Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1997, Blaðsíða 12

FARVEGIR ÞEIRRA SEM ERU ÖDRUVÍSI II
SERVITRINGAR
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
/
Allir Islendingar geta tiltekið sérvitringa sem telja
veróur hluta gf þjóðarkarakternum. Mínir menn eru
þeir Samúel í Selórdal, Gísli á Uppsölum, Sólon í
Slunkaríki, Helgi Hóseasson og Pétur Salomonsson.
RANNSÓKNIR á óviðráðanleg-
um sérviskuviðbrögðum eru nú
stundaðar bæði vestanhafs og
austan og sætir tíðindum,
einkum fyrir okkur íslendinga
sem lengst af þjóðarsögunnar
höfum metið sérvisku mikils.
Sér til hægari verka kenna
Bandaríkjamenn, sem stunda slíkar rann-
sóknir, einkennin við einhverfu vegna þess
að hún er kunn fyrir.
Ef saman fer góð greind og áráttukennd
sérviska hafa Bandaríkjamenn tilhneigingu
til að telja að þar sé um að ræða einhverfu
í einhverri mynd. Þetta álitamál kjósa Norð-
urlandabúar og þar með líka íslendingar að
skýra fremur með kenningum austurrísks
læknis, Hans Aspergers, sem talinn er hafa
stundað fyrstur manna skipulegar rannsókn-
ir á arfbundinni sérvisku. Asperger þessi
setti fram kenningar sínar fyrst árið 1944.
Greining Aspergers, sem farið verður inn á
frekar hér á eftir, minnir um sumt á ein-
hverfu en annað á þjóðlega íslenska sér-
visku. Þá tíma þegar ekkert var talið viska
né vit á íslandi annað en búskapur og rektor-
ar Menntaskólans í Reykjavík stunduðu kúa-
búskap á baklóð skólans í samræmi við það
og ásamt öðrum störfum. Þessi siður mun
hafa lagst niður í tilefni konungskomunnar
1907.
Kenningar Aspergers nutu lítillar athygli
í fyrstu eftir að hann setti þær fram og
ekki fyrr en löngu síðar, á níunda áratug
aldarinnar, en þá varð vakning þessara fræða
hans á Norðurlöndum og víðar. Síðustu ár
hefur svo gerst æ algengara að greind séu
með aðferð Aspergers einkenni manna sem
þarfnast sérfræðingsaðstoðar en falla ekki
undir viðurkenndar skilgreiningar á hinum
kunnari mannlífsafbrigðum. Um eitthvað í
líkingu við sérviskuáráttu er þá að ræða.
Af þeirri ástæðu er talað um fávitahátt,
geðveiki eða dæmigerða einhverfu ef hægt
er svo vit sé í, en því næst Aspergers-heil-
kenni séu þau fyrir hendi.
Hinlr þ|iól«gu
Skýringin á vaxandi alþjóðlegum áhuga á
sérvitringum upp á síðkastið er trúlega sú
hve auðvelt reynist að útrýma þeim með
aðferðum nútímasamfélags. Þeir arfbundnu
eru orðnir að fágæti meðal fólks sem semur
sig að aðstæðum sínum með auðveldari
hætti en þeir gera. Vaxandi fjölbreytni borg-
arsamfélagsins dregur úr sálrænum ástæð-
um fyrir einyrkjahætti auk þess sem hægt
er að slá út valin hegðunarmynstur með lyfj-
um.
Önnur helsta ástæðan fyrir því að erlend-
ir ferðamenn koma til landsins, auk nátt-
úrufegurðarinnar, er trúin á að íslendingar
séu þjóð sérvitringa nú eins og áður. Fá-
breyttir lifnaðarhættir til sveita og sjávar-
bæja fundu sér fyrr á tíð mótvægi í ýkjum
og öfgum svo að úr urðu með tímanum per-
sónuleikar með svipmót hraunkaris og beina-
kerlingar þjóðarsögunnar. Alþýðusagnfræð-
in er uppfull af slíku fólki og ber þar hver
af öðrum I sérviskunni. Sjálf er hún skrifuð
af þjóðkunnum sérvitringum, Jóni Espólín,
Sighvati Borgfírðingi og Gísla Konráðssyni
svo nokkrir meðal margra góðra séu nefndir.
Vegna rithefðarinnar hættir okkur íslend-
ingum enn mjög til að rugla saman gáfulegu
tali sérvitrings, almennri greind og afburða-
mennsku, geníalíteti, samkvæmt því sem sjá
má í blöðum og á jólabókamarkaði. Það er
útbreiddur misskilningur sem einkum hefur
borið á í dagblöðum að halda að frammi-
staða manns á einu sviði gefí tilefni til að
ætla að hann hafi vit á öllu. Þar til fyrir
fáeinum árum voru sérviskuskrif áberandi á
þeim vettvangi sem annars staðar, manna
sem vissu allt og höfðu hugsað það í þaula.
Ekki var annað að sjá en flestir væru sama
sinnis því opnur voru lagðar undir viðtöl við
slíka menn sem létu ljós sitt skína inn í
hvem krók og kima mannlífs og þjóðmála.
Þátturinn um daginn og veginn í útvarpinu
hefur haft orð á sér fyrir slíka neftóbaks-
visku til þessa dags.
En fábreytileikinn sem nærir sérviskuna
hefur á okkar tíð breyst í skipulagða marg-
breytni borgarlífsins (tilbrigði við fábreyti-
leika?). Þessir nýrri lifnaðarhættir grundvall-
ast ekki á einstaklingsvisku þótt kenndir séu
við einstaklingshyggju heldur á völdum að-
ferðum og sammæli margra um þær aðferð-
ir. Við svo búið eiga sérvitringar í vök að
veijast.
Orsining
Greining Aspergers hlaut Evrópu-staðal
árið 1990. Hin faglegri hlið þessara fræða
er ekki fulltraust frekar en önnur mannvís-
indi, og kannski síður en þau sem eldri eru,
en þau þykja þó hafa ótvírætt notagildi.
Rannsóknir Hans Aspergers komu í kjöl-
far þess áhuga sem þýskumælandi fólk hafði
þá lengi haft á líkamlegri og andlegri af-
burðamennsku, en frá þeim tíma er Kretz-
meier ritaði bækur sínar um séníið, fyrsta
fjórðungi aldarinnar eða um það bil, og fram
á okkar tíð hefur sú almenna þróun orðið
að hætt er að reikna með slíkum heilkennum
sem afburðamennsku á þann hátt sem gert
var. í staðinn er talað um hæfíleika sem
ekki eru endilega taldir til marks um af-
burði eins og gilti að rómantískum skilningi
um afburðamennsku, geníalítet. Afbrigði
eins og yfirburðaminnisgáfa og skyggni eru
trúlega hvort tveggja tii marks um ofþroska
einstakra þátta vitsins sem meta verður
ásamt öðrum þáttum þess ef telja á vit.
Asperger fellur ekki fyrir þeirri freistni
ef marka má af kenningum hans um sér-
viskueinkennin. Samkvæmt niðurstöðum
hans og bandarískum stöðlum er sérvitring-
urinn einkum ólíkur þeim einhverfu í þvf að
hann er vel máli farinn. Og hann hefur a.m.k.
miðlungsvit á einhveiju einu sviði. Sérvitr-
inga Aspergers einkennir vanafesta, þrá-
hyggja, einyrkjaháttur, íhaldsemi, eintiján-
ingsskapur, stirðbusaháttur til orðs og æðis,
óhagganleg sannleiksvissa og bókstafstrú.
Aftur á móti eru þeir ólíkir einhverfum í
viðamiklum atriðum.
Aspergers-einkennin eru ennfremur:
1. Sérvitringurinn er vel máii farinn, jafn-
vel svo að hann talar gullaldarmál enda líkja
sumir sem til þekkja rninni hans við tölvu-
minni. Góður málþroski einkennir hann en
þó er málfarið undarlegt, bamalegt, eða ein-
staklega formlegt og merkilegt. Sá hinn
sami freistast til einræðna þótt aðrir séu
viðstaddir til að hlýða á mál hans eða hann
endurtekur sömu spumingarnar og spillir
umræðum með smámunasemi, veldur með
því ama og leiðindum.
2. Áhugamálin eru óvenjuleg og bindast
þröngt aftnörkuðum sviðum. Þeim er sinnt
af þrálæti og þröngsýni. Kunnáttan getur
verið mikil á því sviði, en binst ekki alhæfing-
um og er í litlu samræmi við almenna þekk-
ingu. Dómgreindarþroski á öðmm sviðum
er heldur ekki í neinu samræmi við þá skerpu
sem viðkomandi sýnir þegar hann heldur sig
á áhugasviði sínu. Öll hegðun fær svip af
áhugamálinu og hegðunin ber líklega vott
um litla framsýni og fyrirhyggju, - eins og
oft gilti um íslenska ættfræðinga fyrr á tíð.
3. Einkennin koma einkum fram við
óformleg samskipti ef um fullorðna er að
ræða vegna þess að viðkomandi getur lært
reglur og hefur þá væntanlega gert það, en
er berskjaldaður ef þeirrar kunnáttu nýtur
ekki við. Hann á verra en yfírleitt gildir um
fólk með að halda áttum ef mikið er að
gerast umhverfís hann. Þá líður honum illa
en hann leynir vanlíðan sinni ef hann getur.
Tækifærissamræður reynast sérlega torveld-
ar, og því vandasamari sem blæbrigðin eiga
að vera meiri (small talk). Hann hatar orðin
hæ og bæ. Verulegum vandkvæðum er bund-
ið að svara spumingum sem venjulegu fólki
þykja sjálfsagðar, spurningum eins og:
Hvemig hefurðu það? Hvemig skemmtirðu
þér?
4. Hluti heilkennanna er athugasemdir
Aspergers-sérvitringsins sem oft koma illa
við menn og er helst til marks um lítinn
skilning á tilfinningum annars fólks. Afleið-
ingin er svo óvinsældir, jafnvel áreitni og
útskúfun sem sá tillitslausi hefur sjálfur
engan skilning á hvers vegna er hlutskipti
hans í lífínu. (Sjálfsmorðstíðni er há.)
5. Ef sérvitringurinn er ekki þeim mun
þjálfaðri í samskiptum við annað fólk ber
óvenju lítið á tjáningu í raddblæ hans og
áherslum, stellingum og tilþrifum, saman-
borið við aðra menn. Upprunalegur skilning-
ur hans á slíku framferði er mjög takmarkað-
ur þótt markviss þjálfun kunni að leiða hann
á aðrar slóðir.
6. Sjálfsbjörg, aðlögun, forvitni er með
eðlilegu móti fyrstu árin, en sá með heilkenn-
in er seinþroska líkamlega og seinn til máls,
- þótt hann svo kunni að taka furðanlega
við sér.
7. Hlédrægni. Hann leitar ekki til annarra
þegar á bjátar né er hann uppörvandi fyrir
aðra ef illa stendur á. En sumum asp. tekst
af þrautseigju og þrálæti að þröngva upp á
umhverfi sitt hugðarefnum sínum og einræð-
islegum venjum.
8. Laglaus og lélegur í leikfími.
9. Framandi ímyndunarafl sem er að
sama skapi líklegt til að ganga fram af fólki.
10. Reglufesta. Þolir illa breytingar, og
þá ekki síður á því sem telst fánýtt aukaat-
riði frá sjónarmiði annarra manna. Næmleik-
inn á hverskonar form getur verið mikill en
beinist þá helst að formgerðinni sjálfri. Til-
gangurinn helgar ekki meðalið heldur þvert
á móti þarfnast sá með Aspergerheilkennin
líklega ekki annars tilgangs en halda við
venjum sínum í samræmi við liðan sína og
skapgerðareinkenni. Sérviskan er honum
markmið í sjálfri sér.
Einhverfir hafa eins og asp. hæfileikann
að una, að því er venjulegra fólki fínnst,
endalaust við form sín og reglur. Ómann-
blendni og takmörkuð geta til félagslegs
innsæis er svipuð þótt afbrigði síðamefndra
séu öllu vægari. Einkennin staðfesta sig um
svipað leyti hjá báðum og bæði mannlífsaf-
brigðin eru meira og minna á valdi eigin
þráhyggju alla sína tíð. Þótt úrræði kunni
að fínnast er báðum hætt við að festast í
nýjum þráhyggjum hvenær sem er.
Nokkur dæmi
Þegar það er tekið með í reikninginn að
áhugamál asp. geta takmarkast við laxa-
gengd, vita, tímatöflur járnbrautalesta, dyra-
skrár, lúxusbíla eða æviskrár ráðherra, þá
fer ekki milli mála að hér eru á ferðinni
sérvitringar sem standa okkur íslendingum
nærri. Ymislegt sem sérkennir menningu
okkar, s.s. ferskeytlan, virðist beinlínis vera
listgrein sérvitringa af því tagi sem hér um
ræðir.
Drögum nú til gamans saman nokkur ein-
kenni asp. samkvæmt framansögðu og ber-
um saman við SÍS-bóndann: Þúfnagöngulag,
myndræn hugsun á kostnað óhlutbundinnar,
áhugi á öllu loðnu, þráhyggjukennd tiltrú á
óbreytanleika, einræðishneigð, flöktandi
augnatillit, skilningsleysi á tækifærissam-
ræðum, neftóbaksnotkun í tíma og ótíma,
félagsfælni. Vera kann að innilokun í dal-
anna skauti í marga ættliði skapi sérstök
skilyrði fyrir þróun slíkra mannlífsafbrigða
án þess að grípa þurfi til fræðiheita, það
væri í samræmi við þá tilgátu sem sett er
fram hér að framan.
Allir íslendingar geta tiltekið sérvitringa
sem telja verður hluta af þjóðarkarakternum.
Mínir menn eru þeir Samúel í Selárdal, Gísli
á Uppsölum, Sólon í Slunkaríki, Helgi Hóse-
asson, Pétur Salomonsson, allt þjóðkunnir
sérvitringar úr seinni tíð. Ég trúi þó að
Hans Asperger hefði helst viljað hitta þann
stórláta Jóhannes Birkiland allra íslenskra
sérvitringa. Hrakfallabálkinn „lítt vanan
reiðhjóli" sem allir islenskir sérvitringar hafa
haft í metum síðan hann var á dögum og
til þessa dags.
Mikilvægl
Á þeirri öld sem við lifum hafa manngildis-
hugmyndir þróast frá ofurmennistrú á henni
framanverðri til andhetja síðustu áratuga.
Menn hafa sannfærst um að mikilmennskan,
geníalítetið, sem andans menn trúðu á sér
til framdráttar, þeir Þórbergur og félagar í
íslenskum aðli, sé í besta falli nytsamur til-
búningur, en í versta falli smitandi vitfirring.
í samræmi við þessa þróun hefur athyglin
beinst af vaxandi umburðarlyndi að mann-
legum afbrigðum, jafnt meðfæddum sem
áunnum. í stað gildismats, sem gætt var
ímyndaðri hlutlægni og lagt var til grundvall-
ar þegar sérkennin voru metin, er nú reynt
að nálgast afbrigðin á eigin forsendum.
Fyrirferð framandi viðfangsefna í lífi al-
mennings, sem þó varða beinlínis hag manna
frá degi til dags, verður æ meiri; hugðarefni
af því tagi sem voru sérvitringa einna fyrr
á tímum. Þessari fyrirferð fylgir svo vaicn-
andi skilningur á að sérvitringar kunni að
eiga hveiju sinni sérstakt erindi við framand-
leikann í mannlífinu.
Nýaldarmenn byggja sitt á kristilegri vissu
um sjálfstæði viljans. Aðrir leitandi menn
trúa á örlög í líki erfðaeininga. Bylting hef-
ur orðið í málefnum samkynhneigðra, sem
fyrr á tíð voru álitnir geðveikir en eru núorð-
ið jafnvel taldir eðlilegir á sína vísu. Sama
gildir um viðhorf til einhverfra. Við vitum
nú að merki um einhverfu liggja víða meðal
manna, að þau eru mjög mismunandi eftir
einstaklingum, og að helst er að ætla að þau
orsakist af erfðum.
Áráttusérviska skapar vissulega sérstök
skilyrði til frekari innsýnar í upplag manna
og eðli hvort sem er fyrir framlag slíkra
manna sjálfra eða samskipti við þá.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. APRÍL1997