Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1997, Blaðsíða 13

HÖFUÐSTAÐURINN getur haldið því fram með réttu að vera einstök meðal borga þar sem Elliðaárdalurinn, Rauðhólarnir, Elliðavatnið og sjálf
Heiðmörkin tengjast saman við jaðar hennar. Myndina tók Jón Ögmundur Þormóðsson í Rauöholum.
mannsandans og sjálfrar náttúrunnar. Svæðið
sem verður fjallað um er frá ánni Bugðu í
norðri og allt suður að Elliðavatni, Hrauntúns-
tjörn og jafnvel að takmörkunum sem eru við
Helluvatn en á þau verður síðar minnst.
Flestir borgarbúar þekkja svæðið og hvernig
það varð til. A stríðsárunum var braggahverfi
norðan til í hólunum en úr suðurhlutanum var
tekið mikið magn af rauðamöl í fyllingar víðs- •
vegar um borgina. Var hún notuð í húsgrunna,
götur, flugvöllinn og ótal margt annað. Þegar
frá var horfið stóðu eftir braggar og forljótar
gryfjur en í botni þeirra voru stórir steindrang-
ar og stórgrýti úr efnismagninu sem skilið var
eftir. Þar að auki lá allskonar drasl frá starf-
seminni innan um og var lítill sómi að. Bragg-
arnir voru rifnir og ruslinu ekið burt, en... f
einu dagblaðinu var bent á þá hættu sem væru
af steindröngunum ef lítil börn klifruðu upp á
þá og hröpuðu niður. Bæjarstjóminni var annt
um litla fólkið og lét ganga frá gryfjunum, urða
stærstu drangana og draslið niður í botninn og
slétta yfir. En öðru grjóti var komið fyrir til
hliðar í gryfjunum. Var það gert til að forða *-
vandræðum en fáum datt í hug þá að þarna
væri eitthvað sem mætti nýta. Reyndar var
nokkrum steindröngum bjargað þvi Gunnlaug-
ur Þórðarson mun hafa fengið leyfi til að eign-
MENNINGARBORGIN
ÁRIÐ 2000
EFTIR ÓLAF PÁLSSON
Tónlistarhús náum við ekki að reisa á tilsettum tíma, en
við gætum gert veglegan menningargarð á Rauðhóla-
svæðinu þar sem væru listaverk bæði mannsandans og
sjálfrar náttúrunnar. Þessi garður yrði á svæðinu frá
ánni 1 Bugðu að norðanverðu og allt suður að Elliðavatni.
AÐ munu vera nokkur ár síðan
Katrin Fjeldsteð bar fram í
borgarstjórn tillögu þess efnis að
Reykjavíkurborg sækti um leyfi
til að hafa menningarsvip á sér
það árið að minnsta kosti. Sú
málaleitun fékk góðan byr en
vissara þótti að hafa fleiri borgir
í Evrópu með í spilinu. Það hefur komið fram
að hver þeirra ætlar að leggja það fram sem
hún telur sér til ágætis í nútíð og framtíð. Helst
eitthvað sem kemur fólki til að staldra við og
slá sér á lær og segja hvílíkt undur er þetta allt
saman!
En það fylgir vandi vegsemd hverri og ekki
er að efa það að okkar ágæta borgarstjórn haldi
á málunum með sóma. Reyndar hefur furðu lít-
ið frést frá henni annað en að ráðinn hefur ver-
ið framkvæmdastjóri og opnuð skrifstofa til að
annast undirbúning menningarveislunnar. Sér-
stök áhersla verður lögð á að hér er hreint loft
og gott drykkjarvatn og á því herrans ári verða
opnaðar útrásir út í hafsauga fyrir allt skolp og
annan óþverra úr bæjarbúum. Landsmót hesta-
manna verður haldið hér og þá er stefnt að því
að fullgera Errósafnið sem er hið besta mál.
Annað er enn á huldu en ekki er að efa það að
ýmislegt markvert verður á boðstólum á and-
lega sviðinu.
I orðabókinni stendur að menning tákni and-
legt líf; það sem greini manninn frá dýrum.
Orðabókin hefur rétt fyrir sér. Orðið spannar
yfir allt. Menning er það þegar fólk er þrifalegt
til fara og einnig þegar velbúinn knapi situr
duttlungafulla hryssu með reisn undir horna-
blæstri. A menningardögum sem hér hafa verið
haldnir hefur aðaláhersla verið lögð á skemmt-
ana- og listalífið í borginni og einkum það síðar-
nefnda. Og svo verður eflaust enn. En hvað má
segja um listina nú á dögum? Höfum við, þessi
útkjálkaþjóð, eitthvað það fram að færa sem
aðrir eiga ekki eða sækjum við menningar-
strauma til annarra yfir hafið? Það virðist ekki
vanta áhuga á andlegum verðmætum ef litið er
til þess, til dæmis, að innan við eitt þúsund
manns á ári hverju fær styrk til listnáms af
ýmsu tagi. Fjöldi efnilegs ungs fólks hefur þörf
fyrir að tjá sig og sýna hvað í því býr. En hver
er svo afraksturinn?
I sumar kom út tímarit sem ber nafnið Fjöln-
ir, málgagn ungra listamanna. Þar er að finna
hvatningaróð til Islendinga um að hrista af sér
deyfðina, efla skilning á sjálfum sér og veröld-
inni og búa til samfélag sem hæfir fijálsum og
dugandi mönnum. Á öðrum stað stendur þetta:
íslenskt samfélag skortir ekki vissu um ágæti
sitt heldur er sjálfsvitund okkar á þvílíku flökti
að hún minnir helst á logandi halastjörnu sem
brennir sig upp á örvæntingarfullu hrapi um
geiminn. - Við vitum ekki allskostar fyrir hvað
við stöndum, hvers við erum megnugir né
hvemig við eigum að láta okkur líða vel andlega.
Og enn: Ég er talsmaður þess að íslenskur
kúltúr verði brotinn upp og menn fari að hugsa
á mildu nútímalegri nótum í menningarlegum
og listrænum efnum. Hingað til höfum við verið
alltof mikið úti í hrauni og uppi á fjöllum, inni í
söfnum, í sólariagi við fjallavatnið fagurbláa. Og
enn má grípa niður: Hið íslenska nútíðarskáld
birtist okkur sem dauflyndur og heimavinnandi
húsfaðir sem alltaf er hálfsloj og leggur sig þess
vegna oft; hættir sér ekki út nema veðrið sé
skaplegt. Formið er ekkert og býður ekki upp á
nein átök, enga glímu; af einni hugmynd fæðast
ekki fleiri. Þessvegna eru ljóðin svo lítál.
Er það furða þótt lesandinn spyiji sig þess-
ara spuminga: Hversvegna leggur enginn á sig
að læra rímlausu nútíðarljóðin? Var listsýning-
in í salnum bara kynning á föndri? Eða er það
ekki undarlegt að okkar ágætu tónlistarmenn
leika tíðast tónlist frá 17. 18. og 19. öld? Hún
var samin handa fólki í skrautklæðum með hár-
kollu og sem ferðaðist um í hestakerrum. Svari
nú hver fyrir sig.
Öðm máli gegnir með leiklistina. Á nokkmm
stöðum út um bæinn starfa leikhópar að list
sinni í vandræðalegum skúmaskotum. Fram-
ganga þeirra er vafalaust það góð að þeir eiga
betra umhverfi skilið. I Borgarleikhúsinu situr
Leikfélag Reykjavíkur sem fastast. Allt það er
eitt leiðindamál sem ekki verður rakið hér.
Séra Árni hefði líklega sagt að félagið væri í
sálarháska. Húsið er mikilsvert fyrir menning-
arlíf borgarinnai' og þörf er á að nýta það betur.
Líklega er nú besta leiðin úr vandanum sú að
borgin leysi það hald sem félagið hefir á húsinu
og taki að sér rekstur þess eða feli hann óháð-
um aðila einhvern tíma. Borgin hefur greitt fé-
laginu 140 milljónir króna á ári. Þar fyrir utan
hefur það haft fáeina milljónatugi í aðgangseyri
svo hér er um verulega fjánnuni að ræða. Segj-
um að grunnrekstur hússins kosti helming
þessa og þá verður eftir álitleg fúlga til annarr-
ar starfsemi. Það þarf áræði til að taka við-
kvæmar ákvarðanir og miður vinsælar af sum-
um. En ef leyst verður úr böndunum er færi á
að gefa fleiri leikhópum kost á húsinu og ber að
nota það fyrst og fremst í þágu listgreinarinn-
ar. En það eru eflaust aðrir hópar líka sem vilja
notfæra sér það til að koma verkum sínu á
framfæri. Rithöfundar, ljóðskáld, tónskáld og
tónlistarmenn, danshöfundar og dansflokkar og
ekki má gleyma hinum hæfileikariku
skröltormum, poppurunum og rokkurunum og
allt hvað þeir vilja kalla sig. Það er hægt að
hugsa sér kvöldvökur með fjölbrcyttu efni
hinna ýmsu hópa, allt frá leikfími til blíðustu
sálmalaga. Auðvitað verða gæði þess sem flutt
verður misjöfn eins og gengur, en slíkt getur
laðað fram hæfileika þeirra sem eiga sköpunar-
gáfuna í sér og þá er mikið fengið.
Borgin hefur tekið að sér grunnskólafræðsl-
una en húsið má nota líka í hennar þágu. Væri
það ekki líka tilvalið að stefna nemendum þang-
að einstaka sinnum á morgunstundu til að
hlusta á andans mennina okkar? Það gefur
þeim áreiðanlega meira en að húka í tímum
moðsuðunnar sem nefnd er því fína nafni, sam-
félagsfræði. Og vafalaust þætti hinum
spakvitru ekki síðra að fá tækifæri til að tala til
hinna ungu. Ótal margt annað má nefna en hér
verður látið staðar numið.
Árið 2000 verður ekki aðeins menningarár
heldur er það upphaf nýrrar aldar, mikillar
tæknialdar. Farið er langt yfir skammt. Nú er
meira að segja verið að kortleggja nábúa okkar
reikistjörnuna Mars og þar fram eftir götunum.
Breytingar eru örar. Hvert ár er dálítið öðru-
vísi en það sem leið. Hraði, hávaði og sjónvarp
svo ekki sé talað um tölvurnar sem eru að verða
ráðandi. Unga kynslóðin elst upp við þær frá
bamæsku. Sagt hefur verið að þrettán ára barn
í Bretlandi sitji að jafnaði fjóra tíma á dag
framan við skjáinn. Nútímalistin fer heldur
ekki varhluta af tækniframförunum. Hlusta
þarf á þá sem ryðja brautina og gefa þeim tæki-
færi á að spreyta sig. Tölvumyndlist og tölvu-
tónlist, rafmyndlist og raftónlist verða í tísku.
Hljómleikar í tónum, litum og formi sem mynd-
að er með svífandi geislum um salinn. Stór sin-
fóníuhljómsveit eins og nú tíðkast á varla fram-
tíð fyrir sér, vegna þess að hljómur strokhljóð-
færanna verður magnaður (líkt og gert hefur
verið við gítarinn) og heildarhljóðburðurinn fer
í gegnum hátalarakerfi til áheyrendanna. Ný
hljóðfæri verða tekin í notkun og annars konar
hljómlist verður samin sem fellur í geð þeirra
tölvukynslóða sem nú eru að taka við. Þessu
verður að huga að sem allra fyrst. Slíkir gern-
ingar kalla á hús þar sem hátt er til lofts og vítt
til veggja og ekki er ólíklegt að Borgarleikhúsið
eigi eftir að gegna verðugu hlutverki við þess
konar starfsemi á næst öld.
Sá sem þessar línur ritar vill með þessum
inngangi vekja nokkra umræðu um það sem til
stendur eftir rúm tvö ár. Eitthvað það sem skil-
ur okkur frá skepnunum. Hér er stiklað á stóru
og munu margir aðrir vera færari um það en
hann. En í upphafi var orðið stendur þar.
Reyndar vai- ætlunin með þessu skrifi önnur.
En hún er sú að í tilefni þessa merka uppátækis
verði gert eitthvað sem stendur sem varanlegt
minnismerki ársins og um leið upphafs aldar-
innar. Nærtækast væri að byggja tónlistarhús
en það á of langt í land til þess að því verði lok-
ið fyrir tilsettan tíma.
En hvað annað? Það er best að skýra frá því
strax: Gera veglegan menningargarð á Rauð-
hólasvæðinu þar sem væru listaverk bæði
ast nokkra þeirra. Fékk hann sér kranabíl til að
flytja þá í landið sitt við Hrauntúnstjörnina og
þar má sjá hvílík prýði er að þeim.
Nyrsti hluti svæðisins frá Bugðu að hólunum .
er flatlend, gróin hraunbreiða. Stutt er þar nið-
ur á jarðvatnsborðið svo auðvelt er að gera þar
fallega grasbala með tjörnum fyrir fuglana. Ár-
vatnið má leiða í gegnum þær svo þær verði
tærar. Áin Hólmsá heitir Bugða er þarna er
komið og fellur hún í Elliðavatn eins og kunn-
ugt er. I leysingum á vorin á hún til að vaða yfir
landið en þeirri hættu má bægja frá, m.a. með
þvi að skipta farveginum í tvennt og leiða kvísl-
arnar sitt hvorum megin við hólana að vatninu.
Norðurhluta þeirra hefur ekki verið raskað og
eru þeir að mestu eins og eldurinn og vatnið
gengu frá þeim nema hvað að í lautum grær
blágresi, lyng og holtasóley. Malargryfjurnar
eru í suðurhluta hólasvæðisins og ná þær yfir
mestan hluta þess. Um gryfjumar sjálfar þarf
ekki að ræða. Þær em að vissu leyti undur frá
sjónarmiði náttúrunnar. Skjólgott mun vera
þar í norðanáttinni og er staðurinn tilvalinn
sem útivistarsvæði. Þar má gera útisvið fyrir
samkomur af ýmsu tagi, grasbala, tjarnir fyrir
svanina, trjálundi og göngustíga fyrir elskend-
urna. Koma fyrir listaverkum sjálfrar náttúr-
unnar, reisulegum standmyndum og öðram
myndverkum sem bera vott dirfsku og hug-
kvæmni, ekki sakar að prýða svæðið með
blómabeðum með innlendum jurtum en hæst
geta gosbrunnar trónað, bæði heitir og kaldir.
Vegurinn að Elliðavatni er fast við gryfjumar.
Legu hans verður varla breytt mikið. En sunnan
við hann eru lágir hólar og við tekur víðlent flatt
land sem nær allt að vatnsvemdunarsvæði
Vatnsveitimnar við Helluvatn. Lengra verður
ekki haldið. Vestan við eru nokkrir sumarbú-
staðir sem taka verður tillit til hvað varðar nýt>
ingu svæðisins. Þarna sunnan við veginn getur
risið einhverskonar þjónustumiðstöð eða annað
ef á þarf að halda. Lengra vestur nær svæðið að
Elliðavatni en þar má gera lægi fyrir árabáta-
leigu og ýmislegt annað sem fólk getur bardúsað
við á vatnsbakkanum. En umfram allt á þetta að
vera menningargarður með listrænu sniði.
Segja má að þessi staður sé við suðurdyr
borgarinnar, miðsvæðis þegar litið er til alls
höfuðborgarsvæðisins. Hann er í nánum tengsl-
um við vatnið og Heiðmörkina upp af því.
Svæðið er friðað og um það liggja reiðgötur
hestamanna en hvorttveggja ætti að geta fallið
saman við það sem hér hefur saman verið sett.
Víðátta friðaða svæðisins er 45 ha. Svo stórt er
það, að ekki þarf að nýta það nærri allt undir,
garðinn. Verði þetta tiltæki að veraleika tekur
það án efa áratug að koma menningargarðinum
í það horf að stór sómi sé að. Það er jafnvel
kostur því að í mörgu verður að snúast á næst-
unni. Drjúgur byrjunaráfangi fyrir menningar-
árið tryggir það að áfram verði haldið. Og þar
kemur að því að höfuðstaðurinn getur haldið
því fram með réttu að vera einstök meðal borga
þar sem Elliðaárdalurinn, Rauðhólarnir, Elliða-
vatnið og sjálf Heiðmörkin tengjast saman við
jaðar hennar. Þegar menningargarðurinn verð-
ur orðinn að veraleika hæfir að reist verði ein-
hver glæsibygging út frá honum er fari vel í
hinu fagra umhverfi. Nóg er nú plássið. Það
verður að vera göfug bygging. Verði það svo að
það dragist von úr viti að reist verði tónlistar-
höll má benda á að hún getur vel átt heima í
þvílíku umhverfi.
Höfundur er verkfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. NÓVEMBER 1997 13