Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Side 13

markaði þáttaskil í sálarlífi Wittgensteins,
sem hafði átt við andlega vanheilsu að stríða.
Hann sagði síðar að viðurkenningin hefði
bundið enda á níu ára þjáningu og einsemd,
tímabil tíðra sjálfsmorðshugrenninga. Nú
hafði einn virtasti heimspekingur Vesturlanda
kveðið uppúr um að hann væri hlutgengur
heimspekingur. Aður en langt um leið stóð
Wittgenstein orðið jafnfætis Russell í heim-
spekilegri rökfræði og sá síðarnefndi sá í hon-
um upprennandi arftaka sinn.
Wittgenstein eignaðist fljótt allmarga
kunningja í Cambridge. Þeirra á meðal voru
nokkrir einstaklingar sem tilheyrðu frægri og
gamalgróinni menntamannaklíku, Postulun-
um, útvöldum og innvígðum hópi afburða-
námsmanna, er hittist vikulega og ræddi á
hvassan hátt um tiltekið efni sem einn í hópn-
um hafði framsögu um. Wittgenstein var boð-
in innganga en eftir nokkra fundi sagði hann
sig úr hópnum. Úrsögn úr þessum útvalda fé-
lagsskap var viðburður. í hundrað ára sögu
hans hafði það aðeins eini sinni hent. Svona
átti Wittgenstein til að rekast illa í hópi. Einn
af meðlimum hópsins var hagfræðistúdentinn
John Maynard Keynes sem síðar varð einn
áhrifamesti hagfræðingur aldarinnar. Vin-
skapur tókst með Wittgenstein og Keynes og
sá síðamefndi lét til sín taka á mikilvægum
augnablikum í lífí Wittgensteins og beitti oft-
ar en ekki víðtækum áhrifum sínum til að lið-
sinna honum. í sumarfríinu eftir fyrsta árið í
Cambridge bauð Wittgenstein vini sínum Da-
vid Pinsent með sér til Islands, en næsta
grein fjallar um það ferðalag.
Wittgenstein lét ekki sitja við íslandsferð-
ina eina saman því árið eftir bauð hann Pin-
sent með sér til Noregs. Wittgenstein hreifst
svo af Noregi að hann ákvað að setjast þar að
um hríð og sökkva sér niður í rökfræði. Hann
þráði næði og einveru, hvar hann fann á af-
skekktum stað í þorpi sem heitir Skjolden, í
nágrenni Sognfjarðar, norður af Björgvin.
Þrátt fyrir einveruna náði hann fljótt góðum
tökum á norskunni. Það má ætla að Wittgen-
stein hafi unað sér vel á þessum slóðum, fjarri
hástéttarlífi hvort heldur var í Vínarborg eða
Cambridge þar sem hann festi ekki yndi.
Þetta ár í Noregi var eitt hið afrakstursmesta
á ferli hans. Eitt af því sem hann vann að var
ritgerð sem hann ætlaði að fá metna sem BA-
ritgerð. Hún var vísirinn að Tractatus Logico-
Philosophicus sem var fyrri bókin af þeim
tveimur sem hann skrifaði um dagana. Um-
sjónarkennarinn var G.E. Moore, einn kunn-
asti heimspekingur Breta á þessari öld. En
þegar til kom hlaut ritgerðin ekki náð fyrir
augum prófdómenda. I hana vantaði heimilda-
skrá og greinargerð fyrir því hvað væri höf-
undar og hvað annarra. Wittgenstein var
gróflega misboðið. Hann ritaði Moore svo
hvassyrt bréf, að það í senn sleit vináttu
þeirra um árabil og girti fyrir BA-gráðuna.
Wittgenstein hófst handa við að byggja sér
forláta bjálkakofa skammt frá Skjolden og
þar hugðist hann dvelja meira og minna
næstu árin eða þar til hann hefði ráðið grund-
vallargátur heimspekinnar. Hann sneri til
Vínarborgar um sumarið til að flýja ferða-
mannastrauminn, eftir vetrarlanga dvöl í
Noregi.
Daðrað við
dauðann
Þá um sumarið skall fyi'ri heimsstyrjöldin á
og Wittgenstein gerðist sjálfboðaliði í her
Frans Jósefs Austurríkiskeisara. Hvatirnar
að baki því virðast hafa verið eitthvað blendn-
ar. Hann var sannur fóðurlandsvinur en þar
við blandaðist þrá til að takast á við ögrandi
verkefni af öðrum toga en andlegum. Wittg-
enstein var að leita að háska sem gæti þrosk-
að hann til muna. Honum fannst heillandi að
komast í tæri við dauðann og taldi það leiða til
aukins þroska. í þessum skilningi kom stríðið
á hárréttum tíma fyrir Wittgenstein, því hann
þráði að breyta sjálfum sér á róttækan og
varanlegan hátt og til þess var stríðið nægi-
lega öflugt tæki. Honum var skipað í stór-
skotaliðshersveit á austurvígstöðvunum með
bækistöðvar í Krakáw. Stríðið var honum
þung raun. Hann þjáðist af einmanakennd,
undir henni kynti vitneskjan um að vinir hans
frá Englandi væru í óvinahernum. Linnulaust
sálarstríð þjakaði hann og fullkomnunar-
árátta bætti gráu ofan á svart. Eitt sinn varp-
aði hann þeirri spurningu fram í samræðum
við vin sinn, hvernig hann gæti orðið góður
heimspekingur ef honum tækist ekki að verða
góður maður. Hann náði að sökkva sér í lest-
ur. Las m.a. Guðspjallið stutta eftir Tolstoj
fram og aftur. Það virðist sem stríðið og lest-
urinn hafí orðið honum trúarleg reynsla.
í samræmi við dauðadaður sitt, óskaði
Wittgenstein eftir því frá upphafi að vera
settur í fremstu víglínu sem óbreyttur her-
maður. Um mitt stríð fékk hann ósk sína upp-
fyllta. Hann kvaddi sína nánustu með því þeli
að hann ætti ekki von á að snúa aftur. Á víg-
vellinum lenti Wittgenstein m.a. í einum hörð-
HÚS í funkisstíl, sem Wittgenstein teiknaði
fyrir systur sina.
Eftirköst stríðsins, sviplegt dauðsfall David
Pinsents, besta vinar hans og lífsbarátta á
gersamlega nýjum grunni kynti þar undir.
Einnig vógu þungt vonbrigði Wittgensteins
með hversu erfíðlega gekk að finna útgefanda
að Tractatusi.
Wittgenstein fékk kennararéttindi sumarið
1920. Hann var kennari af hugsjón. Helst vildi
hann kenna á harðbýlum og afskekktum stöð-
um. Hann lagði áherslu á stærðfræði til að
skerpa rökgáfu nemendanna, sígild þýsk bók-
menntaverk til að innræta nemendum menn-
ingararfleifðina og síðast en ekki síst las hann
biblíuna með nemendunum í því skyni að
verma hjartaþelið. Hann fékk starf sem
barnaskólakennari í litlu fjallaþorpi. Wittgen-
stein þótti strangur kennari. Hann lagði upp
úr skilningi nemenda á viðfangsefnum sínum í
stað utanbókarlærdóms og staðreyndastagls.
Þeir nemendur, sem sýndu áhuga og skilning
fengu viðbótarkennslu utan stundatöflu og
hann sýndi þeim mikla ræktarsemi. Hinum
sem hvort heldur skorti áhuga eða getu hlífði
hann ekki, kom oft á tíðum hryssingslega
fram við þá og tuskaði þá til.
Bretthlaup
úr lcennslu
Af fyrrnefndum sökum varð Wittgenstein
ekki vel liðinn sem kennari og meira að segja
foreldrar þeirra barna, sem hann hafði metn-
að fyrir og lagði sig fram um að búa undir
framhaldsmenntun, kunnu honum litlar þakk-
ir fyrir afskiptin og töldu börnin hafa meiri
skyldum að gegna við að létta undir við bú-
skapinn. Ástríðufullur kennslumetnaður Witt-
gensteins varð honum að falli. Hann hrökkl-
aðist á milli skóla og að lokum henti hann at-
vik sem batt enda á sex ára kennaraferil.
Hann missti stjórn á skapi sínu, sló til nem-
anda með þeim afleiðingum að hann féll í gólf-
ið. Wittgenstein var harkalega brugðið og af-
henti uppsagnarbréf skömmu síðar. Þessir
árekstrar ollu Wittgenstein lengi vel hugarvíli
sem sést best á því að 10 árum síðar gerði
hann sér sérstaka ferð í þorpið þar sem hann
kenndi síðast og heimsótti hvem þann nem-
anda sem hann hafði veitt líkamlega ráðningu
og baðst fyrirgefningar á framferði sínu.
Eftir brotthlaupið úr kennarastarfinu þráði
Wittgenstein fásinni. Það fann hann í klaust-
urspítala þar sem hann fékk starf sem garð-
yrkjumaður. Eftir sumarlangt starf var hann
kominn í jafnvægi á nýjan leik, hann hélt til
Vínar, reiðubúinn að blanda geði við fólk.
Fljótlega eftir að hann kom til Vínar fékk
hann það verkefni að hanna og byggja hús
fyrir Margréti systur sína í samvinnu við
arkitektinn og vin sinn Paul Engelmann.
Áhugi Wittgensteins á hönnun og fagurfræði
var við brngðið og nú fékk hann verðugt við-
fangsefni. Hann varð gagntekinn af verkefn-
inu. Hann var yfirgengilega nákvæmur og
smámunasamur í hönnuninni og lét sérsmíða
flestallt. Miðstöðvarofnamir voru ár í smíðum
því enginn framleiðandi í Austurríki kunni að
srriíða það sem Wittgenstein vildi. Kröfur
hans voru svo þrúgandi að til er saga um að
smiðirnir hafi brostið í grát eftir að hafa ár-
angurlaust reynt að gera byggingarmeistar-
anum til hæfis. Húsið reis og þótti marka
tímamót í byggingarlist Vínarborgar.
Að heimspeki ó ný
Wittgenstein samlagaðist smám saman
borgarlífinu og Margrét systir hans kynnti
hann fyrir Morits Schlick, prófessor í heim-
speki í Vínarháskóla sem var driffjöðrin í Vín-
arhringnum svokallaða, sem var atkvæðamik-
ill félagsskapur eðlisfræðinga, stærðfræðinga
og heimspekinga. Vísir að Vínarhringnum
hafði þá myndast og Schlick fékk Wittgen-
stein til þess að mæta reglulega á fundi með
hópnum gegn því skilyrði Wittgensteins að
ekki yrði minnst á heimspekileg efni. Félög-
um í hópnum varð brátt ljóst að Wittgenstein
var ekki sá pósitívisti sem þeir héldu hann
vera. Hann átti til að lesa fyrir þá ljóð eftir
Tagore sem voru full af dulúð og það ruglaði
þá ennfrekar í ríminu.
Árið 1928 hélt hollenski stærðfræðingurinn
L.E.J. Brouwer fyrirlestur í Vín undir yfir-
skriftinni: Stærðfræði, vísindi og tungu-h’
HUSAKYNNI Wittgenstein-fjölskyldunnar voru ákaflega ríkmannieg eins
og myndin ber með sér.
ustu orustum stríðsins gegn óvígum her
Rússa. Mannfall í her Austurríkismanna var
mikið. Öll stríðsárin stundaði Wittgenstein
heimspeki meðfram hermennskunni og skrif-
aði Tractatus að stórum hluta. Greina má
áhrif stríðsins í riti hans og þá sérstaklega
trúarlegar hugmyndir eftir að hann fór í
fremstu víglínu. Austurríski herinn hopaði
látlaust undan þeim rússneska allt upp í
Karpatafjöllin og mátti þar þola vosbúð.
Framganga Wittgensteins í herdeildinni
þótti viðurkenningarverð. Hann var sendur til
Olmutz á Mæri til að fá þjálfun sem liðsfor-
ingi. í kjölfar rússnesku byltingarinnar dró
máttinn úr rússneska hemum. Austurríski
herinn sneri vörn í sókn. Þegar Rússar voru
yfirbugaðir var sókninni beint gegn ítölum.
Austurríkismenn lutu í lægra haldi og í árs-
byrjun 1918 var Wittgenstein tekinn til fanga.
Hann sat í farigabúðum á Ítalíu í hálft ár.
Þrátt fyrir að Bertrand Russell hefði
diplómatísk sambönd til þess að fá Wittgen-
stein lausan, hafnaði hann slíkum forréttind-
um og við læknisskoðun sem hann gekkst
undir að undirlagi Russells til að leiða í ljós
meinta vanheilsu hans, kvaðst hann vera stál-
hraustur.
Heimspeki og barnakennsla
Það var gerólík Evrópa sem blasti við eftir
stríð. Vínarborg mátti muna sinn fífil fegri.
Fyrir stríð var hún höfuðborg keisaraveldis
með fimmtíu milljónir þegna af ýmsu þjóð-
erni. Eftir stríð var hún höfuðborg lítils alpar-
íkis með sex milljónir íbúa. Sjálfsmynd Aust-
urríkismanna fór ekki varhluta af þessum
firna breytingum. Stríðið breytti Wittgen-
stein mikið eins og vænta má af slíkum hildar-
leik. Meðfram hermennskunni tókst honum
þó að ljúka við að skrifa Tractatus sem hann
hafði verið með í smíðum frá því árið 1911 og
lagt m.a. drög að á ferðalagi sínu um Island
haustið 1912. Hún átti að verða hans fyrsta og
síðasta bók, svanasöngur hans í heimspeki.
Hvernig stóð á því? Hann taldi sig hafa leyst
allar megingátur heimspekinnar í þessu eina
verki. Meira væri ekki um heimspeki að
segja. Þar með taldi hann hlutverki sínu í
heimspeki lokið. Nú væri að snúa sér að öðr-
um verkefnum og þarfari. Hann ákvað að
setjast á skólabekk í einn vetur í þeim tilgangi
að gerast barnaskólakennari. Fjölskylda
Wittgensteins botnaði hvorki upp né niður í
þessari kúvendingu. Það síðasta sem hún vissi
var að honum hafði verið spáð miklum frama í
heimspeki.
I lok stríðsins voru Wittgenstein og systk-
ini hans forrík. Faðir þeirra hafði verið svo
hygginn áður en stríðið hófst að skipta auðæf-
um sínum í bandarísk verðbréf sem ávöxtuðu
sig geysilega vel á sama tíma og fjaraði undan
efnhagslífi víða í Evrópu. Við andlát Karls
Wittgensteins tæmdist börnum hans gríðar-
lega mikill arfur. Ludwig Wittgenstein vissi
ekki aura sinna tal. En áður en langt um leið
hafði hann gefið systkinum sínum hverja
krónu. Hann kærði sig ekki um auðæfin og
taldi að örlítil viðbótarauðæfi myndu ekki
spilla systkinum sínum meira en orðið var. Að
því búnu flutti hann úr fjölskylduslotinu og
tók á leigu litla skonsu nálægt kennaraskólan-
um. Þunglyndi hrjáði hann á þessum tíma.
tusL_,
Tracta-

BERTRAND Russell, Maynard Keynes og rithöfundurinn
Lytton Strachey, 1915. Tveir þeir síðarnefndu voru mjög
áfram um að fá Wittgenstein í hóp „Postulanna".
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL 1998 1 3