Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1998, Page 5

KIRKJAN á Mostur er mjög forn að stofni til. Hún var reist til minja
um landtöku Ólafs Tryggvasonar þar, en hann gerðist konungur í
Noregi og kristnaði landið. Annette Dahl, sem hér stendur á milli
ferðalanga frá Englandi, sýnir ferðamönnum kirkjuna.
KROSSINN við kirkjuna í Eyvindarvík er með keltnesku lagi og gæti
hafa verið reistur þegar allur þingheimur á Gulaþingi tók við kristni.
TVEIR Mosturbúar á fornum haug á Totland á Mostur.
vogskornar að sagt er að fáir menn viti þar all-
ar hafnir. Skallagrímur fylgdist með skipum á
sundaleiðinni, sem á þeim tíma var kölluð þjóð-
leið. Hún liggur innan skerja eftir breiðum
sundum og djúpum og hefur verið sannkölluð
þjóðleið fyrir siglingaþjóð eins og Norðmenn.
Dag einn þekkti Skallagrímur skip á norður-
leið, sem Þórólfur Kveldúlfsson hafði átt og sá
hvar það lagði til hafnar um kvöldið. Þeir
Skallagrímur reru síðan á tveimur bátum að
skipinu, tuttugu menn á hvorum, og drápu þar
alla sem þeir náðu til, suma um borð, en aðra á
sundi, alls nærri fimmtíu manns. Þeirra á með-
al voru hraustustu sendimenn konungs, Hall-
varður harðfari og Sigtryggur snarfari, og
tveir ungir synir Guttorms, móðurbróður Har-
aldar hárfagra.
Þeir feðgar tóku skipið sem Þórólfur hafði
átt og allt fémætt sem á því var og sigldu síðan
áleiðis til íslands. Kveldúlfur andaðist á leið-
inni, því að hann hafði hamast svo í bardagan-
um að hann fór þaðan í rekkju og reis ekki úr
henni aftur.
Egill Skallagrímsson deildi löngu síðar við
Eirík konung blóðöx á Gulaþingi og flýði þaðan
undan konungi út í Sólundir.
Til Gulaþings - Hugsanlegir
þingslaðir
Við Samson fórum að huga að Gulaþingi hinn
16. ágúst. Ókum við fyrst til Rysjedalsvika, fór-
um með bílinn á ferju til Rutletangene og ókum
þaðan til Eyvindarvikur. Þar telja margir að
Gulaþing hafi verið til forna. Gulaþing kom mik-
ið við sögu á íslandi fyrrum, því að Úlfljótur
hafði út lög til Islands frá Gulaþingi. Þau voru
kölluð Úlfljótslög eftir að þau komu til íslands.
í Eyvindarvík hittum við Áka Ólaf (Aage
Olav) Sandal, menntaskólakennara, en hann
ætlaði að sýna okkur þá staði þar sem líklegt
var talið að Gulaþing hið foma hefði verið.
Aage Olav sagði okkur að ekki væri vitað með
vissu hvar Gulaþing hið foma hefði verið haldið,
þar eð svo langt væri um liðið síðan þingið vai'
flutt frá hinum foma stað til Bergen, en það
mun hafa verið seint á 13. öld. Þrír staðir kæmu
til greina. Einn þeirra væri við kirkjuna í Ey-
vindarvík, annar skammt frá Eyvindarvfk, á
nesi sem heitir Guley (Gulöy) undir Flóðahlíð
(Floli) og sá þriðji á Hísarey þar sem heitir
Stefnubær (Stemnebö). Skoðuðum við fyrri
staðina tvo, en ekki vannst tími til að skoða
Stefnubæ.
Við Eyvindarvík er allstórt svæði þar sem
rými hefði getað verið til þinghalds, en bent hef-
ur verið á að skipalægi í Eyvindarvík hafi verið
takmarkað. Stutt er á milli þessara staða. Þing-
ið hefur verið á öðmm hvorum þessara staða
þegar Úlfljótur sótti íslendingum þangað lög.
Sumir telja að krossinn við kirkjuna í Ey-
vindaivík hafi verið reistur þegar Ólafur
Tryggvason boðaði mönnum trú á Gulaþingi og
allur þingheimur lét skírast þar. Forsaga þess
kristniboðs var sú að ríkir menn á Hörðalandi,
af ætt Hörða-Kára, gengu gegn trúboði kon-
ungs og hétu honum fullum ófriði, nema hann
byði þeim einhverja kosti sem þeim frændum
yrðu til sóma. Var Asta, systir konungs, þá gef-
in Erlingi Skjálgssyni, sem var efnilegastur
ungra manna af ætt Hörða-Kára.
Önnur sagnaminni tengja þingstaðinn við
Flóðahlíð á Guley, en þó eru menn ekki ein-
huga um að þing hafi verið þar samfellt um
langan tíma. Þar hefur verið góð aðstaða til
þinghalds og nóg af lendingarstöðum fyrir þá
sem sóttu þingið heim, en þangað hafa allir
komið sjóleiðis.
Þá má ekki gleyma þeim möguleika að þing-
ið hafi flust miili staða á löngum tíma. Líkleg-
ast er nú talið að þingið hafí verið í Eyvindar-
vík frá því í heiðni, þar hafi verið haldið uppi
hofi og kirkja verið byggð á rástum hofsins
þegar kristni var innleidd. Þingið virðist komið
að Flóðahlíð á Guley á dögum Hákonar gamla
og flytjast þaðan til Bergen skömmu fyrir 1300
(sjá Fridtjov Birkeli, 1973. Norske steinkors i
tidlig middelalder. Universitetsforlaget, Oslo).
Egill Skallagrimsson og Eirikur
blóðöx eigast við á Gulaþingi
Sagt er frá þinghaldi á Gulaþingi í Egils
sögu, þegar Egill Skallagrímsson sótti mál á
hendur Berg-Önundi út af arfi konu sinnar, en
Gunnhildur konungamóðir lét Askmann,
stuðningsmann sinn, og lið hans hleypa upp
dóminum, svo að málið fékkst ekki dæmt.
Egill skoraði þó Berg-Önund ó hólm, en þá
stóð Eiríkur konungur upp og svaraði: „Ef þú,
Egill, ert allfúss til að berjast, þá skulum vér
þat nú veita þér.“ Egill afþakkaði og fór með
Arinbirni hersi, vini sínum, af þinginu og til
skipa sinna, sem voru á bak við leiti nokkurt,
og reru þeir á brott sem skjótast.
En áður en Egill hvarf af þinginu bannaði
hann Berg-Önundi og öllum öðrum að byggja
og vinna þær jarðir sem um var deilt, „... en
hverjum manni er það gerir, legg ek við lög-
brot landsréttar ok griðarof ok goðagremi."
Eiríkur konungur var reiður mjög eftir
þessa ræðu Egils, og ákvað að fara með mikið
lið eftir þeim Agli og taka hann af lífi. En þeg-
ar þeir komu þangað sem þeir héldu að skipin
hefðu verið voru þau horfin. Eiríkur og menn
hans reru þá norður sundin eftir þeim Agli og
náðu Arinbirni þegar hann var kominn norður
á Sognsæ. Þá sást ekkert til Egils, því að skút-
an sem hann var á og þeir þrjátíu saman var
mun hraðskreiðari en langskip Arinbjarnar.
Konungur spurði Arinbjöm um Egil og
fékk að vita að hann væri við þrítugasta mann
á skútu, - „ok fóru þeir sína leið út til Steins-
sunds“. Það hefur verið ytra Steinssund, sem
er sunnan til í Sólundum. Konungsmenn
höfðu séð mörg skip á leið til Steinssunds og
sneru þangað. Konungur sagði að þeir skyldu
„róa í hin iðri sundin ok stefna svá móti þeim
Agli“.
Steinssundin tvenn
Hér má benda á að tvenn Steinssund eru til í
Sólundum, ytra og innra, en það kemur ekki
beint fram í frásögninni í Egils sögu. Á milli
sundanna liggur Steinssundsey.
Egill fór „... út til Steinssunds", þ.e. inn í
ytra Steinssund því að þangað var styst að fara
frá Eyvindarvík til að komast í hvarf frá skipa-
leiðinni. Hún liggur þai-na eins og þjóðbraut
norður með landi innan skerjagarðs. Þá reru
konungsmenn í innra Steinssundið frá þjóð-
leiðinni og út gegnum það og inn í ytra sundið
utan frá og komu þeim Agli að óvörum þaðan
morguninn eftir.
Menn Egils urðu varir við það í birtingu að
stór skip reru að þeim og fóru með ófriði. Var
Eiríkur konungur kominn þar og menn hans á
sex langskipum. Þeir Egill vopnuðust í skyndi
og reru skútunni móti langskipunum milli
lands og þess skipsins er næst fór landi, en það
var skip konungs.
Þegar skipin renndust hjá skaut Egill spjóti
að þeim manni sem sat undir stýri og kom á
hann miðjan. Sá maður var Ketill höður,
frændi konungs og mjög líkur honum. Kaup-
skip sem Egill átti hafði legið ferðbúið í sund-
inu og farmur kominn um borð. Menn konungs
drápu alla þá menn sem voru þar um borð, tiu
alls, rændu kaupskipið og brenndu það síðan.
Konungur skipaði þá að róið skyldi á eftir
Agli og voru þá tveir menn um hverja ár á
skipi konungs. Dró konungsskipið á Egil og fé-
laga, en þeir hleyptu skútunni um grunnt sund
milli tveggja eyja. Var þá útfall. Skúta Egils
flaut í gegnum sundið, en konungsskipin ekki,
og skildi þar með þeim.
Steinkrossarnir í Eyvindarvik
Við fórum til kirkjunnar í Eyvindarvík og
skoðuðum þar meðal annars fornan skímar-
font úr steini, sem höggvinn var út úr steinteg-
und sem finnst þar í nágrenninu og gengur
undir nafninu kvarnarsteinn. í kirkjunni er
einnig forn og hljómfalleg kirkjuklukka, sem
talin er vera frá 13. öld.
Að því búnu skoðuðum við tvo foma stein-
krossa í nágrenni kirkjunnar. Þeir eru báðir úr
sömu námu og skírnarfonturinn.
Annar steinkrossinn stendur skammt utan
við kirkjugarðshliðið. Hann er talinn vera frá
fyrstu kristni í Noregi. Rrossinn er 2,75 m hár.
Hann er af svokallaði keltneskri gerð, en þá
gerð einkenna bogadregin skörð inn í öll hom-
in þar sem þverstykki krossins og upprétta
stykkið mætast.
Hinn steinkrossinn er í um 300 m fjarlægð
frá kirkjunni, uppi í hlíð nokkru fyrir ofan
prestsetur staðarins. Sá kross mælist 2,49 m á
hæð á hliðinni undan brekkunni, en 2,24 m á
efri hliðinni. Þverstykkið á krossinum er
þannig gert að armarnir halda venjulegri
breidd nokkuð út frá lóðrétta stykkinu, en þeg-
ar nær dregur endunum breikka armarnir
smám saman en dragast síðan að sér, þannig
að endarnir í heild mynda hálfhring. Gerðin á
þessum krossi er sögð engilsaxnesk. Á fram-
hlið þessa kross er höggvinn latneskur kross
sem er um 1-2 sm yfir flötinn í kring.
Báðir krossarnir em höggnir til í Noregi og
auðséð er á handbragðinu að æfðir steinsmiðir
hafa verið að verki.
Sagan og landslagið
Staðir þeir sem nefndir eru hér að framan
tengjast Landnámu, Egils sögu og Eyrbyggju.
Staðkunnugir menn á þessum slóðum töldu
frásagnir falla vel að því landslagi þar sem at-
burðirnir eiga að hafa gerst. Á Mostur benda
menn á vog þar sem Bjöm austræni gæti hafa
leynst og svæði með fornum haugum sem heit-
ir Totland, þar sem þess er getið til að Þórólfur
Mostrarskegg hafí búið. Þar og í nágrenninu
eru einnig ömefni sem benda til Þórsdýrkunar
og helgi á landi.
Lýsingin á Sólundum virðist rétt: svo marg-
ar eyjar og svo vogskornar að fáir viti þar allar
hafnir.
Frásögnin af fundi þeirra Egils og Eiríks
konungs í Steinssundunum er svo lifandi og
fellur svo vel að staðháttum, að því er líkast
sem hún lýsi í smáatriðum atburðum sem hafi
átt sér stað.
Gulaþing á sér langa sögu. Sú saga snertir
um margt Island. Þaðan fengum við fyrstu lög
okkar.
Höfundurinn er doktor í búfjárfræði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 20. JÚNÍ 1998 5