Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1997, Blaðsíða 13

USSNESK-
ÍSLENSK orðabók
Æ eftir Helga Haralds-
son réttir íslending-
um lykil að ótæm-
I andi auðlegð rúss-
neskrar menningar,
gefur kost á að lesa
á frummálinu verk eftir Púshkin
og Lermontov, Gogol og Túrgenév,
Dostojevskij og Tolstoj, Blok og
Gorkij, Akhmatovu og Pasternak
auk fjölda annarra rússneskra
skáldmæringa. Þessi orðabók opnar
Islendingum stórbrotinn og örlög-
þrunginn heim rússneskrar sögu
bæði fyrr og nú. Hún gerir blaðales-
endum kleift að fylgjast milliliða-
laust með þróun mála í Rússlandi
á einhveijum afdrifaríkustu tíma-
mótum í sögu landsins."
Þannig farast prófessor Valerij
Berkov, ritstjóra Rússnesk-
íslenskrar orðabókar, sem Helgi
Haraldsson, prófessor í rússnesku
við Óslóarháskóla, hefur samið og
kom út hjá Nesútgáfunni fyrr í
vikunni, orð í pistli sínum í bók-
inni. Bókin, sem var rösklega tvo
áratugi í smíðum, er sú fyrsta
sinnar tegundar og mun með stærri
erlend-íslenskum orðabókum, sem
litið hafa dagsins ljós til þessa, með
um það bil 50.000 flettur (uppfletti-
orð) og óvenjumörg orðasambönd
og notkunardæmi enda á bókin að
gagnast við lestur margvíslegra
texta.
Kveikjuna að samningu bókar-
innar má rekja til námsára Helga
í Leningrad, 1967-1971. Hug-
myndin er runnin undan rifjum
fyrrnefnds Berkovs, höfundar ís-
lensk-rússneskrar orðabókar ásamt
Árna Böðvarssyni, 1962, og braut-
ryðjanda í orðabókargerð, bæði á
fræðasviði og í framkvæmd, svo
sem Helgi kemst að orði. Að áeggj-
an Berkovs samdi Helgi bráðabirgðasýni af
rússnesk-íslenskri orðabók sem komið var á
framfæri við forlagið Rússkij jazyk sem árið
1976 gerði samning við hann um útgáfu slíkr-
ar bókar. „Reyndar varð bókin smám saman
meiri að vöxtum og sköpunarsaga hennar
miklu lengri en í upphafi var ráðgert.“
Handritid tölvusett
Gerð bókarinnar komst á rekspöl á árunum
1976-77, eftir að Helgi tók við stöðu lektors
í rússnesku við Óslóarháskóla, og árið 1979
hóf eiginkona hans, Dina Jakobsdóttir Sha-
bakajeva, að vélrita handritið. Var samningu
og vélritun lokið 1986, en tveimur árum síð-
ar var í sambandi við endurskoðun og dag-
réttingu ákveðið að tölvusetja handritið.
En þá kom babb í bátinn. Sovétríkin höfðu
runnið sitt skeið á enda og fyrir vikið gjör-
breyttist aðstaða forlaga þar eystra — ríkis-
ábyrgð á útgjöldum og alls konar fyrirgre-
iðsla önnur var úr sögunni. Snemma árs
1991 tilkynnti Rússkij jazyk því að útgáfu
Rússnesk-íslenskrar orðabókar væri „frest-
að“ um óákveðinn tíma. Kveðst Helgi ekki
áfellast forlagið — það hafí einfaldlega neyðst
til að bregðast við breyttum aðstæðum. Pram
að þessu hafi það sýnt mikla velvild og þolin-
mæði, auk þess sem starfslið þess hafi innt
af hendi mikla vinnu við lestur handrits og
ráðið Berkov sem ritstjóra, „sem var ekki
síður mikilvægt".
Á næstu misserum leitaði Helgi víða hóf-
anna um útgáfu bókarinnar en hjólin fóru
hins vegar ekki að snúast á ný fyrr en Ólaf-
ur Egilsson, sendiherra íslands í Moskvu, fór
að kanna möguleikana, fyrst í Rússlandi, en
síðan, þegar í ljós kom að sá kostur var ekki
vænlegur, á íslandi. Fór svo að Nesútgáfan
skuldbatt sig til að gefa út bókina ef lág-
marksfjárstuðningur fengist. Þessi yfirlýsing
gerði það að verkum að útgáfustyrkur fékkst
hjá Menningarsjóði haustið 1993 og „þar
með var ísinn brotinn". Fleiri aðilar áttu síð-
an eftir að leggja hönd á plóginn en Helgi
velkist ekki í vafa um að ef „atbeini Ólafs
Egilssonar og áræði Nesútgáfunnar" hefðu
ekki komið til mundi handrit verksins að lík-
indum safna ryki enn í dag.
Að sögn Helga er fyrirmynd bókarinnar
Russisk-norsk ordbog eftir Valerij Berkov og
með góðfúslegu leyfi hans hafa mörg notkun-
ardæmi og annað verið tekið óbreytt eða lítt
breytt frá því verki, „enda eru lausnir hans
jafnan þaulhugsaðar, hnyttnar og lýsandi í
anda kjörorðsins „Hámarksupplýsingar á lág-
marksrými““.
Helgi var frá upphafi staðráðinn í að not-
ast við rússneska beygingarfræði í bókinni
enda er það venjan þegar rússnesk-erlendar
Morgunblaðió/Kristinn
HELGI Haraldsson segir að Rússnesk-íslenska orðabókin hafi smám saman orðið meiri að vöxtum og
sköpunarsaga hennar mikiu lengri en í upphafi var ráðgert.
sem ætla má að hafi sérstaka þýðingu
fýrir samskipti íslands og hins rúss-
neska málsvæðis, svo sem um sigling-
ar, fískveiðar, viðskipti, jarðfræði,
skák, Norðurlandasögu og norrænar
bókmenntir. Þá er sérstök rækt lögð
við orðtök, málshætti, spakmæli og
þess háttar, enda „bæði málin elsk
að þeim krásum“, svo sem Helgi orð-
ar það, auk þess sem í bókinni eru
fjölmörg orð úr talmáli og slangri,
ýmis fomyrði og skáldamál, íðorð og
sérfræðilegt mál á ótal sviðum.
Að auki er í bókinni að finna marg-
víslegan fróðleik um Rússland, sögu
landsins, menningu og stjórnarfar
„sem er ekki síður mikilvægt en orð-
in,“ eins og Helgi kemst að orði.
Meðal þess sem ber á góma er Rúss-
neska sambandsríkið, ráðuneyti þess
og ríkisnefndir og aðrar sambands-
stofnanir, Sovétríkin og uppbygging
þeirra, Kommúnistaflokkur Sovétríkj-
anna, rússneska/sovéska fræðslu-
kerfið og rússneski herinn. Þá er fjall-
að um embættiskerfi Rússaveldis á
18. öld og fram að byltingu og algeng-
ustu og þekktustu rússnesk ættar-
nöfn.
Helgi dregur enga dul á að það
hafí verið mikið verk að safna öllum
þessum fróðleik saman — „þetta voru
látlausar bréfaskriftir". Þá hafi breyt-
ingar verið örar í austurvegi á undan-
förnum tveimur áratugum, einkum
hin síðari misseri, þannig að hann
hafi verið að endurskoða viðauka bók-
arinnar nánast fram á síðasta dag.
Suma hluta þurfti höfundurinn að
vinna upp á nýtt — jafnvel aftur og
aftur. Misjafnlega gekk líka að afla
upplýsinga og til að mynda tókst
Helga ekki að komast yfir nýrri íbúa-
tölur en frá 1989.
LYKILL AÐ
ÓTÆMANDI
AUÐLEGÐ
Rússnesk-íslensk oróabók, hin fyrsta sinnar tegund-
gr, kom út hjó Nesútgófunni í vikunni sem er aó
líóa. Er bókin meó stærri erlend-íslenskum oróa-
bókum sem til eru en í henni eru um 50.000 flett-
ur. ORRI PALL ORMARSSON hitti höfundinn, Helga
----------------------—--------------7--—--------
Haraldsson prófessor í rússnesku vió Oslóarhó-
skóla, aó móli en ó ýmsu hefur gengið fró því
hann réóst í verkið fyrir liólega tveimur tugum óra.
orðabækur eru gefnar út þar eystra. Kveðst
hann beita „margvíslegum brögðum" til að
spara rými í bókinni. Er eitt þeirra að búa
orð beygingartáknum í stað þess að sýna
beygingu þeirra í meginmáli. Tákn þessi vísa
í málfræðiágrip og beygingartöflur aftast í
bókinni. Fyrir rússnesku er notað táknakerfi
Andrej Zaliznjak eins og í flestum meirihátt-
ar rússnesk-erlendum orðabókum síðustu ára
en fyrir íslensku samdi Helgi sérstakt kerfi.
Jafnframt er að fínna í bókinni ágrip af rúss-
neskri hljóðfræði, auk þess sem Valerij
Berkov ritar ítarlegan kafla um íslenska
málfræði, sem stafar öðru fremur af því að
íslensk-rússneska orðabókin hefur verið ófá-
anleg um langt árabil.
Auöræó tákn
Helgi er ekki fyrsti fræðimaðurinn sem
smíðar sérstakt kerfi utan um íslenska orða-
bókarmálfræði en það mun Aðalsteinn Dav-
íðsson, gamall bekkjarbróðir hans, hafa gert
fyrir Sænsk-íslenska orðabók sem kom út
árið 1982. Segir hann hins vegar að regin-
munur sé á kerfunum tveimur. I kerfi Helga
er lögð höfuðáhersla á að beygingartáknin
séu sem auðræðust, það er að rússneskumæl-
andi notendum lærist sem fyrst að ráða þau
rétt án þess að fletta upp í beygingartöflum.
Beygingartáknum eru búnir orðflokkarnir
nafnorð, lýsingarorð og sagnorð. Umfjöllun
um aðra orðflokka og setningarfræði er að
hluta til sótt í íslensk-rússnesku orðabókina,
enda „er engin ástæða til að breyta því sem
gott er“, en í grundvallaratriðum er kerfið
alfarið sköpunarverk Helga. Kom hluti þess,
beygingartákn íslenskra nafnorða, út hjá
Málfræðistofnun Háskóla íslands fyrir fáein-
um misserum en að sögn Helga er þegar
farið að prófa kerfið í íslenskukennslu fyrir
erlenda stúdenta við Háskóla íslands.
Sérstakur gaumur er gefínn að orðaforða
Hefói aldrei lagt út í þetta
En hvernig skyldi höfundi tíma-
mótaverks af þessu tagi vera innan-
bijósts, tuttugu árum og 986 blaðsíðum eftir
að hann hóf verkið? „Af biturri reynslu ráð-
lagði Valerij Berkov mér að opna ekki bókina
fyrr en þremur mánuðum eftir útgáfu, þar
sem margt getur skolast til í svona viðam-
iklu riti,“ segir Helgi og kímir, „en að öllu'
gríni slepptu er ég vitaskuld ánægður, ekki
síst þar sem ég var um tíma hættur að trúa
því að þessi bók ætti nokkurn tíma eftir að
koma út. Hefði ég vitað hvað ég átti í vænd-
um á sínum tíma hefði ég aldrei lagt út í
þetta en orðabókarhöfundar gera sér víst
aldrei grein fyrir umfangi verksins fyrr en
þeir eru byijaðir — og jafnvel ekki fyrr en
því er lokið, það er að segja þeir sem deyja
ekki í s-inu. Það er kannski ágætt, því ann-
ars væru engar orðabækur til.“
í grein sem Berkov, Helgi og O.M. Selberg
rituðu nýverið í Tímarit Óslóarháskóla er
orðabókin kölluð einhver mesta uppfinning
mannsins, sambærileg við hjólið og prentlist-
ina. Það myndi því harðna geigvænlega á
dalnum ef mannkynið yrði að bjarga sér án
hennar „en nú ber svo undarlega við þótt
hagræðing og samræming séu kjörorð vorra
tíma að orðabókafræðingar eru sundraðir sem
aldrei fyrr og á það ekki síst við um hag-
nýta orðabókagerð“.
Að sögn Helga hefur sú gífurlega reynsla
sem skapast hefur í gerð tvímálsorðabóka,
einkum á síðari timum, ekki nema að litlu
leyti komið að almennum notum. Sé þar
mörgu um að kenna, svo sem rýru áliti sem
orðabókafræði hafi notið hjá furðu mörgum
málvísindamönnum og þeirri staðreynd að
það sé ekki á færi einstaklinga að sinna sam-
ræmingu og kynningu á reynslu og þekkingu
í þessum fræðum. „Það er því löngu orðið
brýnt að gera skelegga, markvissa gangskör
að því að taka saman þá reynslu í gerð tví-
málsorðabóka sem völ er á í heimi hér með
hagræðingu og stöðlun fyrir augum.“
I téðri grein er lagt til að sett verði á lag-
girnar alþjóðleg nefnd til að ganga frá tillög-
um um staðla fyrir tvímálaorðabækur. „Til
að sú nefnd væri umboðshæf þyrfti hún að
hafa fulltrúa frá nægilega mörgum og ólíkum
löndum. Jafnframt ber að gæta þess að hún
verði ekki svo stór að það hamli starfsemi
hennar og skilvirkni. Hana skulu skipa þjálf-
aðir sérfræðingar með bæði reynslu af samn-
ingu orðabóka og virkan fræðilegan feril
varðandi vandamál tvítyngdrar orðabókar að
baki en umboð nefndarinnar yrði að ganga
frá kerfisgrunni og formsniðum fyrir
orðabækur af margvíslegum toga, allt frá'
viðamiklum orðabókafræðilegum verkum til
skólaorðabóka fyrir byijendur. Þetta er mál
sem varðar hvern einstakling og alla heims-
byggðina."
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 1997 13