannind-
um. Um sögusýn Gunnars Gunnarssonar" sem birtist
í Andvara árið 1993 (bls. 129-138) og er þar snert á
nokkrum þeim atriðum sem hér eru reifuð.
‘Grenbech, Vilhelm. 1912. Vor Folkeæt i Oldtiden
II. Midgárd og Menneskelivet. Forlaget af V. Pios
Boghandel. Kobenhavn. Bls. 56-62.
sGronbech, Vilhelm. 1909. Vor Folkeæt i Oidtiden
I. Lykkemand og Niding. Forlaget af V. Pios Boghand-
el. Kobenhavn. Bls. 29.
6Steblin-Kamenskij, M.I. 1981. Heimur íslendinga-
sagna. Helgi Haraldsson þýddi. Iðunn. Reykjavík. Bls.
51-52.
’Bynum, C.W. 1982. „Did the Twelfth Century
Discover the Individual?" Jesus as a Mother. Studies
in the Spirituality of the High Middle Ages. University
of Califomia Press. Berkeley. Bls. 82-109.
•Gronbech, Vilhelm. 1909. Vor Folkeæt i Oldtiden
I. Lykkemand og Niding. Forlaget af V. Pios Boghand-
el. Kobenhavn. Bls. 61.
!Gunnar Gunnarsson. 1963. „Örlög Norðurlanda".
Tómas Guðmundsson þýddi. Félagsbréf. 9. ár. 4. Al-
menna bókafélagið. Reykjavík. Bls. 13-17.
'“Grenbech, Vilhelm. 1909. Vor Folkeæt i Oldtiden
I. Lykkemand og Niding. Forlaget af V. Pios Boghand-
el. Kebenhavn. Bls. 174.
"Gunnar Gunnarsson. 1948. „Örlög". Árbók 46-7.
Helgafell. Reykjavík. Bls. 112-115.
"Kristján Kristjánsson. 1992. „Að geta um fijálst
höfuð strokið“. Þroskakostir. Ritgerðir um siðferði og
menntun. Rannsóknarstofnun í siðfræði. Reykjavík.
Bls. 157-173.
"Gronbech, Vilhelm. 1909. Vor Folkeæt i Oldtiden
I. Lykkemand og Niding. Forlaget af V. Pios Boghand-
el. Kobenhavn. Bls. 173-174.
Höfundur er blaðamaður og M.A.
í íslenskum bókmenntum.
Dulúb einkennir Jörð.
Stíll sögunnar er afar
hægur og pungur og
seídandi ogfangarles-
andann inn í laun-
helgan heim par sem
skílin milliytri sýnar
og innri skynjunar
verba óljós.
VESNA PARUN
EIGIN-
GJARNA
BLÓMIÐ
HJALTI RÖGNVALDSSON ÞÝDDI
Væri aðeins unnt
að fjarlægja gluggana
svo að þreytt augu þeirra
vissu ei mót himni
væri aðeins unnt
við dögun hverja
að flytja húsið
inní skóginn
sitja þar við hlið þess
hvísla að því á kvöldin
sögunni um broddgöltinn sem
ég fann
í landi leiðanna gleymdu
Þá færu skógarnir að elska
gráan leyndardóminn
um rykfallin svefnherbergi
liðinna stunda sem hvína
og þögul húsin
litu þenkjandi augum
endalausan djúpbláan himin
Vorið og vindurinn
vorið er unglingurinn
syngjandi eigin söng
á göngu um engið
Á marshimni
brýnist sigðin
eigingjarnt blóm
deyr í vasa
Höfundurinn er króatískt skóld, liðlega
sjötug, og hefur gefið út 20 Ijóðabaek-
ur. Þýðandinn er leikari.
GUÐNÝ SVAVA
STRANDBERG
FRELSI
Nú! Er hann dáinn?
sagði ég
rólega, yfirveguð
þegar fregnin barst mér
Undrandi á rósemd minni
en fann samt
einhvern torkennilegan titring
fyrir brjóstinu
eins og þar væri ofurlítill fugl
að taka síðustu andvörpin
einn í búrinu sínu
oftast með breitt yfir það
í einu horni stofunnar
af því tíst hans
var svo truflandi
Tár mín féllu
óvænt, snögglega
runnu eitt og eitt
heit, niður vanga mína
og hugur minn spurði
óþægilegrar spurningar
Afhverju leyfðirðu honum aldrei
að fljúga um í stofunni hjá þér?
Því get ég ekki svarað
En ég veit, að nú
er hann loksins frjáls
Höfundurinn er myndlistarkona í
Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 1997 5