Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Side 15

SAGNFRÆÐINGURINN Árni
Arnarson hefur undanfarið gagn-
rýnt þjóðernishyggju íslendinga
og það af nokkurri hind. Hann
segir íslenska þjóðemiskennd nýja
af nálinni, fráleitt sé að kalla menn
á borð við Jón Arason „þjóðernissinna". Það
er meira en lítill sannleikskjarni í máli Árna.
Hólabiskupinn var fyrst og fremst....kaþ-
ólskur, segja sannfróðir og siðskiptin taldi
hann öll hin verstu mál“, eins og skáldið seg-
ir. Jón var varla íslenskur þjóðrembukarl,
föðurland hans var heilög kirkja.
Villur Árna
En málflutningur Árna er víða meingall-
aður. Til dæmis verður hann tvísaga er hann
segir annars vegar að biskupinn hafi talið
Island hluta Noregs, hins vegar að hann hafi
fyrst og fremst verið skuldbundinn kirkj-
unni. Til að gera illt verra uppástendur Árni
að Islendingar hafi litið á sig sem Norðmenn
HRANNAR
BALDURSSON
SIGGA
Það er kalt úti
andvarinn frýs í vitum
él kemba götuna
það er svört nótt
Hérna innan dyra
sviðnar enni og hjarta
og þú ert nærri
einhvern veginn
Þú ert lítil stúlka í gviu pilsi á alltof
köldum sumardeginum fyrsta
Þú ert ung dökkhærð kona í Borgarfirði
með vonbiðla á hælunum
Þú ert móðir móður minnar
Þú ert ég
Nú ert þú dáin
og lífíð hefst að nýju
en án þín - án þín
lifum við þig
Þú varst ekki aðeins amma mín og leið-
beinandi
Þú varst spekingur og vinur minn
og saman lærðum við um heiminn
Þú ert ég
Þú elskar sögur
ljóð og fagra veröld
Lífþitt og breytni
skal ég spegla
Við ræddum við eldhúsborðið um öll
heimsins undur
þú gafst mér ís og grillaðar samlokur
og þú kenndir mér að hlusta
Þú ert ég
Og innan í mér svífur
eins ogífallhlíf
björt minning um þig
Höfundur er ungur Reykvíkingur.
LEIÐRÉTTING
STUNDUM kemur fyrir að heimildir reynast
ótraustar og ber þá að leiðrétta og hafa það er
sannara reynist, þegar það rétta kemur í ljós.
Röng nöfn stóðu undir mynd í grein Tómasar
Einarssonr um ferð á Hofsjökul á páskum
1937, sem birtist í Lesbók 4. apríl sl. Undir
myndinni sem hér er endurbirt stóð réttilega
að Magnús Andrésson sé lengst til vinstri.
Ranglega var farið með nöfn hinna tveggja, en
það rétta er að í miðju er Björn (Bói) Hjalte-
sted og lengst t.h. er bróðir hans, Kjartan
Hjaltested. Eru lesendur beðnir velvirðingar á
þessu. Myndin var tekin á ferð um
Mýrdalsjökul á páskum 1938.
NORSKUR
EÐA HORSKUR?
ÁRNI ARNARSON OG (SLENSKT ÞJÓÐERNI
EFTIR STEFÁN SNÆVARR
framan af öldum. í fyrsta lagi er staðhæf-
ingin undarleg í ljósi þeirrar skoðunar sagn-
fræðingsins að þjóðerniskennd sé nýtísku-
fyrirbæri. Skyldi nú norsk þjóðernisvitund
vera ættuð frá forneskju, gagnstætt þeirri
íslensku? Staðreyndin er sú að margir
norskir fræðimenn telja að Norðmenn hafi
vart orðið norskir fyrr en eftir 1814 er Nor-
egur komst undan Danmörku. Athugun,
sem gerð var á þjóðerniskennd skólabarna í
Noregi skömmu eftir miðbik síðustu aldar,
sýndi að meirihlutinn skynjaði sig ekki sem
Norðmenn. Því eru litlar líkur á því að ís-
lenskir kirkjuhöfðingjar á sextándu öld eða
goðar á þeirri þrettándu hafi talið sig
norska.
I öðru lagi hefur Ami beint og milliliða-
laust á röngu að standa. Islendingar hafa
aldrei haft norskt „ídentitet" svo vitað sé.
Lítum fyi’st á tilvitnun hans í skuldbinding-
arbréf Álþingis frá 1551 þar sem stendur að
„Vorrt fósturland Jsland ... [sé]... eitt liggi-
ande lida mot vnder Noregis krunu“. Hvort
eigum við að leggja mesta áherslu á að ís-
land sé kallað „vort fósturland" eða eitt
„liðamóta“ norsku krúnunnar? Var þetta til-
raun til að lækka rostann í Dönum, sýna
þeim fram á að þeir ríktu aðeins yfír Islandi
í krafti þess að vera herrar Noregs? Og
sannar sú staðreynd að bréfritari virðist
hafa talið Noregskonung réttborinn herra
landsins að viðkomandi hafi litið á sig sem.
Norðmann? Islendingar voru dönskum
kóngum sauðtryggir öldum saman án þess
að kalla sig „danska“. Auk þessa má finna
óræk merki um einhvers konar fóðurlands-
hyggju (patriotisma) hjá Arngrími lærða
sem var á dögum skömmu eftir að bréfið var
sett saman. I vamamti sínu fyrir Island, De
Brevis Commentaris de Islandia (Ein lítil
athugasemd um Island), segir hann að sá
mesti heiður sem manni geti hlotnast sé sá
að verja æru föðurlandsins. I viðauka bókar-
innar má finna kvæði á latínu eftir Guðmund
Einarsson (d. 1647) þar sem ættjörðin
ávarpar Arngrím í líki konu og þakkar hon-
um liðveisluna. Annar samtímamaður Arn-
gríms, Sigurður Stefánsson (d. 1595), kallar
lærdómsmanninn „orðstír og prýði ættjarð-
arinnar". Tæpast hafa íslendingar skipt um
þjóðerni á hálfri öld.
Vissulega var þjóðemiskennd vart til á
miðöldum, a.m.k. ekki í nútímamynd. Samt
sem áður kölluðu Islendingar sig ekki
„Norðmenn". í Grágás eru Norðmenn
spyrtir með Svium og Dönum og nefndir
„útlendingar sem tala vort mál“. Slíkir út-
lendingar höfðu heldur meiri réttindi á
Fróni en aðrir erlendir menn. Við má bæta
að í Sturlungu er greint skarplega milli ís-
lenskra og norskra hátta, íslenskra og
norskra eiða, og er bókin þó talin rituð eftir
að Islendingar misstu sjálfstæði sitt. Fimm-
tíu áram eftir að Island varð skattland Nor-
egskonungs kalla oddvitar íslenskrar alþýðu
ísland „föðurland vort“ í bréfinu fræga „al-
múgans samþykki“. Athyglisvert er að
Adam af Brimum lýsir þjóðum Norður-
landa, Norðmönnum, Svíum, Dönum og Is-
lendingum í bók frá 1075. Hundrað tuttugu
og fimm áram seinna endurtaka danskir
fræðimenn leikinn. Þessir lærðu menn töldu
íslendinga ekki Norðmenn. Enn einn lær-
dómsmaðurinn, hinn norski höfundur Kon-
ungskuggsjár, hefur svipaða skoðun. Hann
lýsir íslandi sem fjarlægri og dularfullri
eyju og nefnir það í sömu andrá og írland.
Þjóð verður (il
Sennilegasta skýringin á því að íslending-
ar fengu tiltölulega snemma einhvers konar
vitund um sig sem sérstaka þjóð er í einn
stað sú að landið var langt frá Noregi og
sjálfstætt ríki um aldaraðir. I annan stað
telja norskir sagnfræðingar á borð við Knut
Helle að Norðmenn hafi ekki haft norska
þjóðemisvitund á tíundu öld. Því er ósenni-
legt að norskir bændur sem fluttust til Is-
lands á landnámsöld hafi talið sig „Norð-
menn“. Líkast til hafa þeir kennt sig við
Hörðaland, Rogaland, Mæri eða jafnvel Gu-
laþing. Margir telja að fyrsti vísir þjóðemis-
kenndar á Norðurlöndum hafi orðið til í
kringum þingin, t.d. mun orðið „patria“ (föð-
urland) fyrst hafa verið notað um lögsagnar-
umdæmi þinga. Þar sem Island var eitt
þingsvæði vora skilyrði góð þar fyrir mynd-
un einhvers konar þjóðernis. Ekki þar fyrir
að íslensk þjóðernistilfinning hefur líklega
verið bundin við yfirstéttina fyrstu aldirnar.
Fátækir og fákunnandi bændur þekktu eng-
an heim utan sveitar sinnar. Svo yrkir Guð-
mundur frá Sandi um „Ekkjuna við ána“:
„Hún elskaði ekki landið, en aðeins þennan
blett...“
Kerlingarhróið er þá sennilega norskt
samkvæmt kokkabókum Árna! Að gamni
slepptu væri fróðlegt að vita hvaðan Árna
kemur sú viska að Islendingar hafi talið sig
norska þegna á þjóðveldisöld. Ég held að
hún byggi á tilvitnun sem Sigurður Nordal
tilgreinir í Islenskri menningu. Prestlingur
sem Jón hét, og var nefndur „hin helgi“ og
var uppi á þjóðveldisöld, ku hafa sagt norsk-
um kóngi að Islendingar væra hans menn
og þegnar. Því er til að svara að þetta kann
að hafa verið kurteisishjal og ekkert annað,
auk þess var kirkjan löngum höll undir Nor-
eg. Þó kastar tólfunum þegar Árni gerir
Sigurði upp þær skoðanir að Islendingar
hafi talið sig þegna Noregskonungs á þjóð-
veldisöld, en á blaðsíðu 243 í Islenskri menn-
ingu segir Sigurður að íslendingum til foma
hafi verið „... hagræði að vera útlendingar í
Noregi“. Ræða Einars þveræings bendir
altént til þess að máttug öfl á íslandi hafi
talið hagræði að sjálfstæði landsins. Skiptir
hér engu hvort tala þessi er söguleg stað-
reynd eða. hugarburður Snorra spaka í
Reykholti.
Lokaorð
Árni skilur ekki muninn á þjóðemis-
hyggju sem skipulegri hugmyndafræði og
einhvers konar óljósri þjóðerniskennd. Ekk-
ert var skapað úr engu, nútíma þjóðemis-
stefna á sér gamlar rætur þótt ekki hafi
þetta blóm (hins illa?) tekið að vaxa að ráði
fyrr en um aldamótin 1800. Það skýtur
skökku við að ráðast á íslenska þjóðrembu
en trúa um leið á frasa norskra þjóðernis-
sinna sem halda að íslendingar hafi talið sig
norska á söguöld og jafnvel síðar. Árni er
öragglega efnilegur fræðimaður en hann er
ekki horskur ef hann telur landa sína
norska.
Höfundurinn starlar við Filosofisk Institut í Bergen.
ÞJÓÐMÁLAÞANKAR
LANDKYNNINGAR-FÁRI LINNIR
Loks kom að því.
Loks sáu menn tilgang í öðru en því einu og
sér að stunda landkynningu í útlöndum og
fóru að kynna jákvæða hluti hér innanlands.
Ég er vitaskuld að tala um landsliðið í fíkni-
vörnum sem kynnt var nú nýlega. Fyrir
nokkrum dögum var verið að víkja að land-
kynningargildi Völu Flosa þar sem hún stökk
á Spáni og það gekk alveg fram af mér.
Þannig er nefnilega háttað í landkynningar-
málum um þessar mundir að það er ekki gott
að tengja þá góðu íþróttakonu við þær ferðir
sem helst er boðið upp á hérlendis um þessar
mundir.
Reyndar finnst mér afar skrýtið að öflug-
asta samgöngufyrirtæki landsins - að minnsta
kosti ef talið er í fjölda skrokka milli landa -
skuli ekki búa yfir betri þýðendum að þeir viti
ekki hvað einnar nætur gaman þýðir. Á ís-
lensku sem ensku. Kannski þurfa þeir að læra
meira í málum. Eða að ferðaskrifstofa hugsi
ekki út í það í jafn umhverfismeðvituðu landi
og Island er nú að hugsa ekki út í hvaða
merking liggi í að mega aka frjálst og óhindr-
að um landið. Þetta er kannski útblásturs-
aukningin sem við fengum í Kyoto? Reyndar
vill svo til að menn hal'a fyrir sér greinar í
ómerkilegum blöðum um svallferðir til ís-
lands og lipurð kvenna við túristana. Eða séð
hvemig amerískar sjónvarpsstöðvar hafa
áhuga á að kynna landið þarlendum slökkvi-
liðsmönnum. Sjálfsagt fóru þeir á krá svona
til að anda að sér vínmenningunni marg-
frægu.
Hvað sem því líður þá er eitt að selja landið
í túrisma og annað að selja það sem lastabæli.
Svo vill til að ekki eru mörg ár síðan félagi
minn sá verulegan kost í því að feta í fótspor
indíana Norður-Ameríku, sem hafa leyfi til að
reka spilavíti og hórumang innan vissra
verndarlanda, eða þá fylgja eftir furstanum í
Mónakó sem rekur eitt allsherjar spilavíti.
Reyndar kann að vera að við fengjum fleira
en gott þykir í slíkum bransa. Margir hafa
bent á að ástandið í miðbæ Reykjavíkur og
ýmiskonar fikniefnavandamál sem hafa aukist
giáðarlega síðustu ár meðal ungs fólks eigi
rætur sínar mest að rekja til fullorðinna ís-
lendinga. Skemmtanahald þeirra sé versta
fyrinnynd sem fmna má. Og þar er ég sam-
mála. Líklega liggur einmitt helsta von okkar
með unga fólkið í tísku sem tengist heilsusam-
legri ímynd og hollu líferni. Og þar víkur sög-
unni aftur að Völu og Erni og fyrrgreindu
landsliðsfólki.
Þau ár sem ég hef starfað í skólum hafa
menn komið í góðri meiningu og sýnt hrika-
legar kvikmyndii' um áhrif reykinga og fíkni-
efna. Einnig hafa viðreistir neytendur komið í
góðri trú að tala um fyrir fólkinu og svo má
lengi telja. En það er ekki oft sem fólki dettúr
í hug að fá afreksfólkið í lið með sér í svona
baráttu.
Magnús Scheving hefur verið óþreytandi
að fara um landið að tala við börn og foreldra.
Hann hefur meira að segja samið bækur og
leikrit sem hitta beint í mark í baráttunni.
Þetta eru forvarnir og þær þurfa að hitta í
mark, snemma og áður en börnin eru komin í
snertingu við vágestina. Einnig hafa einstaka
íþróttafélög tekið það upp að koma í veg fyrir
að menn t.d. fagni sigrum á almannafæri með
áfengi og drykkjulátum. Tilburðir til þess
voru m.a. að láta menn skála í mjólk og síðar
í kóki við bikarfögnuði í fótbolta. Það er lík-
lega erfitt að fá fullorðna til að hætta að detta
í það - en þeir gætu látið það ógert á ai-
mannafæri og á íþróttaleikvöngum. Betra að
sulla í mjólk.
En þetta starf landsliðsfólksins er frábært,
óeigingjarnt og vel þegið. Mér hefur reyndar
löngum þótt t.d. skólar gera of lítið af því að
hampa íþróttafólki sínu, - það hefur vikið fyr-
ir t.d. jafnómerkilegu fyrirbæri og ræðu-
keppninni Morfís. í flestum skólum er að
finna afreksmenn sem eru þá um leið skipu-
lagðir, samviskusamir og ekki aðeins fyrir-
myndir um holla lífshætti heldur einnig fyrir-
myndir á öðrum sviðum líka. Þessu fólki á að
hampa meira og nýta sér það um leið og það
er stutt og hvatt áfram. Einhvern tíma varp-
aði ég því fram á prenti að það væri líklega
vandi að það væra of margir antisportistar í
skólakerfinu.
Það er vissulega gott og blessað að kynna
landið og jafnframt ágætt að laða hingað
ferðamenn. En það er líka mikilvægt að sýna
íslenskum börnum fyrirmyndir (horfðu til
dæmis á drykkjulæti tónlistarmyndbanda) og
fá fyrirmyndirnar til að koma í skólana og
ræða við krakkana um lífshætti. Og meðan
þetta fólk leggur sig í að mæta á mót, manna-
mót og í skólastofur til að hvetja til jákvæðra
lífshátta fyrir það eitt að fá þakkirnar -
kannski ekki ofmældar - þá er ég sem kenn-
ari og foreldri þakklátur. Það þýðir kannski
að fleiri læri töfraorðið gegn dópi, gegn
áfengi og gegn tóbaki og hafi þá um leið
sjálfsöryggi og kjark til að segja: takk fyrir
en NEI!
MAGNÚS ÞORKELSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL 1998 1 5