Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1998, Side 12
m mETRARVIST Sigurðar
K Greipssonar á Ollerup-skól-
K anum 1926-1927 setti varan-
K legt mark á hann. „Pótti
K mér öll sú starfsemi sem þar
fór fram mjög lífræn og
hvetjandi og glæða áhuga
▼ ungs fólks yfir íþróttum og
heilbrigðu félagslífi." Ákvað þá Sigurður að
hefjast handa um svipaða starfsemi þegar
hann kæmi heim. „Vissi þó varla með hvaða
hætti það mætti verða, því fátt var um föng-
in.“ Sigurður sagðist hafa velt ýmsum stöðum
fyrir sér. Landræma við Reykjafoss í Ölfusi
kom til greina. Þangað voru greiðar sam-
göngur og gott til allra aðdrátta. Hverakot í
Grímsnesi var líka skoðað vegna jarðhitans
en horfið frá því. Þar reis seinna bamaheimili
frú Sesselju Sigmundsdóttur sem hún nefndi
Sólheima. A þessum árum var enginn vegur
heim að Haukadal og reyndar voru Biskups-
tungur að mestu óvegaðar. En hugur Sigurð-
ar reikaði aftur og aftur til æskustöðvanna í
Haukadal. Á Söndunum við Geysi var þó
nægur jarðhiti og vatnsafl til virkjunar fyrir
hendi. Svo varð honum hvort tveggja mikið
metnaðarmál: Að renna fleiri stoðum undir
búskapinn í Haukadal og hefja þar aftur
skólahald í minningu skóla Teits ísleifssonar.
En Sigurður var alveg févana og róðurinn
þungur. Treysti hann þó „á góðan málstað og
góða menn“. Margir viðurkenndu þörfina fyr-
ir íþróttaskóla „en flestir töldu þetta fjár-
hagslegt glapræði í framkvæmd". Þá gekk
Sigurður á fund Jóns Þorlákssonar forsætis-
og fjármálaráðherra og leitaði liðsinnis hans.
En svar Jóns Þorlákssonar var afdráttarlaust
nei. Vísaði hann Sigurði síðan á dyr. Mun
honum hafa sviðið þessi móttaka lengi á eftir.
Að lokum var Sigurði bent á að hafa tal af
Jóhannesi Reykdal á Setbergi við Hafnar-
fjörð. Jóhannes var svipmikill athafnamaður.
Lærði húsasmíði í Reykjavík og Kaupmanna-
höfn og reisti síðan trésmíðavinnustofu í
Hafnarfirði. Rak hann síðan lengi timbur-
verslun þar í bæ og bjó jafnframt stórbúi á
Setbergi. Jóhannesar Reykdal mun lengst
SIGURÐUR Greipsson. Portret eftir Gísla Sigurðsson í eigu Héraðssambandsins Skarphéðins.
Myndin á forsíðu bókarinnar um Sigurð og Haukadalsskólann.
vetur skólans. Sigurður reyndi þó að koma á
tilbreytni við dagana, en galt þess auðvitað að
skólastaðurinn var einangraður ...
Greina má víðar að Tungnamenn hafa tekið
fegins hendi þeim menntunarmöguleikum
sem Haukadalsskólinn gaf. Sigurður Sigur-
mundsson læknissonur í Laugarási fór tvo
vetur í skólann, en ástæðan fyrir síðari vetr-
arvist hans var sú að heima fyrir var ekkert
fyrir hann að gera. Bú læknisins hafði verið
selt og hann miðaði að brottför úr héraðinu
næsta vor. Sigurður taldi sig hafa mikið gagn
af seinni dvöl sinni í Haukadal, hann stæltist
og styrktist og leit æ síðan á Sigurð sem
meistara sinn...
Fyrstu skólaárin stóð aðalkennslutími
skólans frá 1. nóvember til 15. febrúar. Var
það af ráðnum huga gert. Sigurður þekkti vel
landið, og hann vissi að á þessum tíma hefðu
sveitaunglingar og drengir við sjávarsíðuna
minnst að gera. Upp úr miðjum febrúar gat
verið komin bullandi vertíð. Þetta var þvi
mjög hentugt tímabil til náms. Mörg bréf
bárust Sigurði þar sem skólasveinar ábyrgð-
ust námskostnað sinn eða létu eftir yfirlýs-
ingar um skuld sína við skólann. Sigurður
mun ekki hafa gengið hart að mönnum með-
an á námstímanum sjálfum stóð. Og þegar
Sigurður sækir um styrk til sýslunefndar
segir hann af hjartans sannfæringu: „Ég tel
þessa starfsemi mína miða til almennings-
heilla og margir munu teija aukna hreysti og
heilbrigði hinar heillavænlegustu framfarir
þjóðfélagsins. Mér er þetta svo mikið áhuga-
mál að ég er fús til að vinna að því án alls
styrks af almannafé." Þetta orðalag hefur lík-
legast hitt hjartarætur sýslunefndarmanna
og þeir afgreiddu snarlega styrkinn sem Sig-
urður bað um.
Nemendasókn til Haukadalsskóla fer vax-
andi næstu árin. Virðist ekki slá á hana nema
tvö svörtustu kreppuárin, 1932-1933 og
1933-34 (14 nemendur hvort ár). Síðan er
eins og skólinn hafi fest rætur. Félagslífið
var mjög gott...
Einn kennari var jafnan með Sigurði á
hverjum vetri og á miðbiki skólans voru
HAUKADALSSKÓLINN
OG BRAUTRYÐJANDASTARF
SIGURÐAR GREIPSSONAR
EFTIR PÁL LÝÐSSON
Sigurður Greipsson var sannur aldamótamaður og ótti
ekkert annað en sl tórhug og þáh lugsjón að íþróttir
væru mannbætandi þegar hann stofnaði íþróttaskólann
í Haukadal. Þar var byggt á F >eim grunni sem ! Sigurður
haföi kynnst í Danmörku. Skólinn veitti engin réttindi en
margir töldu skólavistina verðmæta. í fyrra kom út saga
Sigurðar Greipssonar og Haukadalsskólans. Hér er
gripið niður - og verulega stytt - þar sem segir frá
u pphafi skólans.
minnst vegna rafstöðvar er hann setti upp í
Hafnarfirði 1905, fyrstur íslendinga.
Sigurður fann nú Reykdal að máli og sagði
honum frá áformi sínu og algeru féleysi sínu.
Spurði hann síðan hvort hann vissi um
nokkum mann sem líklegur væri til að hjálpa
honum. „Já,“ svaraði Reykdal. „Hér er hann.
Ég skal lána þér allt efni í grind hússins, láta
smíða hana og flytja á vegarenda, svo langt
sem bílar komast. Þegar þú hefur flutt grind-
ina heim til þín, skal ég senda þér smið til að
reisa hana á grunni hússins. Þú greiðir mér
svo þetta eftir því sem geta þín leyfir.“
„Þetta tilboð fannst mér svo stórmannlegt
að mig setti hljóðan,“ sagði Sigurður síðar.
„Jóhannes sá í hug mér, hló við og mælti:
„Ég stend við orð mín Sigurður.",,
Iþróttaskálinn í Haukadal reis svo af
grunni sumarið 1927. Stærð skálans var
16x19 metrar, ein hæð, og voru þar fimm her-
bergi og salur 10x5,5 metrar. Salurinn var
bæði kennslustofa og matstofa. Sundlaug lét
Sigurður einnig gera þá um sumarið. Var hún
grafin niður á fasta hrúðurklöpp og veggir
hlaðnir úr mýrarhnausum. Sundlaugin var
25x6 metrar.
Smíði hússins stóð yfir sumarlangt og mik-
ið unnið. Sá fyrir Iokin um vetumætur og 1.
nóvember 1927 mátti húsið heita fullgert en
þann dag byrjaði skólinn.
I huga nútímamanns má það teljast með
ólfldndum að stofna og byggja íþróttaskóla í
Haukadal eins og vegamálum var háttað
1927. Ofaníborinn vegur var þá kominn að
Torfastöðum en nokkur bið var á því að veg-
urinn færi lengra.
Kennsluhættir i Haukadal
Þann 1. nóvember 1927 hófst reglulegt
skólahald fþróttaskólans í Haukadal. Þá setti
Sigurður skólann í fyrsta sinn og bauð tólf
nemendur velkomna. Voru átta þeirra úr Ár-
nessýslu, þar af tveir úr Tungunum. Þrír
Rangæingar komu í skólabyrjun en tveir
þeirra voru aðeins til áramóta. Einn Dala-
maður var allan tímann. Þessu námskeiði
lauk 15. febrúar en þá tók við vomámskeið
frá 1. mars til 15. apríl. Sóttu það sex náms-
piltar en einn þeirra tók þátt í báðum nám-
skeiðum svo alls urðu nemendur seytján
þetta fyrsta starfsár.
Kennari þetta íyrsta starfsár var Magnús
Bjömsson frá Enni í Viðvíkursveit í Skaga-
firði. Hann varð síðar ríkisbókari...
Kennslufögin vom margvísleg. Af stunda-
töflu sem rekja má til Magnúsar Bjömssonar
var byijað á Múllersæfingum klukkan átta og
stóðu þær í hálftíma. Síðan var hálftíma
morgunverður. Svo komu bóklegir tímar þar
sem kennd voru þessi fóg: Heilsufræði í þrjá
tíma á viku, íþróttasaga í tvo tíma, reikningur
í sex tíma, íslenska í fimm tíma, danska í þrjá
tíma, bókfærsla í fjóra tíma og landafræði-
kennsla kom síðar til sögunnar...
Sigurður Sigurmundsson, lengi bóndi í
Hvítárholti, minnist kennslu Sigurðar í fyrra
bindi ævisögu sinnar „Á milli landshorna".
Hann var í skólanum 1930-1931 og einnig
næsta ár á eftir. Sigurður minnist sérstak-
lega glímunnar sem háð var á kvöldin þrisvar
í viku: ,jHdrei var Sigurður skólastjóri frem-
ur í essinu sínu en á þeim stundum, enda einn
af glímufrömuðum þessa lands. Hann fylgdist
grannt með brögðum hvers og eins og kenndi
þeim tökin. Hann var þá löngu kominn úr æf-
ingu, en fyrir kom að snöggur glímumaður
kom á hann bragði svo bylta varð úr. Það
varð hans ríku skapsmunum ofraun og fékk
hinn þá í fullum mæli að gjalda fyrir á eft-
ir...“
Frumbýlingsbragur var á mörgu í Hauka-
dalsskóla fyrstu vetuma. Engin rafstöð var
komin og fór öll eldamennska fram við gufu
og kol. Einnig var hellt upp á könnuna í
hvemum. Sigríður Greipsdóttir, systir Sig-
urðar, var innan stokks og ráðskona í skóla-
mötuneyti fyrstu árin. Hafði hún stúlku sér
til hjálpar. Éyrsta veturinn var ráðskona Sig-
rún Bjarnadóttir frá Bóli. Síðar kom hún al-
farið að Haukadal, giftist Sigurði 1932 og
stóð við hlið hans sem húsmóðir Haukadals-
skóla. Hlutverk Sigrúnar var þar mikið og
verður síðar vikið að því.
Skemmtanir vora fábreyttar þennan fyrsta
skipti tíð. Flestir urðu þessir kennarar síðar
meir mætir menn í þjóðlífinu. Má þar nefna
Brynjúlf Dagsson lækni, sr. Sigurð Pálsson
vígslubiskup, Jón Kristgeirsson kennara, Jón
Bjarnason blaðamann á Þjóðviljanum, Har-
ald Sigurðsson bókavörð og kortafræðing,
Helga Geirsson kennara á Laugarvatni og
Gils Guðmundsson rithöfund og alþingis-
mann.
Skóli í uppsveiflu
Haukadalsskólinn hafði svo sannarlega
slitið bamsskónum er leið að seinna stríði.
Skólaárið 1939-1940 bárust svo margar um-
sóknir að nálgaðist töluna 40 ...
Haukadalur var á þessu tímabili í mikilli
uppsveiflu í höndum Sigurðar. Þótt atvinna
væri mikil á stríðsáranum brást aldrei að-
sókn að Haukadalsskóla. Með bílfæram vegi
að Geysi jókst mjög veitingarekstur í skólan-
um sem gaf Sigurði drjúgar tekjur til um-
bóta. Og þá fór hann að hugsa sér til hreyf-
ings að endurbyggja skólahúsið og stækka
eins og þarfir tímans kröfðust. Nú var við-
fangsefnið léttara en árið 1927. Sigurður
hafði sannað sig. Hann hlaut styrk frá
íþróttanefnd ríkisins og einnig bárust skól-
anum framlög frá Héraðssambandinu Skarp-
héðni, Búnaðarsambandi Suðurlands og
sýslunefndum í Ámes- og Rangárvallasýsl-
um;
Árið 1945 var svo gamli skólinn rifinn og
nýtt skólahús byggt á sama stað 1945-1946.
Var það vandað steinhús með leikfimisal og
íbúð. Árin 1949-1950 var einnig fjárfest í raf-
magnsmálum, reist vönduð rafstöð við Beiná
en sú gamla lögð af. Var þessi nýja rafstöð
enn í góðu gildi er samveiturafmagnið kom að
Haukadal um 1970.
Upp úr nýbyggingunni 1945-1946 kemst
meiri festa á nám í skólanum, einkum vegna
þess að kennarar í bóklegum greinum stað-
næmdust þar lengur. Ber þar fyrstan að
nefna Steinar Pál Þórðarson frá Háleggs-
stöðum í Skagafirði sem kenndi við Hauka-
dalsskóla í 12 ár alls, 1947-1955 og
1966-1970...
Hvemig kennari var þá Sigurður Greips-
son sjálfur? Um það dæma nemendur hans
best. Tómas Tómasson í Helludal var nem-
andi Sigurðar á fyrstu árum skólans. Þá
hvatti Sigurður piltana til að stunda íþróttir
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. JÚNÍ1998