Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Qupperneq 4

■1
EGGERT Ólafsson og Bjarni Páls-
son voru merkilegir brautryðj-
endur í vísindalegum rannsókn-
um á íslandi og ferðuðust um
landið þeirra erinda á árunum
1752-1757. Mátti segja að þeir
kæmu að ónumdu landi að þessu
leyti og á sama tíma var örlítið að
birta til á þessum örsnauða útnára í Dana-
veldi. Hvorttveggja var að grundvöllur hafði
verið lagður að höfuðstað með Innréttingum
Skúla Magnússonar og um leið var verið að
byggja Viðeyjarstofu, eitt af fyrstu húsunum
á Islandi úr varanlegu efni.
Eggert Ólafsson var fæddur 1726 og sést af
því að hann hefur verið komungur maður, en
samt búinn að kveða sér hljóðs sem skáld,
menntamaður og einn helzti boðberi upplýs-
ingarstefnunnar á Islandi. Hann varð þjóðinni
harmdauði þegar hann drukknaði í bátsferð
„frá kaldri Skor“ við Breiðafjörð 1768 og var
þá orðinn varalögmaður að sunnan og austan.
Bjarni Pálsson, 1719-1779, var fyrsti land-
læknir á Islandi og jafnframt var hann nátt-
úrufræðingur. Hann bjó í Nesstofu við Sel-
tjörn eftir að hann tók við embætti; þar
kenndi hann mörgum læknum og kom upp
fyrstu lyfjabúðinni. Peir Eggert og Bjarni
fengu styrk til ferða og rannsókna á íslandi
og niðurstöðurnar sem skráðar voru í ferða-
bók þeirra voru eina heildarlýsingin á íslandi
í rúma öld.
Fróðlegt er að gi’ípa niður í ferðabókina og
kennir þar margra grasa. Þeir félagar ein-
skorða sig ekki við landlýsingu, en koma víða
við og gera einnig úttekt á fólkinu og jafnvel á
málinu sem það talar. Lýsing þeirra er því að
öðrum þræði mannfræði og bera þeir saman
útlit manna, skapferli og málfar eftir lands-
hlutum. Til dæmis um það verður hér gripið
niður í kaflann um Rangárvalla, Arnes- og
Gullbringusýslur, en þar segir m.a. svo:
Fólkið
„Líkamsvöxtur manna á Suðurlandi er mjög
mismunandi, aðallega vegna þess að þar hafa
menn blandazt saman víðs vegar að, sérstak-
lega við sjávarsíðuna. Hafa menn leitað þang-
að úr öðrum landshlutum, einkum frá Norð-
urlandi og úr Borgarfirði. Sumir þessara að-
komumanna hafa kvænzt þar og tekið sér þar
síðan bólfestu. Nokkrir útlendingar, einkum
Danir og Þjóðverjar, hafa einnig setzt þar að,
aðallega síðan „innréttingarnar" tóku til
starfa.
„ORÐ FER af því að Eyrbekkingar séu úrkynjaðir og sóðar. Þar býr margs konar lýður á litlu svæði í þorpi, sem er þó fjölmenn kirkjusókn."
SUNNLENDINGAR I AUG-
UM EGGERTS OG BJARNA
GÍSLI SIGURÐSSON TÓK SAMAN
[ Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar eru
ekki aðeins lýsingar á landshögum, heldur einnig á
fólkinu, og er athyglisvert Dað mat þeirra félaga, að í
kringum staði eins og Skál lolt og Bessastaði hafi búið
lakara fólk en annarsstaða r og síst þykir Deim til fyrir-
myndar að þar eru bændur farnir að s etta latínu.
Hinir eiginlegu Sunnlendingar eru einnig
ólíkir að þessu leyti. Þeir, sem í uppsveitum
búa, eru með sömu einkennum og lýst hefur
verið um Kjósarsýslubúa. Fólkið sem alizt
hefur upp í verstöðvunum, er yfirleitt ófríðara
og verr vaxið en sveitafólkið. Þó eru þar und-
anteknir þeir, sem betur eru ættaðir en al-
múginn og notið hafa góðs uppeldis..."
Það sem hér er sagt er umhugsunarefni;
nefnilega það að fólk hafí verið mismunandi í
vexti eftir ætterni og ófríðara fólk haii veríð í
verstöðvunum. Það fyrra kann að standast í
ljósi þess að almúgafólk var beygt af þræl-
dómi og sumir „barndrepnir“ eins og það var
kallað, þegar ungt fólk náði ekki fullum vexti
vegna þess að því var ofboðið með erfíðis-
vinnu í uppvextinum. Hitt kann að virðast
hæpnara að fólkið í verstöðvunum hafí verið
ófríðara. Athyglisvert er í kaflanum hér á eft-
ir, að svo virðist sem Islendingar hafi einkum
orðið fyrir vondum áhrifum ef þeir bjuggu í
nágrenni við helztu staði menningar og verzl-
unar. I næsta nágrenni Skálholts eru bænd-
urnir með þeim lökustu; í námunda við Bessa-
staði þykja þeir „ógerðarfólk", en Eyrbekk-
ingar fá þá einkunn að vera „úrkynjaðir og
sóðar":
„Hin svonefnda holdsveiki er mjög algeng
hér, og jafnvel sleppur fólk af heldri ættum
ekki við hana. Holdsveikraspítali Sunnlend-
ingafjórðungs hefir verið í Klausturhólum í
Grímsnesi, en var fyrir nokkrum árum síðan
fluttur að Kaldaðarnesi, sem er kirkjustaður í
Flóa, skammt frá Eyrarbakkakaupstað, og
liggur hann á nesi sem gengur fram í Ölfusá.
Annar spítali er á Gufunesi, og var hann flutt-
ur þangað úr Viðey fyrir nokkrum árum. Spít-
ali þessi er hæli fyrir gamalt bændafólk og er
kostað af konungseignum á þessum slóðum.
Ýmsir nýir sjúkdómar hafa borizt inn í
landið með útlendingum, sem ýmist hafa dval-
izt þar um stundarsakir eða setzt þar að. Eru
mest brögð að því sunnanlands. Tannveiki,
hitasótt og þess háttar má kenna breyttum
lifnaðai’háttum. Kynsjúkdómur kom upp hér í
Gullbringusýslu árið 1753. Hinn fávísi almúgi
og einkum þeir, sem saklausir voru með öllu,
voru í fyrstu allt of óvarkárir gagnvart sýki
þeirri...“
„Sunnlendingar eru allólíkir í skapferli. í
Gullbringusýslu er þeim líkt farið og í Kjósar-
sýslu í þessu efni, nema aðkomumenn úr
Norðurlandi eða öðrum landshlutum eru með
öðrum hætti. Álftnesingar, þeir sem búa í
kringum Bessastaði, þykja ógerðarfólk. Þó
eru þeir það ekki allir. Bændurnir ki’ingum
Skálholt eru taldir meðal hinna allra lökustu.
Þó eru þeir ekki eins spilltir og þeir eru vesal-
ir og ósiðaðir. Annars er það algengt sunnan-
lands, að þeir sem næstir búa kaupstöðunum,
þar sem erlend skip koma, eru taldir mest úr-
kynjaðir og dugminnstir, og orsökin er sú, að
þeir læra fleira illt en gott af verzlunarmönn-
unum. Þeir fullorðnu lifa þar í óreglu og sukki
að ýmsu leyti, og uppeldi æskulýðsins fer eftir
því. Þó verður því ekki neitað, að til eru einnig
heiðarlegir menn á þessum stöðum bæði inn-
lenair og í hópi kaupmanna. Orð fer af því að
Eyrbekkingar séu úrkynjaðir og sóðar. Þar
býr margs konar lýður á litlu svæði í þorpi,
sem er þó fjölmenn kirkjusókn. Þar eru 19
stórjarðir, og er meira en einbýlt á þeim flest-
um og þrí- og fjórbýlt á sumum, en auk þessa
eru þar nálægt 90 kotbæir, þegar taldar eru
hjáleigur allar og þurrabúðir. Þetta er einn
helzti verzlunarstaður landsins sakir mann-
fjölda þess, er þangað sækir verzlun frá Suð-
ur- og Austurlandi. Mest er verzlað þar með
kvikfénað. Er honum slátrað og ketið saltað í
tunnur og sent til Kaupmannahafnar. Til slát-
urstarfanna ráða kaupmenn Eyrbekkinga
venjulega einn mann frá hverjum bæ í ná-
grenninu. Þeir taka sér svo heimafólk sitt til
aðstoðar, aðallega þó kvenfólk og börn. Þetta
er eitt hið sóðalegasta starf, sem unnið er á
íslandi, og einkum þykir dvöl þar lítt bæta
siðferði unglinga og framkomu, því að venju-
lega gefst þar allt of gott færi á að læra hvers
konar rustaskap, sviksemi, hrakyrði, bölv og
drykkjuskap."
Fáksenir í Flóanum
Gott fólk virðast þeir Eggert og Bjarni
helzt hafa fundið sem lengst frá verzlunar-
stöðum þar sem menn litu niður á sveita-
menn, samanber álit Eyrbekkinga á Flóa-
mönnum:
„Fyrir ofan Eyrarbakka er byggðarlagið
FIói. Þykja þeir, sem þar búa, fákænir og
kallast í skopi Flóafífl. En í þessu efni eru
þeir hafðir fyrir rangri sök líkt og austan-
menn, og mun þetta nafn hafa komið fram við
eitthvert sérstakt tækifæri, því að í tali verð-
ur þess ekki vart, að Flóamenn séu óskyn-
samari nágrönnum sínum. Sennilega er
orðrómur þessi þannig undir kominn, að Flóa-
menn eru óbrotnir í háttum sínum og fram-
komu. Þeir ferðast sjaldan út úr sveit sinni og
fara lítið annað en til kirkju. Byggðarlagið
gefur allt það af sér, sem þeir þarfnast til
uppeldis sér, nema hið litla, sem þeim er fært
af nærsveitamönnum eða af kaupstaðarvör-
um, er þeir nota. Þá hefir það ef til vill stutt
að þessum orðrómi um Flóamenn, að þeir líkt
og Skaftfellingar nota ýmis orð og talshætti,
sem ekki tíðkast annars staðar, en er flest
gamalt og gott mál, og eiga þeir hrós skilið
fyrir það, að í engri sveit á Islandi, sem liggur
jafnnærri kaupstað og Flóinn, er málið talað
jafnhreint og óbjagað og þar. Rangæingar
mega teljast í röð bezta fólks á íslandi. Þeir
eru sparsamir, iðnir og góðir búmenn, greið-
viknir og kurteisir. I Hreppunum í Arnes-
sýslu er einnig sæmdarfólk og góðir bændur."
Eftirtektarvcrt er að Flóamenn fá góða
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL 1998