Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Síða 16

NORRÆISIR
MENN A
GRÆNLANDI
EFTIR EIRÍK H. SIGURJÓNSSON
Norrænir menn bjuggu ó Græn-
landi eitthvað fram yfir alda-
mótin 1400 en hvers vegna
byggð þeirra lagðist gf er ekki vitað
með vissu. Engar heimildir er að
___finna sem skýra fyllilegg_
hvarf norrænnar menningar úr
þessum heimi kulda og íss.
BEINALEIFAR fólks sem var heygt
en ekki jarðað við Narsaq.
Ljosm.:lnga Dagmar Karlsdóttir.
KONA að verka selspik með ulo, en það er eggjárn sem einnig var notað
til forna af Thulefólkinu.
Ljósm.dnga Dagmar Karlsdóttir.
ÍSBORG í Hvalseyjarfirði.
AGRÆNLANDI er maður
venjulega umhverfður fá-
breytilegri en stórbrotinni
náttúru. Grænland er mjög
skorið djúpum fjörðum og
yfirleitt byrgja há og þver-
hm'pt íjöll sýn. Milli hæstu
fjallatinda má þó oft sjá inn
á hluta hinnar geysivíðfeðmu jökulbreiðu sem
hylur mestan hluta Grænlands. Jökultungur
renna af jökulbreiðunni og liðast niður milli
fjalla við ströndina og þegar þær koma í sjóinn
lyftast þær upp og brotna í óteljandi ísjaka.
Isjakafjöld og bitur kuldi við strendurnar gera
þessa stærstu eyju veraldarinnar harðneskju-
lega og minnir á hrjúfan veruleika íbúa henn-
ar. Snarbrattar hlíðar jökulsorfinna granít-
fjalla fram í sjó minna ennfremur á staðreynd-
ina um hversu harðbýl eyjan er. í þessum
harða heimi íss og kulda hefur um helmingur
allra inúíta heimsins búið, einangraðir frá öðr-
um þjóðum og annarri menningu jafnvel allt
fram á þessa öld, en fyrstu skjalfestu kynni
Evrópumanna af fólki í Ameríku hófust þó fyr-
ir um þúsund árum eða um það leyti er menn
af Islandi settust að á Grænlandi.
Eiríkur rauði fór í útlegð sinni sumarið 982
að leita Gunnbjarnarskerja, þess lands sem
Gunnbjöm nokkur Ulfsson hafði orðið var við
er hann rak vestur frá íslandi. Er Eiríkur varð
útlandsins var sigldi hann með strönd þess í
leit að góðu jarðnæði. Hann sigldi suður og
vestur fyrir Hvarf og kom þá brátt í firði sem
honum þóttu álitlegir. Veturinn 982-983 dvaldi
Eiríkur í Eiríksey, sem er við mynni Eiríks-
fjarðar. Um vorið fór hann inn Eiríksfjörð á
skipi sínu og um sumarið kannaði hann fjörð-
inn gaumgæfilega og gaf landinu nafn. Vetur-
inn 983-984 hefur Eiríkur verið á Eiríkshólma
eða Eiríksey. Vorið 984 hélt Eiríkur til íslands
og um sumarið steig hann aftur á íslenska
grund við Breiðafjörð. Sagði hann frá ferðum
sínum og auglýsti landið sem hann nefndi
Grænland. Sumarið 985 eða 986 (þetta er ekki
vitað með vissu) héldu 25 skip út til Grænlands
ásamt með skipi Eiríks. Um borð í skipunum
voru fjölskyldur og helstu eigur þeirra, naut-
gripir og sauðfé, vopn og áhöld. Sum skip fóru
niður á leiðinni yfir hafið milli íslands og
Grænlands, nokkur sneru við, en 14 komust
heil út. Pyrstu evrópsku landnemamir í Vest-
urheimi hófu svo búskap í Eystri- og Vestri-
byggð sunnarlega á vesturströnd Grænlands
haustið 985.
Erfið búskaparskilyrði
I Landnámu segir frá þessum ferðum Eiríks
rauða og fólksins sem ákvað að flytjast búferl-
um með honum til hins svonefnda Grænlands.
Fréttir um góð kjör fólksins á Grænlandi eru
sagðar hafa borist til Islands og fleiri eyja í
Atlantshafinu og sífellt fleira fólk fluttist þang-
að út. En maður freistast til að spyrja hvort
kjör landnemanna í Grænlandi hafi raunvem-
lega verið góð. Hvaða hugmyndir skyldi fólkið,
sem fór út með Eiríki sumarið 985, hafa haft
um Grænland? Vom hugmyndir þess byggðar
á raunhæfum frásögnum? Hvað bjó í raun að
baki nafngiftinni Grænland? Og hvemig vegn-
aði fólkinu raunvemlega hið ytra?
Undirlendi á Grænlandi er afar lítið og sauð-
fjárbúskap er einungis hægt að stunda á ein-
staka smábletti með góðu móti enda segja
sagnfræðilegar heimildir að mest jarðnæði,
bæði í Eystri- og Vestribyggð, hafi verið numið
þegar um aldamótin 1000. Við Narssarssuaq í
botni Eiríksfjarðar eru hlíðar sums staðar viði
vaxnar frá toppi að rótum og að sumarlagi
jafnvel all blómstraðar. Skammt frá Narssars-
suaq nærri Qagssiarssuk þar sem fyrrum var
Brattahlíð, hinn forni bústaður Eiríks rauða,
era beitarhagar allgóðir. Einnig eru beitarhag-
ar góðir við Igaliko í Einarsfirði en sá staður
nefndist Garðar og var höfuðstaður biskups til
forna. Góðir beitarhagar era undantekningin
frá annars beram og bröttum graníthlíðum í
sjó fram og ljóst er að Eiríkur rauði hefur
numið besta landið í Eystribyggð með tilliti til
kúa- og sauðfjárbúskapar. I nútíma tengjast
engin tvö grænlensk byggðarlög með vegi,
einkum fyrir þá staðreynd hversu undirlendi
er lítið og langt er milli byggðarlaga, en sam-
göngur eru helstar um loft og á legi. Ibúar
Grænlands í dag era 55.000 talsins, í landi sem
er 4 sinnum stærra en ísland þegar ísbreiðan
mikla er ekki reiknuð með.
Þegar maður upplifir grænlenska náttúru
undrast maður að nokkurri manneskju skuli
hafa hugkvæmst að reyna búsetu við þau skil-
yrði sem hún setur. Við fyrstu sýn er sem nátt-
úran sé aldauð, ekkert nema ís og klappir.
Maður undrast dirfsku og þor Eiríks rauða og
samferðafólks hans, að það skyldi velja að
flytjast búferlum frá íslandi til þessa líflitla og
fimbulkalda heims.
Eiríkur hafði átt lítt friðsama daga á íslandi.
Vinnumenn hans stuðluðu að eyðileggingu
húss nágrannans og voru fyrir það drepnir.
Þess hefndi Eiríkur og var hann þá rekinn burt
úr Haukadal þar sem hann hafði búið. Skömmu
seinna lenti hann í deilum við Þórgest nokkurn
en Eiríkur hafði lánað honum setstokka sína
og hugðist fá þá aftur. Þórgestur neitaði og
upp risu deilur sem leiddu til manndrápa.
Þórsnesþing gerði þá Eirík útlægan, líklega
árið 982, og mátti hann hvergi sjást á landinu í
heil þrjú ár. Þegar Eiríkur kom heim úr út-
legðinni gerði hann Þórgesti sáttaboð en Þór-
gestur þáði ekki. Þannig hefur Eiríkur freist-
ast til að búa áfram á Islandi í friði við aðra
menn en þegar sáttargjörðir mistókust afréð
hann að fara út til Grænlands að nema land.
Það sem einnig ýtti undir áræðni Eiríks að
fara til Grænlantis aftur er að eftir að faðir
hans, Þorvaldur Asvaldsson, var látinn. Er sem
Eiríki hafi einungis hlotnast lélegt jarðnæði á
íslandi enda vora bestu jarðnæðin tekin um
930, þ.e. í lok landnámsaldar 874-930. Á Græn-
landi fann Eiríkur þrátt fyrir allt betra jarð-
næði en honum hefði hlotnast á íslandi og eftir
að hafa kannað nokkra fírði Grænlands í útlegð
sinni mátti hann vera þess fullviss, að geta
eignað sér jarðnæðið sem hann hafði fundið í
Eiríksfirði í friði, því landið virtist mannlaust.
Það sama má hafa gilt um flest það fólk sem
fór með Eiríki til Grænlands að nema land;
þess beið friðsæll dvalarstaður í útlandinu og
jafnvel betra jarðnæði en það gat átt von á að
eignast á íslandi þrátt fyrir allt.
Þótt hlýtt sé jafnan á daginn að sumarlagi í
botnum syðstu grænlensku fjarðanna þá stafar
miklum kulda af jökulbreiðunni þegar sólin er
sest. Því var landnámsmanninum nauðugt að
reisa sér hús hið fyrsta eftir að út var komið.
Fyrstu húsin voru langhús lík þeim sem finn-
ast víða á Norðurlöndum. Torf, grjót og timbur
var notað í þessi hús líkt og á íslandi en þegar
á landnámið leið fór notkun grjóts að verða
meiri og kaldur dragsúgur fékk landnemana til
að þétta húsin og þróa þau.
Utihús hljóta að hafa verið byggð fljótlega
og voru fjósin vandaðri í Grænlandi en þau
sem byggð vora á Islandi, einkum þar sem þau
þurftu að útiloka kulda og standast sterkan
hnúkaþey sem á stundum geystist með miklu
afli niður jökulbreiðuna og ofan í firðina. Land-
nemarnir tóku fljótlega upp á því að veiða
hreindýr, ýmsar selategundir, þorsk, fugla ým-
iskonar og jafnvel snæhéra en lítið finnst af
refum í sorphaugum fornu bæjanna í Græn-
landi. Hinir norrænu íbúar Grænlands veiddu
einnig rostunga, einkum þó við Vestribyggð og
enn norðar með vesturströnd Grænlands en
rostungstennur voru mjög verðmætar enda
vinsælar í Evrópu á þessum tíma. Uppistaða
kjötsins sem borðað var fékkst úr veiddum
dýrum en sauðféð var einkum nýtt vegna ullar-
innar; vaðmálsvörur úr ullinni og kýrnar til að
fá mjólkina.
Kristnin, sem Leifur heppni, sonur Eiríks
rauða, kom með frá Noregi var síst minna ját-
uð í Grænlandi en annars staðar í hinum
kristna heimi á samtímanum. Návist við óblíða
náttúru og tíðir mannskaðar á sjó hafa eflaust
eflt vonina um raunsanna miskunn almáttugs
guðs á komandi morgundegi. Og vonin um
blíða himnavist að launum fyrir viljaþrek og
amstur á óttafullum ísmánuðum lífsins hefur
eflaust eflt trúrækni fólksins.
Þrátt fyrir verslun við erlenda aðila lifði
fólkið einangraðra lífi í Grænlandi en öðram
norrænum löndum. Norræn menning breyttist
enda hægar í Grænlandi en annars staðar. Þar
var til dæmis rúnaletur lengur við lýði en ann-
ars staðar. Líf hverrar kynslóðarinnai- af
annarri snerist þannig um fábreytilegan bú-
skap og veiðar þær fáu aldir sem norrænt fólk
bjó á Grænlandi.
Hvað gerðist eftir 1400?
Norrænir menn bjuggu á Grænlandi eitt-
hvað fram yfir aldamótin 1400 en hvers vegna
byggð þeirra lagðist af er ekki vitað með vissu.
Engar heimildir er að finna sem skýra fyllilega
hvarf norrænnar menningar úr þessum heimi
kulda og íss. Margar getgátur hafa verið settar
fram til að skýra ástæðuna.
Neo-eskimóar komu til Grænlands um árið
900 e.Kr. yfir ís sem tengdi Grænland við meg-
inland Ameríku. Þetta fólk bjó við menningu
sem ekki hafði áður verið til í Grænlandi
(menning þess er jafnan kennd við Thule). Hr-
inglaga hús þess voru smá og gerð úr torfi og
grjóti en hvalabein voru notuð í uppistöður.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL1998