Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1997, Blaðsíða 7

WEIMAR: Standmyndir snillinganna Goethes og Schillers.
ERFURT: Tvær miöaldakirkjur, hlið við hlið, St. Marien og Severi.
alls lags tilbrigðum og skrauti sem þar ætti
ekki heima“. Þá þóttu sálmaforleikir (prelúd-
íur) hans allt of langir. Tilfellið er að Johann
ungi virðist ekki hafa vakið mikla hrifningu
kirkjulegra yfirvalda. Hann átti lengst af við
þann vanda að stríða. Vegna þrákelkni sinnar
lét Bach ekki hlut sinn fyrr en í fulla hnef-
ana og hann gaf sig ekki þótt mönnum lík-
aði ekki alltaf tónlist hans. Þetta varð til
þess að hann flutti sig nokkrum sinnum um
set, en fyrir það getum við verið þakklát í
dag. Bach var ekki þekktur listamaður um
sína daga og varð, eins og aðrir tónlistar-
menn, að sætta sig við það ósjálfstæði sem
í því féllst að aðrir voru ekki til að greiða
honum laun en kirkjan og veraldlegir höfð-
ingjar, en í því fólst n.k. vistarband. Sagan
segir okkur að líklega hafi Beethoven verið
fyrsta tónskáldið til að gera kröfur til sjálf-
stæðis og fá það. Hann seldi verk sín þeim
sem vildu kaupa eða samdi samkvæmt pönt-
unum, en það var ekki fyrr en nærri öld síðar.
Fararstjóri okkar, Ingólfur Guðbrandsson,
hafði gert boð á undan okkur í Bachkirche,
en þar beið okkar kona sem var sérfræðing-
ur í tónlist og sögu Bachs og sagði okkur
frá árum hans í Arnstadt. Organisti kirkjunn-
ar settist við orgelið og lék fyrir okkur nokk-
ur af verkum Bachs á orgelið sem hann lék
á sjálfur á árunum 1703-1706. Að sjálf-
sögðu hefur orgelið þó verið gert upp nokkr-
um sinnum. Hljómburður í þessari aldagömlu
steinkirkju er einstakur og stafar af því að
tveir veggir kirkjunnar eru sumpart þiljaðir
með gömlum þungum við. Það var ákaflega
hátíðleg stund sem við íslensku ferðalangarn-
ir áttum þarna og fyrir marga var það ein
eftirminnilegasta stund ferðarinnar. Það fór
ekki á milli mála að við vorum stödd á sögu-
legum stað og hljómar orgelsins bættu enn
við þau áhrif. í Bachkirche var okkur „Bach
Kenner aus Island“ sýnd mikil virðing og
áttum við eftir að finna fyrir því oftar í þess-
ari ferð.
Það þrengdi að Bach í Arnstadt og hann
notaði því tækifærið þegar staða organista
losnaði í desember árið 1706 við St. Blaisek-
irche í Muhlhausen og færði sig um set. Um
haustið 1707 kvæntist hann „ókunnu stúlk-
unni“ sem verið hafði með honum á loftinu
í Arnstadt, frænku sinni Mariu Barböru von
Gehren, en hún bar einnig ættarnafnið Bach.
Johann og Maria Barbara bjuggu í eitt ár í
Muhlhausen og þar fæddist fyrsta barn þeirra
ári síðar.
Weimar
Á leið okkar til Weimar var stansað í
Gotha og Erfurt. Ingólfur bauð hópnum til
hádegisverðar á hóteli í Gotha sem hafði
nýlega verið gert upp á sérdeildis aðlaðandi
hátt. Það vakti athygli sumra ferðalanga að
matur var betri á þessum slóðum en þeir
höfðu búist við. Margir töldu sig jafnvel fá
betri mat en þeir höfðu átt að venjast í vest-
ari hluta landsins. I Erfurt eru kirkjurnar
St. Marien og Severi, tvær merkilegar mið-
aldakirkjur, sem arkitektar ferðarinnar skoð-
uðu sérstaklega. Kirkjurnar standa saman
uppi á hæð ofan við feiknastórt markaðs-
torg. Miklar tröppur liggja frá torginu upp
að kirkjunum sem rísa eins og hamraborg
til beggja hliða, en afar sérstakt rými mynd-
ast milli þeirra. Ekki er vitað hvers vegna
tvær kirkjur voru reistar þarna saman, en
svipað fyrirkomulag sáum við síðar í Halle.
Það var hertoginn Wilhelm Ernst von Sac-
hsen und Weimar sem bauð Bach til Weimar
að gerast organisti og kammerleikari í kap-
ellu sinni, en Johann_ Ernst, sem áður er
getið, var nú látinn. í uppsagnarbréfi sínu
til kirkjuyfirvalda í Arnstadt lét Bach þess
getið að hann vonaðist til þess að fá meira
rými til að „bæta kirkjutónlistina“ í Weimar.
Þegar hér var komið sögu hafði Bach þegar
skrifað kantötur og verk fyrir orgel og píanó
(Klavier). í Weimar blómstraði snilligáfa
hans. Imyndunarafl hans og tækni gerðu
hann að besta tónskáldi Þýskalands síns tíma.
Víst er að Bach sótti laglínuna í bundið mál
sálmanna sem hann valdi sem yrkisefni
hverju sinni og var innihaldi þeirra trúr.
Laglínuna óf hann síðan inn í margslunginn
tónavef á þann hátt sem honum einum var
lagið. Þarna skrifaði Bach mörg bestu orgel-
verk sín, en það var engu að síður orgelleikar-
inn Bach sem vakti fyrst og fremst athygli
samferðamanna sinna. Bach hafði lært sér-
staka tækni við fótaburð á pedulum orgelsins
af Buxtehude sem hann þróaði síðan til full-
komnunar. Þá var Bach sérfræðingur í bygg-
ingu orgela og var iðulega fenginn til ráðgjaf-
ar við smíði þeirra. Fyrir kom að hann vígði
orgelin síðan á hátíðarstundum.
Það var stórkostlegt að koma til Weimar.
Þessi litla borg var menningarhöfuðborg
Evrópu á átjándu öld og fram á þá nítjándu,
og þar stóð Weimar-lýðveldið á árunum
1919-1933. Þar hreif þýsk leiðsögukona ís-
lenska Bach-hópinn með sér aftur í aldir.
Hún fór með okkur í ijóður sem Johann
Wolfgang von Goethe (1749-1832) lét gera
við ána Ilm þaðan sem sér til sumarhúss
hans. Þarna lét Goethe koma fyrir óskasteini
sem skyldi snertur og er alveg víst að óskir
margra ferðalanga rætast um þessar mund-
ir. Tvö önnur hús Goethes eru í Weimar og
er nú verið að gera heimili hans í Haus am
Frauenplan upp í upprunalegri mynd með
húsgögnum. Þar skrifaði Goethe leikrit sitt
um Faust. Goethe var fjármálaráðherra her-
togans af Sachsen/Weimar/Eisenach og
hafði því efni á að innrétta hús sín myndar-
lega. Weimar verður menningarhöfuðborg
Evrópu árið 2000 og er þá von á mörgum
ferðamönnum. Til að Haus am Frauenplan
skaðist ekki af völdum þeirra hefur verið
ákveðið að byggja nákvæma eftirlíkingu
hússins fyrir þá!
Árið 1815 var Goethe á gangi í hallargarð-
inum í Heidelberg með vinkonu sinni Mar-
ianne von Willemer. Þau gengu fram á tré
eitt af tegundinni Ginkgo biloba og komu
auga á að lauf trésins eru hjartaformuð.
Goethe orti við svo búið ástarljóð til Marianne.
Ginkgo biloba
Dieses Baumes Blatt, der von Osten
meinem Garlen anvertraut,
gibt geheimen Sinn zu kosten,
wie’s den Wissenden erbaut.
Ist es ein lebendig Wesen,
das sich in sich selbst getrennt;
sind er zwei, die sich erlesen,
daS man sie als eines kennt?
Solche fragen zu erwiedern
fand ich wohl den rechten sinn;
fiihlst du nicht an meinen Liedem,
da ich eins und doppelt bin.
Goethe var ekki aðeins mikill elskhugi,
heldur einnig náttúrunnandi, enda einn af
merkisberum rómantísku stefnunnar. Hann
lét flytja eitt Ginkgotré til Weimar þar sem
það stendur enn og er nú friðað. Tréð er
ættað frá Kína þótt nafnið hafi breyst í
meðförum Japana. Það er af ætt sem að
öðru leyti er útdauð fyrir tugum milljóna
ára. Gullsmiður í Weimar selur lauf trésins
úr gulli og silfri og létu nokkrir ferðalangar
til leiðast í vímu augnabliksins. Aðrir voru
svo heppnir að ungt eintak trésins stóð fram-
an við hótel okkar í Leipzig nokkrum dögum
síðar. Það var nógu lágt svo klípa mætti af
því eitt og eitt laufblað til að taka með sér
heim. Úr safa trésins vinna Kínveijar extrakt
sem sagt er að bæti minni manna. Ef til vill
má kalla tréð musteristré á íslensku.
Frá Ilm var stefnan tekin í hús Franz Liszt
(1811-1886) þar sem gengið var um fallega
búið nítjándu aldar heimili hans. Karlarnir
keyptu kort með mynd af Cosimu, dóttur
Franz, en hún þótti fögur. Richard Wagner
heimsótti vin sinn Franz og kynntist þar
Cosimu sem þá var gift píanóleikaranum
Hans von Biilow. Cosima féllst á að skrifa
niður ævisögu Wagners sem hann las fyrir.
Úr þessu varð ástarævintýri og þegar Cosima
hafði fætt Wagner þrjú börn skildi hún við
Hans og varð seinni kona Wagners. Franz
Liszt er grafinn í kirkjugarðinum í Bayreuth,
en þar bjuggu Wagner-hjónin í Villa Wahnfri-
ed og þar stendur einnig óperuhús Wagners;
Festspielhaus. Bayreuth er lítil borg nyrst í
Bayern sem er næsta sambandsríki sunnan
við Thuringen. - Konurnar keyptu aftur á
móti mynd af Franz Liszt sjálfum, en hann
var mikið kvennagull, með axlarsítt hár greitt
aftur frá enni. Konur nutu þess að heyra
hann og sjá við hljóðfærið. í Liszthaus eru
a.m.k. tvö konsertpíanó Liszts til sýnis.
Johann Christoph Friedrich von Schiller
(1759-1805) bjó einnig í Weimar. Nokkrum
ferðalöngum af Íslandi tókst að skoða hús
það sem hann bjó í og safn þrátt fyrir lokan-
ir hvítasunnuhelgarinnar. í borginni eru
styttur af því fólki sem hér er nefnt til sög-
unnar, m.a. stytta af þeim vinunum Goethe
og Schiller saman á torginu framan við Þjóð-
leikhúsið. Aleksander Pushkin (1799-1837)
stendur þar einnig á stalli enda starfaði hann
í borginni um tíma.
Bauhaus stefnan í arkitektúr og listum á
rætur sínar að rekja til Weimar. Þar var stofn-
aður lista- og verkmenntaskóli árið 1906.
Skólahúsið stendur enn og er að einhverju
leyti í nýklassískum stíl en á því eru þó
gluggar sem vísa veginn til þess sem koma
skyldi þótt lögun lægri bygginga á skólalóð-
inni hafí verið nýtískulegri. Þegar Hollending-
urinn Henry Van de Velde lét af stjórn skól-
ans árið 1919 tók við arkitektinn Walter Grop-
ius. Hann nefndi skólann Bauhaus og varð
ásamt samstarfsmönnum byltingarmaður í
arkitektúr og list- og iðnhönnun. Funktiona-
lisminn, einnig nefndur modernismi, hafði nú
náð til þessara listgreina og breiddist út um
heiminn. Nú var látið reyna á þanþol stein-
steypunnar og nyijahlutir teiknaðir upp á
nýtt. En það var of þröngt fyrir forsprakka
stefnunnar í þessari borg sem hefur djúpar
rætur í fortíðinni. Þeir fluttu árið 1926 til
borgarinnar Dessau þar sem þeir reistu lista-
háskóla sem Gropius teiknaði samkvæmt hin-
um nýju hugmyndum. Gluggahlið skólahúss-
ins er sjálfberandi og var það reynt þama í
fyrsta sinn. Þarna eru einnig tvöföldu gler-
hurðimar með tréramma og handfangi úr
krómuðu láréttu röri og öðra lóðréttu frá því
niður á neðri ramma og við þekkjum úr mörg-
um íslenskum byggingum frá þessum tíma.
Að sjálfsögðu lögðum við leið okkar til Des-
sau enda þýskmenntaður arkitekt í hópnum
sem útskýrði leyndardóma listarinnar fyrir
okkur. í Weimar er aftur á móti Bauhaus
safn. í safninu leiddi veflistakona hópsins
okkur í allan sannleika um samhengið í tilver-
unni. Þarna fundum við nefnilega frumgerðir
þeirra húsgagna sem við höfðum alist upp
við á íslandi. Það var þá svona sem hlutimir
urðu til! Þarna voru, auk húsgagna, dúkar,
„löberar", veggteppi, matarstell, hnífapör,
skrautgripir og leikföng. Og hver man ekki
eftir marglitu kubbunum sem þeir áttu í dóta-
kassanum?
Ingólfur fór með hópinn á tónleika í Stadtk-
irche St. Peter und Paul sem í daglegu tali
nefnist Herderkirche eftir samtímamanni
Goethes; prestinum og skáldinu Johann
Gottfried von Herder. Þar heyrðum við verk
eftir Telemann, Böhm, Fasch, Bach og Hánd-
el leikin á einleikstrompet og kirkjuorgelið
sem J.S. Bach lék sjálfur á nærri 300 árum
áður. Þetta vora hátíðlegir tónleikar á Pfingst-
sonntag. Kirkjan var sóknarkirkja Bachs og
þar bar hann mörg barna sinna til skímar.
Hótelin sem gist var í voru ekki af verri
endanum. í Weimar var gist á Hotel Elep-
hant am Alten Markt í miðri borginni. Þar
hefur margt mektarmanna dvalist í þau 300
ár sem hótelið hefur starfað og var heill gang-
ur hússins tekinn undir merka sögu þess.
Hotel Elephant er allt hið glæsilegasta. Það
var því rétt svo að við Islendingarnir snertum
teppin þegar við gengum meðal tiginna gesta
að morgunverðarborðinu. Hinu er ekki að
leyna að það var verulega góð hvíld í því að
gista á góðum hótelum eftir annasama daga.
Við vorum í menningarferð og það tók allan
daginn! Afraksturinn er reyndar slíkur að það
mun taka mig langan tíma að vinna úr öllu
því sem fyrir augu og eyru bar.
Niðurlag í næsta blaði
Höfundur er sólfraeðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 1997 7