Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 3

LESBÖK MOIM.l \l!l VI)SI\S - MIÍNNTVG I ISTIIi
25. TÖLUBLAÐ - 73. ÁRGANGUR
EFNI
Víðivallabræður
Brynjólfur Pétursson, Fjölnismaður, hafði
fastnað sér kornunga konu þegar hann hélt
utan til náms. Hún veiktist skömmu síðar og
dó og sjálfur féll Brynjólfur frá í blóma lífs-
ins og þótti þar verða mikill mannskaði. Pét-
ur, bróðir hans, varð konungkjörinn þing-
maður og síðar biskup, en þriðji bróðirinn
frá Víðivöllum, Jón, varð sýslumaður og yf-
irdómari við Landsréttinn. Um Víðivalla-
bræður skrifar Aðalgeir Kristjánsson og er
þetta síðari hluti.
Jón Karl Helgason
bókmenntafræðingur
og ritsljóri Skírnis
segist vona að sú
gerjun sem nú á sér
stað í húmanískum
vísindum eigi eftir að
bera ávöxt í skýrari
hugmyndum urn hvað
sameini, eða ætti að
sameina, íslenska
þjóð en gömlu þjóðar-
táknin séu gengin sér
til húðar. I samtali
við Þröst Helgason
ræðir Jón Karl um rannsóknir sínar á Njálu,
viðhorf sitt til nýrra bókmenntakenninga,
efasemdir sfnar um hið póstmóderníska
sannleikshugtak, skort á fræðilegu sjálf-
stæði og fleira.
Kjölur
Leiðin milii landsfjórðunga yfír Kjöl er um
150 km og hefur verið þekkt síðan á land-
námsöld, en mjög fækkaði þar ferðum eftir
1780 þegar Reynistaðarbræður urðu úti.
Með brúnni á Seyðisá varð Kjalvegur fær
öllum bílum og má segja að þar sé þjóðleið
að sumarlagi. Um Kjöl og Kjalveg skrifar
Tómas Einarsson og er þetta fyrri hluti.
Ketilsfjörður
Sumartónleikar
i Skálholtskirkju hefjast í dag 1 24. skipti
með ávarpi sr. Sigurðar Sigurðarsonar
vígslubiskups. í sumar verða flutt
barokkverk, ný fslensk verk og trúarleg
verk auk fyrirlestra. Alls verða fimm tón-
leikahelgar f sumar og staðartónskáld að
þessu sinni eru Elín Gunnlaugsdóttir og
Bára Grímsdóttir.
er örnefni sem klingir ef til vill ekki bjöllum
hjá landsmönnum, en hann er þó í næsta ná-
grenni, nánar tiltekið á Suður-Grænlandi.
Þar eru minna þekktar og fáfarnari slóðir
en þær sem oftast er sagt frá á Grænlandi,
en óhætt er að segja að fegurðin þar er stór-
hrikaleg og þessi fjöröur er stórfenglegt
náttúrufyrirbæri. Þar var Jón Viðar Sig-
urðsson jarðfræðing^ur á ferðinni og hann
skrifaði greinina og tók myndirnar sem hér
birtast.
FORSÍÐUMYNDIN: Forsíðumyndi na tók Unnur Svavarsdóttir í Vatnsdal, Ketilsfirði ó SuðurGrænlandi.
SÁNDOR WEÖRES
AUGNABLIK
EILÍFÐAR
BERGLIND GUNNARSDÓTTIR
ÞÝDDI
Það sem þú felw ekki steini
og hrörnun skaltu gera úr lofti.
Augnablik sem gægist fram úr tíma
kemur af og til,
geymið það sem tíminn eyðir, heldur
íjársjóð þétt í greip sér
heilli eilífð, mitt
á milli framtíðar og fortíðar.
Eins og fiskur sem strýkst
við læri syndandi manns - þamúg
koma tímar þegar guð
býr íþér og þú veist,
hálfvegis manst það núna
og síðarmeir eins og í draumi.
Það er bragð af eilífð
hérna megin grafar.
Sándor Weöres, 1913-1989, var ungverskt skáld.
HVENÆR ER
KOMIÐ NÓG?
RABB
NÝLEGA ákváðu stjórn-
völd að greiða bændum
styrki til þess að fjar-
lægja gamlar girðingar,
sem eru hættar að þjóna
tilgangi sínum. Á sínum
tíma voru þessar girð-
ingar settar upp með
styrk frá ríkinu, rétt eins og þúsundir hekt-
ara af votlendi voru ræstar fram með ríkis-
styrk en nú vilja stjórnvöld leggja fram fé
til þess að mokað verði aftur ofan í fram-
ræsluskurði. Þetta er hvort tveggja dæmi
um að stjómmálamenn hafa áttað sig á að
stefna, sem áður var framfylgt með þeirra
stuðningi, hefur gengið sér til húðar. At-
vinnuhættir hafa breytzt, og það sem meira
er; viðhorf almennings til umhverfisins hef-
ur breytzt. Gaddavírsgirðingar þykja ekki
til prýði úti í náttúrunni, burtséð frá því að
þær eru hættulegar fólki og fénaði. Og
framræsla votlendis varð til þess að mýrar
og tjamir þornuðu upp og þar með varð
gróðurfar fábreyttara og margar fuglateg-
undir misstu heimili sín. Ríkisstyrktur
skurðgröftur gekk of langt; nú leitast menn
við að snúa þróuninni við með endurheimt
votlendis.
Svipuð dæmi eru til frá útlöndum. Víða á
Vesturlöndum em nú greiddir himinháir
styrkir til þess að loka mengandi kjarn-
orkuvemm og verksmiðjum, sem stjórnvöld
beittu sér fýrir á sínum tíma að yrðu
byggðar. í Bretlandi hafa borgarstjómir
látið brjóta niður risablokkirnar, sem
byggðar voru yfir verkalýðinn á sjöunda
áratugnum. I París hefur verið bætt fyrir
skipulagsmistök í eldri hverfum, stundum
með því að rífa „nýmóðins“ húsin eða þá
með því að setja á þau gamaldags framhlið
(enn eram við ekki komin á þetta þroska-
stig í Reykjavík). Allt eru þetta dæmi um
að stjórnvöld hafa viðurkennt að þeim urðu
á mistök, að stefna sem þótti í góðu lagi á
sínum tíma hefur í ljósi breyttra viðhorfa
orðið úrelt. Þá hafa menn hugsað sig um og
ekki bara hætt þar sem komið var, heldur
varið fé skattgreiðenda til að leiðrétta mis-
tökin. Líklega fmnst flestum að betra hefði
verið að hætta fyrr.
I einu stóra máli virðast íslenzk stjórn-
völd ekki átta sig á að nú sé að verða komið
nóg og brátt kominn tími til að hætta áður
en mistök verða gerð. Hér á ég við stóriðju-
stefnu ríkisstjómarinnar. Þrátt fyrir að al-
menningsálitið sé án efa að snúast gegn
stóriðjuveram og öllu, sem þeim fylgir,
halda stjórnvöld ótrauð áfram viðræðum við
erlenda fjárfesta eins og það sé ekkert mál
að byggja hér margar nýjar orkufrekar
verksmiðjur. I viðræðum við önnur ríki um
bindandi takmarkanir á útblástur gróður-
húsalofttegunda hefur Island farið fram á
að aukningu útblásturs vegna stórra verk-
smiðja verði haldið fyrir utan útblásturs-
bókhaldið, með þeim rökum að slíkar verk-
smiðjur muni nota endurnýjanlega orku frá
íslenzkum fallvötnum, sem leiði til þess að
ekki verði jafnmikil eftirspurn eftir
„óhreinni" orku í öðrum heimshlutum.
Þetta er út af fyrir sig góð og gild rök-
semdafærsla og sennilega er ágætt að hafa
svigrúm til að byggja svo sem eins og eina
eða tvær stórar verksmiðjur í viðbót á ís-
landi. En meira verður það heldur ekki -
kjósendur munu ekki taka það í mál. Þótt
íslenzkum stjórnvöldum takist kannski að
sannfæra heimsbyggðina um að hún eigi að
vera þeim þakklát fyrir að vilja byggja hér
mörg stóriðjuver, er hætt við að ekki takist
að sannfæra íslenzkan almenning.
Þetta er ekki aðeins vegna þess að stór-
iðjuver era sjálf engin umhverfisprýði -
þótt þau valdi sum hver ekki alvarlegri
mengun á landi, vatni eða lofti má yfirleitt
flokka þau undir sjónmengun í íslenzkri
náttúru. Nei, virkjanirnar, sem þarf að
byggja til þess að verksmiðjumar fái orku,
era miklu viðkvæmara mál. Meirihluta ís-
lendinga finnst að nú þegar hafi verið geng-
ið nógu nærri hálendinu með virkjanafram-
kvæmdum og vegagerð. Æ stærri hluti
þjóðarinnar leggur nú leið sína inn á há-
lendið og hrífst af fegurð þess. Fyrir vikið
er viðhorfið til virkjunarframkvæmda á
óbyggðum svæðum allt annað en fyrir þrjá-
tíu árum, þegar byrjað var að byggja virkj-
anir á fjöllum uppi til að sjá nýjum stóriðju-
veram fyrir raforku. Virkjanimar valda
sambærilegu tjóni á náttúranni og gadda-
vírsgirðingar og framræsluskurðir, bara á
miklu stærri mælikvarða. Háspennulínur
spilla útsýni, vegir skera sundur svæði, sem
til þessa hafa verið ósnortin, uppistöðulón
færa á kaf varpstöðvar fugla. Stórfljótum er
beint í nýjan farveg, þannig að gljúfrin
þorna upp og fossar verða ekki nema svipur
hjá sjón.
Stóriðjuverin og virkjanimar hafa verið
reist í krafti atvinnuuppbyggingar. Og víst
skapa framkvæmdir af þessu tagi atvinnu.
Spumingin er hins vegar hvort aðrir kostir
í atvinnuuppbyggingu séu betri og hvort
stjórnvöld ættu kannski frekar að leggja
hundruð milljóna (það kostaði um milljarð
að reyna að fá Atlantsáls-íyrirtækin til að
reisa hér álver) í að veita þeim brautar-
gengi. Þetta á ekki sízt við þar sem mikið
hefur verið rætt um stóriðju sem einhvers
konar töfralausn á byggðavandanum. Einn
ókosturinn við stórframkvæmdir á borð við
virkjanir og verksmiðjur er að þær út-
heimta mikið vinnuafl og skapa mikinn hag-
vöxt í stuttan tíma en svo lýkur byggingu
þeirra og þær era reknar með tiltölulega
litlum mannskap. Verksmiðjurekstur af
þessu tagi er heldur ekki starfsemi, sem er
til þess fallin að laða vel menntað fólk út á
landsbyggðina en flótti þess til höfuðborg-
arinnar er einmitt ein höfuðmeinsemdin í
byggðamálunum.
Aukinheldur hefur afar mikilvæg rök-
semd bætzt við gegn uppbyggingu stóriðju
frá því á sjöunda áratugnum. Þá voru einu
ferðamennimir á hálendinu nokkrir Þjóð-
verjar, sem sennilega vora taldir raglaðir.
Nú era hinar ósnortnu víðáttur hins vegar
meginaðdráttarafl íslands sem ferðamanna-
lands og þær hafa því öðlazt efnahagslegt
verðmæti í sjálfum sér. Frekari uppbygg-
ing stóriðju er líkleg til að skaða ferðaþjón-
ustuna, enda sýna kannanir meðal erlendra
ferðamanna að þeir eru á móti verksmiðj-
um, virkjunum og háspennulínum. Það dug-
ir því ekki lengur að stilla upp sjónarmiði
atvinnuuppbyggingar annars vegar og til-
finningum almennings til náttúrannar hins
vegar; það þarf jafnframt að vega og meta
hvor tegundin af atvinnuuppbyggingu sé
betri, sú sem byggist á nýtingu vatnsafls til
stóriðju eða sú, sem byggist á nýtingu nátt-
úrunnar til ferðaþjónustu. Síðamefnda leið-
in felur auðvitað í sér hættu á umhverf-
isslysum eins og sú fyrri; menn geta freist-
azt til að hleypa of mörgum ferðamönnum
inn á hálendið, byggja of marga skála fyrir
þá, bæta vegina til að greiða þeim leið. En
um leið væri sennilega verið að eyðileggja
söluvörana.
Það er því deginum ljósara að ekki dugir
fyrir íslenzk stjórnvöld að ana áfram í
blindni í stóriðjumálinu. Það verður að vega
og meta þá hagsmuni, sem eru í húfi, og
leggja mat á það hvenær sé komið nóg, áð-
ur en niðurstaðan verður sú að of langt hafi
verið gengið og farið verður að veita fé úr
ríkissjóði til að rífa niður virkjanir, há-
spennulínur og álverksmiðjur vegna þess að
almenningur sættir sig ekki lengur við þær.
ÓLAFUR Þ. STEPHENSEN
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JÚLÍ 1998 3