Lesbók Morgunblaðsins - 20.06.1998, Síða 16

AUGA MITT
ER MUNNUR
I tilefni sýningar á þrykkimyndum og bókverkum Dieter
Roths frá 1949-1979 í Grafíklistasafninu Albertina í
Vínarborg hefur verið gefin út bók | óar sem 1 jallað er
um kjarna listsköpunar þessa fjölhæfa listamanns sem
kaus sjólfur að lýsa hvers konar listrænum afurðum
sínum sem Ijóðagerð.
MIG langaði alltaf til
þess að verða ljóð-
skáld,“ segir Dieter
Roth í viðtali sem sýn-
ingarstjórinn Felicitas
Thun átti við hann í
febrúarmánuði sl. og
birt er í bókinni.
Konstrúktívistarnir héldu því fram að við sæj-
um með heilanum en ekki augunum. Dieter
Roth gerði hins vegar engan greinarmun á
líkamlegri og andlegri upplifun og sagðist sjá
með munninum. Andstæður líkamans (nær-
ingarinnar) og heilans (hugsunar) urðu hlið-
stæðar og runnu stundum saman í eitt. List-
ræn afurð var því ekkert merkilegri en hver
annar líkamsúrgangur. Það sama má segja
um hið fígúratífa og abstraktina. Um orðin og
myndimar. Og um sköpunarferlið, tilraunirn-
ar sem voru mikilvægara en niðurstaðan sem
í raun er ofaukið og til þess eins ætlað að
hanga eins og skreyti á söfnum. „Eg held að
ég kæri mig ekki einu sinni um að fínna upp á
einhverju sem síðan hefur einungis
skemmtigildi, eitthvað sem er hengt upp á
vegg,“ segir Dieter Roth síðar í þessu sama
viðtali.
Það er eitt einkenni á annars víðfeðmum og
fjölbreytilegum höfundarverkum Dieter
Roths hvað sköpunarferlið sjálft verður sýni-
legt, og á það ekki síst við um aragrúa bók-
verka og þrykkimynda sem listamaðurinn
lætur eftir sig. „Enginn annar listamaður á
okkar tímum er svo algerlega samofinn verk-
um sínum að skynja megi nærveru hans í
gegnum þau,“ segir Konrad Oberhuber í for-
mála bókarinnar. Hann bætir því við að Diet-
er Roth hafi tekist að umbylta skilningi okkar
á því hvað hugtakið bók feli í sér með því að
leita stöðugt nýrra leiða, bæði í útlitshönnun
og innihaldi bóka sinna. Bækur Dieters Roths
sprengdu utan af sér bönd textans og gátu
allt eins verið myndverk, hljómplötur, hljóð-
snældur og kvikmyndir. „Hvorki flóknar
tæknilegar útfærslur, né notkun hvers kyns
neysluvamings, geta hindrað flug ótakmark-
aðs ímyndunarafls hans sem eltist við sjálft
sig.“
Felicitas Thun hefur umsjón með sýning-
unni „Dieter Roth; Gedrucktes Gepresstes
Gebundenes 1949-1979“. í greininni „Auga
mitt er munnur" stiklar hún á stóru í ævi og
ferli listamannsins og fjallar um helstu bók-
og þrykkiverk Dieters Roths á umræddu
tímabili. Hún rekur helstu áhrifavalda hans á
ólíkum tímum; m.a. Bauhaus, súrrealisminn,
hreyfilist, Fluxus-hreyfingin, kynni hans af
Daniel Spoerri, Richard Hamilton, Robert
Rausenberg og pop-listin auk fjölda annarra
listamanna honum samtíða. „Dieter Roth til-
heyrir kynslóð listamanna sem seint á fimmta
og í byrjun sjötta áratugarins mótuðu nýja
stefnu í alþjóðlegri myndlist eftirstríðsár-
anna. En um leið var hann, eins og [Joseph]
Beuys, í einangraðri stöðu, og list hans til-
heyrði mörgum stefnum og straumum," segir
Felicitas í grein sinni.
Einangrunin opnaði augu hans enn
frekar fyrir óhefðbundnum leiðum
Fyrstu bókverk Dieter Roths í lok fjórða og
byrjun fimmta áratugarins fjalla um tengsl
rýmis og tíma og hreyfingu innan rýmisins
bókarinnar. Þetta eru „kvikar" myndir með
hreyfanlegum litglærum sem áhorfandinn get-
ur leikið sér að. Upp úr 1950 fer Dieter að fást
RITSAFN Dieters Roths, gefið út af Hansjörf Mayer í Stuttgart 1970-1977.
FORSlÐA fyrsta tölublaðs tímaritsins
spirale sem Dieter Roth gaf út í félagi við
Marcel Wyss og Eugen Gomringer í Bern
á árunum 1953-1964.
intornatlonalc zeitschrjft tUr junge kunst
imn! cauís:
.UV.„ Cvsi.fi
„CONTAINER“, frá 1971/73. Verk sem sam-
anstendur af 33 grafíkmyndum og frímerkj-
um eftir listamanninn í einni möppu.
„FYRIR ÞIG EQ FELLI
/ FRABÆR TAR"I?
I ný|ustu heftum Tímarits Máls og menningar og Skírnis
er meðal annars gerð sorgleg tilraun til að yrkja eftir
Halldór Laxness og reynt að lesa í táknfræði dauða
franska heimspekingsins, Roland Barthes, ÞRÖSTUR
HELGASON gluggaði í heftin sem eru efnismikil og
skemmtileg að vanda.
Ú færðir mér hin fyrstu / full-
orðsár. / Fyrir þig ég felli / frá-
bær tár, yrkir Hallgrímur
Helgason um Halldór Laxness í
samnefndu ljóði í öðru hefti
Tímarits Máls og menningar
(TMM) á þessu ári en heftið er
tileinkað minningu Halldórs.
Þetta er næstsíðasta erindi í ljóði Hallgríms
en hin erindin eru hvorki betri né verri eins
og kannski upphafið gefur til kynna: „Eg
geng í gegnum landslag, / gráa hóla. / Hátt í
þurrum hlíðum / hundar góla.“ Ljóð þetta fær
heiðurssess í tímaritinu en það stendur
fremst í heftinu. „Undir heiðum himni / hreyf-
ir tré: / Ég líf í burtu líða / um lognið sé. //
Fjarri liggja fjöllin þyrst / með falið skott. /
Fegurðin hefur heiminn kysst / og haldið
brott,“ segir í öðru og þriðja erindi. Ekki veit
ég hvers vegna ritstjóri tímaritsins kýs að
gera þessu ljóði svo hátt undir höfði. Ekki er
þetta gott ljóð. Eða þykir þessi hjárænulegi
og viðvaningslegi stíll á því eitthvað fínn eða
flottur? Kannski á þetta ljóð að skírskota til
uppreisnarandans og glaðværðarinnar sem
einkenndi sum ljóð Halldórs í byrjun ferils
hans en jafnvel þótt svo væri þá hittir það
ekki í mark. Það er eitthvað sorglegt við
þessa tilraun Hallgríms. Við hann segi ég og
nota hans eigin orð: „Fyrir þig ég felli / frá-
bær tár.“
Halldór i brennidepli
Ljóð Hallgríms myndar eins konar
antiklimax við annað efni tengt Halldóri í
heftinu en þær greinar eru undantekningar-
lítið afar skemmtilegar aflestrar. Hér gefur
meðal annars að h'ta áður óbirt bréf sem Hall-
dór skrifaði frá Utah í Bandaríkjunum til vin-
konu sinnar, Kristínar Guðmundsdóttur, árið
1959, eða um það bil sem hann er að leggja
lokahönd á Paradísarheimt. í bréfinu sem er
hin mesta skemmtilesning segir Halldór frá
danskri skýrslu sem hann hefur undir hönd-
um um Islendinga sem gerðust mormónar um
síðustu aldamót og fluttust búferlum til Utah.
Halldór segist kunna að vinna úr þessum
pappírum seinna meir á sannfræðilegum
grundvelli en nú noti hann efnið á annan hátt.
Meðal skemmtilegra greina um skáldskap
Halldórs í heftinu er grein Halldórs Guð-
mundssonar um fegurðarþrá í Fegurð himins-
ins en hann vinnur nú að því að skrifa um
Halldór og verk hans í fjórða bindi bók-
menntasögu Máls og menningar sem væntan-
leg er á markað í haust, ef ég man rétt. Hall-
dór styðst meðal annars við minnisbækur
skáldsins en af þeim má fá nokkra hugmynd
um vinnubrögð hans og skáldskaparviðhorf.
Halldór segir að við ritun Heimsljóss hafi
skáldið glímt við þá „þverstæðu að fegurðin
sé mannleg, en ekki í mannlífmu". Hann sér
ákveðna þróun í verkinu sem hann lýsir svo:
„Efnistök Heimsljóss eru öll ýktari en Sjálf-
stæðs fólks, en það er samt ekki íyrr en í loka-
bindinu sem Halldór kveður raunsæið til að
leita fegurðarinnar. Hana er ekki að finna í
mannlífinu, ekld einu sinni því sem Halldór batt
mestar vonir við. Hann segir þess vegna um
stund skilið við epík sína og gefur sig lýríkinni á
vald - í lok hinnar síðustu stóru þjóðfélagslegu
skáldsögu sinnar."
í grein sinni, Hin íbjúga veröld, heldur Ey-
steinn Þorvaldsson því fram að í sumum ljóðum
Steins Steinars frá hinum seinni skáldskapar-
árum hans megi merkja skyldleika við hugar-
heim Heimsljóss og að textatengsl virðist sum-
staðar augljós. Eysteinn bendir meðal annars á
Tímann og vatnið í þessu samhengi. Ámi Berg-
mann skrifar um höfuðskyldu rithöfundar, á
meðan krafan um að rithöfundar gagnrýni
glumdi hvað hæst þá sagði Halldór að „æðsta
skylda „rithöfunda í dag“ [væri] að skrifa það
sem honum líst og sjá aðra rithöfunda í friði“.
Pétur Gunnarsson, rithöfundur, fer á hraðferð
yfir hinn ótrúlega fjölda greinasafna Halldórs
og Sigþrúður Gunnarsdóttir skrifar um minn-
ingabækur skáldsins og fleiri áhugaverðar
greinar er að finna í þessu hefti um Laxness.
Upplýsing - aflýsing!?
Sú grein sem kannski vekur hvað mesta at-
hygli í þessu hefti TMM er svar Kristjáns
Kristjánssonar, heimspekiprófessors á Akur-
eyri, við grein Guðna Elíssonar, lektors í bók-
menntafræði, í síðasta hefti tímaritsins um
kennslufræði Kristjáns. Greinin er enn einn
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. JÚNÍ1998