Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Blaðsíða 5

FJARA við Kirkjuvogsvör (fyrir neðan bryggjuna). Hér er talið að Stjáni blái hafi bjargað skipi
og skipshöfn við innsiglingu í aftakaveðri.
Hér sem annars staðar kemur fram að eng-
inn óð yfir Stjána. Börnunum stóð ekki aðeins
stuggui- af honum í bemsku hans heldur einnig
hinum fullorðnu þegar hann var orðinn sjálfs
sín herra. Hann virðist hafa verið meðvitaður
um þetta því hann átti það til að spila á þennan
ótta og þannig stríða fólki. Sögur eru til um
það að hann hafi farið í Þorsteinsbúð í Keflavík
(við Hafnargötu milli Klapparstígs og Aðal-
götu) með riffil, sennilega til að taka út vörur.
Fólk flúði þá í felur skelfingu lostið. Segja má
að hann hafi nýtt sér ótta fólks við hversu óút-
reiknanlegur hann var. Þetta kemur ekki að-
eins fram í þessari frásögn heldur er hún enn
greinilegri í frásögn Jóns Kr. Lárusssonar hér
að ofan: „Stjáni mun hafa látið þau orð falla, að
ég væri nú ekki kominn lifandi til Reykjavíkur
ennþá. Urðu nú vinir mínir svo hræddir um
mig, að ég fór aldrei svo á dekk, að þeir fylgdu
mér ekki, sérstaklega að nóttu til.“ Það er
engu líkara en að hann hafi haft andlegt tak á
fólki. Það var spennt og hrætt í návist hans -
sem kallaði aftur yfir hann einangrun og ef-
laust vanlíðan. Þeir sem ekki þekktu þessi
samskiptaeinkenni Stjána gátu lent í miklum
ógöngum við að mismuna honum t.d. með því
að yrða á hann í óheppilegum eða niðrandi tón.
Jón Thorarensen lýsir í sama Rauðskinnuhefti
einu slíku atviki frá 1909-10 frá Kotvogi í Höfn-
um, Suðurnesjum:
Þá voru þar nokkrir sjómenn fyrir, þar á
meðal einn norðan úr Fljótum, stór maður og
myndarlegur. Einhver lyfting mun hafa verið
komin í hann, því hann fór óðara að særa
Stjána og valdi honum ýmsan skáskeyting.
Stjáni snéri sér þá að honum, og áður en auga
yrði á fest, hafði hann rennt vinstri þumalfingri
inn um hægra munnvik mannsins, utan við
tanngarðinn og gripið á móti með fingrunum
aftan við kjálkabarðið, snúið manninn niður og
ætlað nú að ganga svo frá honum, að hann yrði
rólegur fyrst um sinn. Gengu þá sjómenn á
milli og báðu Fljótamanninum griða; var það
seinsótt, en tókst þó. Gárungar sögðu, að sjó-
maðurinn hefði ekki samkjaftað til hægra
munnviksins eftir þetta.
Menn reyndu síðan að leika þetta eftir
Stjána en urðu þá yfirleitt fyrir miklum bitsár-
um.
Eins og kemur fram í frásögn Guðjóns Sím-
onarsonar lánaði Stjáni aðeins honum lérefts-
skúturnar sínar. Öðrum börnum stóð stuggur
af honum. Þessi sveitarómagi var tilfinninga-
lega viðbrenndur og brynjaður af tortryggni
gagnvart öðrum. Þetta umgengismynstur
fylgdi honum allt hans líf. Honum leið einfald-
lega illa í heimavistarfjötrum bátsins, verbúð-
anna eða fjölskyldunnar. Þetta skýrir ekki að-
eins tilbiðslu hans á Bakkusi heldur einnig
hans tíðu skipti á skipsrúmi eftir að hann fór
undan handanjaðri séra Þórarins og Ágústs
Flygenrings. Eftir það skipti hann um skútu
nánast á hverri vertíð og virðist þannig ekki
hafa tengst neinum skipstjóra né skipi eins og
sumir gerðu. Hann vildi öðru fremur róa á litl-
um opnum bátum, gjarnan einn eða með ein-
hverjum sem hann þekkti vel (t.d. Guðmundi
Tjörva).
Sjómaðurinn
Úr heimildunum má ekki aðeins lesa um
samskiptahæfni Stjána heldur lýsa þær einnig
vitrænum þroska hans. Að hann hefur verið vel
greindur kemur fram í frásögnum af athöfnum
sem reyndu mikið á slíkan þroska. 1890 eða að-
eins 17 ára bjargar hann lífi áhafnar þilskipsins
Svend. Guðjón Símonarson lýsir þessari fyrstu
svaðilför sinn í Stormur strýkur vanga:
Suður á Miðnessjó var færum rennt, en nú
var fiskur tregur, enda vorum við fulldjúpt.
Kipptum við á grynnra vatn, en vindur fór ört
vaxandi og innan stundar var hann orðinn svo
hvass að stórseglið var rifað, tekinn klýfir og
haldið inn fyrir. Var þá brostið á landsynnings
rok. Fokkan var nú rifuð, og svo látið vaða inn
fyrir Voga; þai- átti að venda. En skipið neitaði
vendingunni, og í sama bili kom mikil roka á
stjórnborða og slengdi Svend á bakborðshlið
svo hann lagðist á segl. Menn klifu þá upp á
stjórnborðssíðuna og héldu sér þar. Rak Svend
morrandi frá landi og út á dýpið þar sem sjóar
voru mun stærri. Enginn æðraðist en ekki
töldum við okkur eiga mikla lífsvon. Þannig
leið að líkindum á þriðju klukkustund. En
skyndilega bráðlygndi. Stjáni blái brá þá við
hart, hentist upp vantinn með hníf á milli tann-
annna, kafaði niður á mastrið og risti í seglið
gríðarstóran skurð ofan frá og niður úr. Þegar
hann kom upp úr kafmu skipaði hann okkur
hinum að ná niður fokkunum. Var það gert, og
eftir dálitla stund sáum við masturstoppinn
lyftast hægt upp úr sjónum, og stíga hærra og
hærra uns lúgan var komin það mikið upp úr
stjórnborðsmegin að gerlegt var að fara niður í
lest, þar sem allt flaut í einum graut, að for-
færa.
Meðan flestir báðu bænir sínar greindi þessi
17 ára unglingur í landsynningnum rólegur og
ískalt vandann og lausnina á honum. Hann sá
að sjófyllt seglið hélt skipinu niðri; það yrði að
skera á það og síðan að ná niður fokkunum til
að flytja jafnvægispunkt skipsins. Hann hugs-
ar í mörgum skrefum, sem er eitt helsta ein-
kennið á þroskaðri hugsun. Skipið komst heilt í
höfn og þótti það talsverð gifta að áhöfnin
skyldi komast af. Strákurinn sem lék sér með
skútur með léreftsseglum á Balatjörn hafði
greinilega kannað siglingaeiginleika þeirra út í
ystu æsar. En skyldi hann hafa verið syndur!
Þessi atburður hefur sennilega valdið því að
séra Þórarinn að Görðum fékk skipstjórann á
„Svend“ og tengdason sinn Ágúst Flygenring
til að fara til Noregs í sjómannaskóla haustið
1891 en frá honum tók hann próf vorið 1892
(Höfuðstaður verslunar; bls 188). Þegar Stjáni
fórst 1921 var elstu dóttur Stjána boðið til
Ágústs og konu hans Þórunnar Stefánsdóttur
(1866-1943) en hún var fósturdóttir séra Þórar-
ins og dvaldist hún þar einhvern tíma.
Tíu árum síðar lýsir Jón Kr. Lárusson í
„Ævisögu Breiðfirðings" einu hliðstæðu atviki
á íyrrnefndum Portlandi:
Eitt sinn í vestanhroða sigldum við upp und-
ir Leiru til að halda okkur í sjóleysunni. Var
þar fyrir fjöldi skipa. Rauk þá á með norðanbyl
og rokveður allt í einu. Var þá farið að sigla frá
landi. Þurfti nú mikla aðgæslu, þar eð svona
mörg skip voru á litlum bletti. Fóru þá að bila
gaffalbenslin á stórseglinu, og vai- nú ekki gott
í efni að þurfa að taka niður stórseglið áveðra
upp undir landi. Bauðst Stjáni blái til þess að
fara upp og laga þetta, svo að ekki þyrfti að
hleypa seglinu niður. Fór hann svo út á gaffal-
inn og gerði við benslin. Aldrei hef ég ég séð
betur leyst af hendi verk á sjó, og fáir myndu
leika slíkt eftir.
Þórarinn Olgeirsson lýsir þessari kunnáttu
hans með sömu virðingu í 5. bindi Skútualdai--
innar eftir Gils Guðmundsson:
Hann var víkingur, og allir báru virðingu
fyi-ir honum sem afbragðssjómanni. Hann átti
engan sinn líka í því efni. Hvaða vanda sem að
höndum bar á sjó var hann manna líklegastur
að leysa. Þegar seglin biluðu og rifnuðu í stór-
sjó og stormi, kleif hann alltaf í reiðann og
gerði við þau eða náði öllu niður, og það þó í
svartamyrkri væri. Var alltaf kallað á hann,
þegar mikið var í húfi.
Jón Th. (hefti IV af Rauðskinnu) skrifar að
það hafi verið „vonlítið að ætlast sér að jafnast
á við snilld hans og skilning á sjómennsku."
Hann lýsir þessum eiginleika í tengslum við at-
burð (um 1910) frá Kotvoginum, sem hefur
sennilega öðrum fremur magnað orðstír hans:
Allir formenn ýttu úr vör um morguninn og
vitjuðu um netin. En þegar hallaði að hádegi,
tók sjór að aukast, og hann jós í sig briminu,
sem kallað er. Allir formenn komu von bráðar
og tóku sundið, meðan það var sæmilegt, nema
einn; hann kom ekki að sundinu, fyrr en allir
aðrir formenn voru lentir og höfðu sett skip
sín. Kirkjuvogssund er gott sund og verður
ekki hættulegt, fyrr en sjór er orðinn hroðaleg-
ur. Þegar þetta síðasta skip var komið að sund-
inu, mátti heita, að komið væri stórveltubrim
og sundið ófært, nema ef lög komu. Formaður
á þessu skipi var Magnús Pálsson. Magnús var
góður stjórnari, mesti merkismaður, skapmik-
ill og einbeittur.... Skip hans var áttæringur,
fremur lítið skip, en sjóskip ágætt; skipshöfnin
var ellefu eða þrettán menn. Þegar hér var
komið sögu, var allt fólkið, bæði ungt og gam-
alt úr þorpinu, komið niður í naustin. Á tímum
neyðarinnar verður fólk í litlu sjávarþorpi að
einni fjölskyldu. Allir eru sem ein hönd til
hjálpar, allir þrá það sama. Og enginn, sem
ekki hefir heyrt það og séð með eigin aug-
um,getur skilið, hvílík angist og hryggð getur
gripið heilt byggðarlag, þegar svona stendur á.
Eins var það nú í Kirkjuvogsvörinni; grátstafir
og þungur ekki heyrðist, en karlmenn þefr,
sem stóðu uppi á Kotvogs bakkanum svo-
nefnda, þeir sáu betur til skipsins. Þeir sáu, að
skipið hélt sig nokkuð utan við sundið. Vai’ þá
sjór orðinn svo mikill, að skipið hvarf alveg, og
að því er manni fannst drukklanga stund í
öldudalina, en snildarlega var það þá varið íyr-
ir kvikunum og áföllum. Þá sáu menn líka, að
til formannsins var kominn maður. Og menn
vissu, hver það var. Það var Stjáni; hann réri
hjá Magnúsi þessa vertíð. Og menn vissu, hví-
líkur snillingur hann var, og hversu hann gat
hafið sig yfir allan fjölda manna á svona augna-
blikum. Og það skal ekki orðlengt frekar, að
nokkuð löngu seinna kom lag á sundið, sem
þeir tóku og heppnaðist vel, enda lögðu þarna
tveir snillingar saman ráð sin, Stjáni og for-
maðurinn. Aldrei minnist ég að hafa séð hjart-
anlegri viðtökur né fleiri hendur draga skip
upp á þurrt en þá. En þegar skipið stóð á
þurru, þá mælti Magnús formaður og var þá
reiður til að bæla í sér klökkvann: „Hana pilt-
ar, þakkið honum Kristjáni fyrir lífgjöfina í
dag.
Hér sýnir Stjáni ekki aðeins kunnáttu sína á
eiginleikum skipsins, veðri og straumum held-
ur einnig samspili þessara þátta. Stjórnun
skipsins gengur út á að samræma þessa þætti
og tímasetja aðgerðir af mikilli nákvæmni.
Þetta erfiða verkefni leysir hann á snilldarleg-
an hátt.
Það kemur ekki fram í þessari frásögn að
Stjáni hefur sennilega verið með bæklaða
hönd, þegar þetta gerðist. Hann hafði hand-
leggsbrotnað og brotið verið skeytt vitlaust
saman. Á einu myndinni sem til er af honum
liggur hægri höndin í vinkilstellingu við brjóst-
kassann.
Við svona atburði urðu hálfgerð hamskipti á
Stjána. Jón Thorarensen heldur lýsingunni
áfram:
Menn, sem voru með Stjána þennan dag á
sjó, sögðust aldrei hafa þekkt hann alúðlegri
né skemmtilegri en þennan dag. Það var eins
og hann yxi upp úr sjálfum sér, þegar hann
horfðist í augu við háskann.
Fleiri slíkar sögur eru til af Stjána. í afmæl-
isviðtali við Guðrúnu Jónsdóttur í Mbl.
29.2.1956 segir hún, að hann hafi eitt sinn
bjargað skipi frá eldsvoða, sem hann reyndar
sjálfur virðist hafa valdið. Þetta átti sér einnig
stað á Portlandi í byrjun vetrarvertíðar 1900,
sem Jón Kr. Lárusson („Saga Breiðfirðings")
lýsir á eftirfarandi hátt:
Stjáni blái átti að vera stýrimaður á
Portlandi þessa vertíð hjá Jóni Arnasyni. Nú
fóru þeir að útbúa skipið og hafa víst haft með
sér hressingu, en svo illa tókst til, er þeir fóru
að hita stálbik niðri í káetu, að þeir fóru upp á
dekk og vissu ekki af fyrr en kviknað var í öllu
saman. Sótti Stjáni síðan stálbikspottinn niður
og brenndist talsvert, enda logaði þá öll káet-
an. Þeim tókst þó að slökkva eldinn um síðir.
Hendur Stjána urðu eftfr þetta bláleitar í
kulda, sem gaf honum tilefni til að kalla sig
Stjána bláa en fram að því var hann kallaður
Garða-Stjáni (sjá fyrrnefnt afmælisviðtal). Enn
ein saga af þessum ofurhuga er frá 1918, þegar
spænska veikin gekk. Vegna mikillar smit-
hættu einangruðust margar fjölskyldur sem
orðið höfðu illa úti. Stjáni átti þá að hafa
drukkið mikið, en um leið verið mjög hjálpsam-
ur þessum fjölskyldum við að afla þeim fanga.
I þessum frásögnum er bæði lýst mikilli
kunnáttu og dirfsku. Jón Th. vill skýra þetta
með að hann hafi „ekki lifað í sterku tjóður-
bandi við þetta líf“. Hann virðist engu hafa haft
að tapa en allt að vinna. Öll áhætta varð honum
ögrun sem hann varð að sigrast á. Sú þekking
og hæfni, sem hann þróaði með þessari af-
stöðu, gerðu hann að hálfgerðri baktryggingu
skipstjómarmanna og útgerða - þó hann þætti
kannski ekki áreiðanlegur. Ef þefr réðu ekki
við vandann þá var leitað til Stjána. í 23 ár var
hann á skútum sem alltaf var skilað heilum í
höfn.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundur starfar sem framhaldsskólakennari.
JÓHANN GUÐNI
REYNISSON
KOSMÓSA
I víðáttu sólkerfanna
fljóta jörðin og hinar stjörnurnar
og mynda jafnvægi í sífellu.
Mynda kosmótískt jafnvægi.
Eins og eindir í frumu.
Eins og smásameindir
sem óþreyjufullar eru líka að
leita jafnvægis.
Þar smýgur víðáttan
gegnum himnu milli tveggja heima.
Myndar osmótískt jafnvægi.
En himna stjarnanna
skilur að himna örlaganna.
Svo á himni sem ájörðu.
Og jarðneskar eindir, á sífeildu iði,
komast þó ekki nærri kjarnanum.
Sannleikanum.
Fyrr en þær eru fyrirvaralaust
hrifnar á brott.
Hiklaust.
Miskunnarlaust.
Einmitt þegar þær eru um það bil
að sjá sjálfar sig í spegli endi-
markanna.
Trúandi af sannfæringarkrafti
óvissunnar.
I speglinum við endimörk
eilífðarinnar.
Eru við það að sprengja af sér fjötra
vitundarinnar.
Þá er þeim skyndilega ofaukið.
Hismið skilið frá kjarnanum.
Það er hismitískt jafnvægi.
Þá berst þægilegt óp um tómið.
Það bergmálar í mjúkri
örvæntingunni.
Það bergmálar íginnungatómi
lífsfyllingarinnar.
Ný veröld verður til.
Og nýjar eindir sem spyrja:
Hver er ég?
Hvar er ég?
Hvert fer ég?
Og nýjar eindir smjúga . . .
Höfundurinn er kennari við
Framhaldsskólann ó Laugum.
HÖRÐUR GUNNARSSON
KVEÐJA
Einsoggengið sé fram á tómahJjóð með
syngjandi hóp á bakvið mig
Eg spyr einhvem
konu
mann
hvað það sé sem Hann
Hún sýnirmér
íuglar
mergðþeirra
smáfugia í kvöldhimninum ySr hóp af
syngjandi fóiki
Utihúsin hafa ianga skugga
löngunnarskugga oginní einn stígur
dapui- drengur
bláklæddur
í leit að því sem líður
sem bíður
handan við tunglskinið veginn og trén
Inní skóginum haltrar hind
særð eiSðri göngu
göngu margra nátta
nátta sem þyngslalaust líða mjóan
göngustíginn
óvissan í IM Ijóshærðrar konu
leiðir vissuna gegnum allar sínar sögur
þar til öll skelfhg stöðvast
Bakvið mig hþóðnar söngurinn
hópurinn kveður að næturlagi
döggin í grasinu oggrasið dregið
einsog dregill
eítirijórd fætur ogtimmti dregillirm
eftirhækju
og einhverjir kveðjast í dyragættirmi
ífaðmiheitum
lófarsem stíjúka köldum handarbökum
og í kyrrðinni er lagst til svefhs
erlagst til svefns þar til einhver
kveðurí draumi
Höfundurinn er Reykvíkingur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 1997 5