Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Side 17

Ljósm.: Greinarhöf.
BÆJARRÚSTIR við Hvalseyjarfjarðarkirkju.
Inngangur húsanna vai' lægri en gólfíð sjálft til
að halda hitanum inni og kuldanum úti. Þetta
fólk þekkti kajaka og hundasleða og notaði
örvar og boga ólíkt þeim eskimóum sem áður
höfðu búið á Grænlandi. Neo-eskimóarnir
héldu sig á þeim svæðum sem buðu upp á ís-
veiðar og þar sem hvalir og rostungar voru í
nægilega miklu magni til að viðhalda hópi eski-
móanna. Fornleifarannsóknir gefa til kynna að
þessir eskimóar hafí fyrst numið land norðar-
lega á vestui'strönd Grænlands en flutt sig sí-
fellt sunnar eftir því sem árin liðu og einkum
þegar loftslagið kólnaði. Norrænu landnem-
arnh' ferðuðust til svokallaðs Norðurseturs,
sem líklega hefur verið norðan Diskó-flóa á
vesturströnd Grænlands, til að veiða rostunga
og náhveli en hvort tveggja gaf af sér verðmæt
skögulbein sem vinsæl voru í Evrópu. Við
Diskó-flóa hafa noi-rænh' menn á veiðiferðum
sínum hitt fyrir inúíta, þ.e. hina fyrrnefndu
Neo-eskimóa, í fyrsta sinn á Grænlandi, líklega
fyrir 1250.
I goðsögum inúíta segir frá skiptum þeirra
við norræna menn og ber stundum á bardögum
milli þeirra. Sumir hafa tekið svo djúpt í árinni
að segja að norrænum mönnum hafl hreinlega
verið útrýmt af inúítum. Ivar Bárðarson vai'
sendur við fleiri menn af lögmönnum norður til
Vestribyggðar um miðja 14. öldina að berjast
við skrælingja en svo voru inúítarnir kallaðir.
Af þessu má álykta að norrænir menn í Vestri-
byggð hafi orðið fyrh- árás inúíta sem ívar og
fleiri menn skyldu hefna. En Ivar kom með
þær fréttir úr fór sinni að skrælingjar ættu alla
Vesti'ibyggð. Þó varð hann ekki var manna-
ferða heidur varð einungis villtur búpeningur á
vegi hans. Fornleifarannsóknir í Vestribyggð
hafa þó ekki stutt hugmyndirnar um árás inúít-
anna á norræna menn. I mörgum goðsögnum
inúíta er getið góðra og ánægjulegi’i viðskipta
millum þessa ólíka fólks.
Aðrir segja að sú staðreynd hljóti að hafa
skipt mestu um hvarf norrænnar menningar úr
Grænlandi að veðurfarsbreytinga fór að gæta í
lok 13. aldar. Loftslagið á fyrri hluta land-
námstímans kann að hafa verið hlýrra en nú í
dag en síðan tók að kólna verulega og það kann
óneitanlega að hafa haft slík áhrif á mannvist-
ina á Grænlandi að fólkið hafi hreinlega flúið
þaðan.
Enn aðrir telja að minnkandi verslun við
Evi'ópu hafi átt mestan þáttinn í að norræn bú-
seta lagðist af á Grænlandi. Á 11. og 12. öld
voru viðskiptaferðir tíðar millum Grænlands
og Noregs en segja má að Bergen hafi verið
viðskiptamiðstöð sem tengdi norræn lönd við
Evrópu. Hansakaupmenn urðu sífellt meira
áberandi í viðskiptanetinu sem tengdi Norður-
lönd við meginland Evrópu á þessum tíma og
þeir sáu lítinn hag í að stunda hættulegar sigl-
ingar til Grænlands til að eiga minniháttar við-
skipti við smátt samfélag. I kjölfarið hefur
minna borist af vörum til Grænlands og líklega
hefur hlutfall ýmissa næringarefna minnkað í
fæðu norræna fólksins sem síðan kann að hafa
leitt til heilsubrests og hallæris.
Brúðkaup 1408 -siðan þögn
Líklegast er að allar fyrrgreindar ástæður
skýri best -sameiginlega hvarf norrænnar
menningar úr Grænlandi. Ytri aðstæður nor-
ræna samfélagsins á Grænlandi tóku breyting-
um í lok 13. aldai'innar. Samskipti norræna
fólksins við inúita urðu sífellt meiri og líklegt
er að á stundum hafi slegið í brýnu. Loftslagið
kólnaði og breytti aðstæðum öllum þannig að
inúítarnir færðu sig sífellt sunnar eftir því sem
kólnaði meira. Þetta leiddi til þess að inúítar
komu sífellt lengi-a inn á norrænu búsvæðin
sem aftur hefur orðið til þess að samskipti
þessa ólíka fólks jukust. Fullvíst er að sam-
skiptin hafí verið góð á stundum, jafnvel oftast,
en eitthvað er líklegast hæft í sögunum af bar-
dögum þessa fólks. Frásagnir af samskiptum
noiTænna manna við hina svo kölluðu ski'æl-
ingja í Vínlandi voru blóði drifnar og styðja
samskonar ft-ásagnir í goðsögum inúíta. Ofan á
þessa raun norræna fólksins bættist vaxandi
HVALSEYJARFJARÐARKIRKJA og náttúran í kring.
Ljósm.: Inga Dagmar Karlsdóttir.
kuldinn sem gerði ræktun búfénaðar sífellt erf-
iðari. Loks er þess að geta að áhuginn erlendis
á Grænlandi fór þven-andi. Síðasti biskupinn á
Grænlandi lést einhvern tímann á árunum
1376-78 en eftir lát hans var enginn nýr biskup
sendur út til að taka við biskupsdæminu.
Verslunarferðum til Grænlands fækkaði veru-
lega og sífellt varð minna ritað um landið og
fólkið sem í því bjó. Síðustu frásagnir af veru
norrænna manna á Grænlandi greina frá brúð-
kaupi sem átti sér stað í Hvalseyjarfjarðar-
kirkju árið 1408. Eftir þá frásögn tekur þögnin
við. Fólkið á Grænlandi einangraðist í sínum
harðnandi heimi. Sumir hafa eflaust flust burt
en ekkert verður endanlega um það sagt hver
afdrif síðustu norrænu íbúanna á Grænlandi
voru.
Inúítar bjuggu þó áfram á Grænlandi enda
var menning þeirra aðlöguð norðurslóðum.
Það sem menning þeirra hafði einkum fram
yfir menningu norræna fólksins var hreyfan-
leiki. Rannsóknh' á fornleifum hafa leitt í ljós
að inúítarnir hafí verið á mikilli hreyfingu með
ströndum Grænlands frá fyrstu tíð. Norræna
menningin bauð ekki upp á þennan hreyfan-
leika heldur var hún byggð á fastri búsetu á
jörðum sem gerðu ræktun búfjár mögulega.
Með hreyfanleika sínum gátu inúítar auðveld-
lega tekið sig upp og nálgast ný og ný veiði-
svæði. Þegar tók að kólna á búsvæðum nor-
rænna manna á Grænlandi urðu skilyrði fyrir
menningu þeirra verri en um leið hagstæðai'i
fyrir menningu inúíta. Grösug beitilönd voru
ekki mikilvæg inúítunum heldur byggðu þeir á
spendýraveiðum innan um ísjaka og selveiðum
um vakh- ísilagðra fjai'ða. En ísilagðh' firðir, í
kjölfar kólnunar, áttu eflaust þátt i hvarfi nor-
ræns samfélags úr Grænlandi, eins og rakið
hefur verið í þessari grein.
Norræna fólkinu hefur ekki tekist að aðlaga
sig þeim breyttu aðstæðum sem norðurslóð-
irnar buðu inúítum. Norræna samfélagið hélt
áfram búskap sínum eins og áður en við aðrar
og erfíðari aðstæður en í upphafi landnámsins.
Fornleifarannsóknir hafa meðal annars leitt í
ljós að meðalhæð norræna fólksins á Græn-
landi lækkaði frá landnáminu til loka veru
þess þar. Þau lík sem fundust á Herjólfsnesi
voru vel geymd í kuldanum. Það sem vekur
mesta furðu við þann fund er klæðnaður fólks-
ins sem var eftir tískusti'aumum í Evrópu á
15. öldinni. Það hefði farið fólkinu betur að
klæðast skinni líkt og inúítarnir til að verjast
kuldanum í stað ullarfata. Á sama tíma og skip
norræna fólksins hurfu af sjónarsviðinu sökum
timburskorts á Grænlandi (m.a. vegna minnk-
andi verslunar), sem leiddi til frekari einangr-
unar norræna samfélagsins, tjölgaði húðkeip-
um inúítanna. Þær aðstæður, sem urðu til þess
að norræna samfélagið og menning þess dó út,
hvöttu til útbreiðslu inúíta og menningu
þeirra.
Kólnun og breyting veðurfars kann að vega
þyngst til skýringar á hvarfi norrænnar menn-
ingar úr Grænlandi. Vegna kólnunarinnar
varð norræna fólkinu ekki kleift að stunda
sama búskap og fyrr, eins og rakið hefur verið
í þessari gi'ein, og í kjölfar kólnunai'innai' juk-
ust samskipti norrænna manna við inúítana
auk þess sem siglingar til og frá Grænlandi
urðu hættulegri og fátíðari sem hvort tveggja
kann að hafa haft enn frekari áhrif á hvarf
norrænnar menningar úr Grænlandi.
Mörg dæmi í mannkynssögunni eru til um
það að menningin sé háð náttúrunni, að menn-
ingu hafi „hnignað" eða hún „blómstrað" við
hin ýmsu breytilegu ytri skilyrði. Lærdómur-
inn sem draga má af þessu öllu saman er því
sá að þegar ytri aðstæður breytast getur
reynst nauðsynlegt að taka upp aðra lifnaðar-
hætti, þ.e. aðra og ef til vill nýja menningu ef
samfélag á að lifa áfram í breyttum heimi.
Ennfremur hafa lifnaðarhættir inúíta á norð-
urslóðum sýnt að maðurinn getur aðlagast
jafnvel erfíðustu skilyrðum hér á jörð.
Höfundur er mannfræðinemi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL 1998 1 7