Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 7

Hlíðarenda til þess að þeir rífist um hver hafi
samið Njálu þá á sér líka stað samlagning,
sem ég kalla svo. Enda þótt að minnsta kosti
sum okkar séu hætt að trúa því að Gunnar á
Hlíðarenda hafi verið sú mikla hetja sem er
lýst í Njálu þá fylgir sú túlkun okkur, hún er
enn þá til og í einhverjum skilningi gild þótt
við höfum hana ekki í forgrunni lengur.“
- Þegarþú segir að hver sannleikur leggist
saman við þann sem var fyrir ertu þá að tala
um að það eigi sér stað einhver hegelsk þró-
un? Er þetta samlagning tesu og antitesu sem
gefur okkur einhverja syntesu? Og nálgumst
við þá ef til vill einhvern endanlegan sann-
leika?
„Ég hef nú alltaf verið fremur gagnrýninn á
líffræðilegar kenningar um söguna, að sagan
sé organískt fyrirbæri sem vaxi og þróist eins
og Hegel virðist hafa talið. Að einhverju leyti
er sú þróun sem ég er að tala um spurning um
viðbætur eða reynslu. Ef ég ætti að draga upp
samlíkingu sem má þó ekki taka of bókstaf-
lega þá fmnur maður það hjá sjálfum sér að
þótt maður sé vonandi að þroskast og læra
eitthvað nýtt búa jafnframt innra með manni
öll fyrri þroskastigin. Ég var minntur mjög
rækilega á þetta skömmu eftir að Hetjan og
höfundurinn kom út. í einum kaflanum er ég
að tala um „þróun“ frá því að menn dreymir
persónur Njálu í lok síðustu aldar til þess að
menn dreymir hver sé höfundur Njálu fimm-
tíu árum síðar. En fáeinum vikum eftir að bók-
in kom út birti ágætur maður lesendabréf í
Morgunblaðinu þar sem hann sagði frá því að
sig hefði dreymt það af hverju Skarphéðinn
batt skóþveng sinn, eins og frægt er úr Njálu,
Skarphéðinn hafi í raun verið að binda þveng-
inn undir skóinn til að geta rennt sér betur á
ísnum. Þessi maður bað svo sagnfræðinga og
fornleifafræðinga um að athuga hvort þetta
gæti ekki verið rétt. Þetta staðfestir að jafnvel
þótt eitthvað nýtt hafi gerst í rannsóknarsögu
Njálu þá eru enn til íslendingar sem dreymir
persónur Njálu og líta á hana sem sagnfræði."
- Geturðu sagt okkur í stuttu máli hver sé
summa þín af Njálu?
„Rannsóknir mínar á Njálu hafa einum
þræði sannfært mig um að það sé ekki jafn-
mikill munur á hinum rituðu bókmenntum og
munnlegri sagnahefð og menn hafa viljað trúa.
Hið hefðbundna viðhorf er að menning bókar-
innar, hins ritaða orðs, sé að flestu leyti and-
stæð lifandi sagnamenningu íyrri alda en mér
hefur sýnst að tiltekin verk í bókmenntum
þjóðanna, hin stóru hefðarverk, megi skoða
með sömu augum og sagnahefðina, þau eru í
stöðugri endurmótun; þannig er Njála ekki
einhver einn endanlegur texti heldur skrifleg
hefð samsett úr ljóðum, fræðiritgerðum, þýð-
ingum, gatnaheitum og fleiru. í mínum huga
gerir þetta Njálu merkilegri en ef hún væri
bara ein bók uppi í hillu. Sköpun Njálu hefur
ekki enn verið lokið, hún er farvegur hugsana
sem hafa verið hugsaðar um aldir og svo verð-
ur vonandi enn um sinn. Ég held það megi líta
á mörg verk heimsbókmenntanna með sama
eða svipuðum hætti.“
Höfundur Njálu
eins og vírnet
- í Hetjunni og höfundinum reynir þú að
svara spurningunni hver sé höfundur Njálu og
gerir þar hlut túlkandans mikinn á kostnað
höfundarins. Þú heldur því fram að Einar
Ólafur Sveinsson sé höfundur Njálu og átt þar
við að hann sé höfundurinn að skilningi okkar
á sögunni. Þetta er sérstök lausn á hinu mikla
höfundarvandamáli sem fræðimenn og al-
menningur hafa haft mikinn áhuga á undan-
farna áratugi.
„Ég vil byrja á að taka fram að mér þykir að
þessi hugmynd um að merkingin búi í lesand-
anum eða túlkandanum geti auðveldlega geng-
ið út í öfgar. Að vísu þekkja það allir lesendur
að það er hægt að lesa mjög margt inn í mjög
mörg verk, persónuleg reynsla hvers og eins
hefur til dæmis mikil áhrif á þá merkingu sem
hver og einn leggur í texta. Ef maður hugar að
bókmenntafræðum þessarar aldar þá hefur
farið gríðarleg orka og timi í að túlka bók-
menntirnar. Þýðingarkenningarnar sem ég
hef verið að vinna með spretta upp sem visst
andóf við þessu. Fyrrnefndur André Lefevere
skrifaði til að mynda grein undir titlinum
„Handan túlkunarinnar" þar sem hann segir
að nóg sé búið að túlka bókmenntirnar til eða
frá og tími sé kominn til að skoða í hvaða sam-
hengi þær verða til, hvaða hagsmunir liggi þar
að baki, hvaða lögmál stjórni því hvað hægt er
að endui-rita og svo framvegis. Að hluta til get
ég tekið undir það að viðhorfíð um sjálfdæmi
merkingarinnar sé ekkert sérlega frjótt; þar
erum við eiginlega komin á stig Mikka refs í
Hálsaskógi þegar Lilli klifurmús sakar hann
um að hafa ekkert vit á skáldskap. Mikki svar-
ar því þá til að hann skilji það sem hann vilji
skilja. Þetta er ekki sá grundvöllur sem ég
kæri mig um að byggja mín fræði á. Á móti
kemur að menn eins og Lefevere hafa gjarnan
lokað augunum fyrir því að vissulega eru
þeirra skrif líka byggð á túlkun texta, þeir eru
kannski ekki að túlka viðhorf Hamlets til Klá-
díusar fóðurbróður síns en þeir eru ef til vill að
túlka viðhorf Shakespeares til konungsvalds-
ins og í ljósi þeirra viðhorf austur-þýsks þýð-
anda Shakespeares til kommúnistaflokksins.
Sjálfur held ég að gildi bókmenntatúlkanna
felist í því hvað er trúverðugt og upplýsandi.
Það sem er sérstakt við Njálu í þessu sam-
hengi er að hún á sér ekki neinn tiltekinn höf-
und sem merkingin býr hjá. Tilraunum manna
til að finna þennan höfund mætti allt eins lýsa
sem tilraunum til að finna tómt ker til að fylla
af þeirri merkingu sem býr í sögunni, ekki öf-
ugt. Ég sá fyrir nokkrum árum ljósmynd sem
mér fannst einmitt vera myndin af höfundi
Njálu. Þetta var ljósmynd frá Njálusetrinu á
Hvolfsvelli. Á myndinni var gína, maður í forn-
um búning sem greinilega átti að vera bók-
menntamaður frá miðöldum. Og það skemmti-
lega við þetta var að gínan var úr vírneti sem
er kannski táknrænt fyrir höfund Njálu; hann
er í rauninni ógreinilegar útlínur og einkennist
af möskvunum sem við getum svo stoppað í.
En jafnvel þó að við gætum nafngreint höfund
Njálu þá væri hún samt sem áður afurð af
sameiginlegri sköpun sem hefur átt sér stað í
tiltekinn tíma áður en sagan er skrifuð niður í
lok þrettándu aldar og hefur svo haldið áfram.
Ég vil því draga þessi hugtök, höfundinn og
túlkandann, saman í tilviki Njálu; ég held það
geti verið gefandi og lærdómsríkt að tala um
höfunda Njálu í fleirtölu sem hafa smátt og
smátt skapað þá merkingu sem við leggjum nú
í söguna.
Ég held líka að þessi mikla áhersla á höf-
undarhugtakið gefi okkur ranga sýn á veru-
hætti bókmenntanna. Við skulum segja að við
hefðum höfund Njálu hérna í sófanum hjá
okkur. En ef við myndum svo taka alla þá sem
hafa unnið við að gefa hana út, skrifa um hana,
þýða hana, semja upp úr henni barnabækur,
sögulegar skáldsögur og leikrit og teikna
myndskreytingar í útgáfurnar og mála myndir
af sögupersónum hennar, þá værum við komin
með ansi stóran hóp hérna í sófann, við þyrft-
um fleiri sófa. Þetta eru ekki bara einhverjir
hreinræktaðir túlkendur, heldur höfundar af
ýmsu tagi sem hafa lagt tíma sinn, hugmyndir
og þrár í þessa merkingarsköpun Njálu sem
heldur áfram. Það er eitthvað í þessum texta
sem kveikir í öllu þessu fólki að halda áfram að
skrifa og skapa, yrkja í eyðurnar. Það er síðan
spennandi að reyna að komast að því hvað
þetta eitthvað er, hver er hvatinn sem heldur
öllu þessu stai'fi gangandi."
Fræðilegt sjálfstæði skortir
- Það má segja að Hetjan og höfúndurinn
sé nýstárleg nálgun við íslendinga sögurnar,
að minnsta kosti hafa hefðbundnir íslensku- og
norrænufræðingar ekki gert mikið af því að
nálgast sögurnar frá þessari hlið. Hvaða skoð-
un hefurðu á því sem er að gerast í fornsagna-
rannsóknum hér á landi og annarsstaðar?
Undanfarin ár hafa menn einmitt verið að
nýta sér hin póststrúktúralísku viðhorf í rann-
sóknum á sögunum en hefðin er samt ansi
sterk, ný viðhorf fá tilað mynda ekki mikið
rúm í umfjöllun um íslendinga sögurnar í
nýrri bókmenntasögu Máls og menningar þótt
vissulega séu þau nefnd. Finnst þér fræðileg
umræða um sögurnar vera frjó? Skynjarðu
mikil átök á milli hefðar og nýsköpunar í þess-
um rannsóknum? Skynjarðu kannski sjálfan
þigíandstöðu við hefðina?
„Ég ætti kannski fyrst að taka fram að ég
er ekki miðaldafræðingur og miðaldir ekki við-
fangsefni mitt. Ég tel að mitt rannsóknarsvið
hefjist þar sem miðaldafræðunum sleppir. Ég
lít á mínar rannsóknir sem viðbót við hinar
hefðbundnu rannsóknir. Svo má heldur ekki
gleyma því að menn hafa unnið merkilegt
rannsóknarstarf á viðtökum fornbókmennta
áður, ég er enginn brautryðjandi þar. Nefna
má fræðimenn eins og Lars Lönnroth frá Sví-
þjóð, Andrew Wawn frá Bretlandi og hóp ís-
lenskra fræðimanna undir forystu Sverris
Tómassonar sem hafa verið að skoða örlög ís-
lenskra fornbókmennta á síðari öldum. Braut-
ryðjendaverk í slíkum viðtökurannsóknum á
Njálu vai- bók Matthíasar Johannessen, Njála
í íslenzkum skáldskap, sem kom út 1958 og
hefur reynst mér mjög drjúgur heimilda-
grunnur.
Annars held ég, eins og ég sagði áðan, ekki
endilega rétt að flokka fræðimenn eftir við-
fangsefninu heldur frekar sjónarhorni þeirra á
efnið. Þar held ég að víglínan hafi legið á milli
þeirra sem hafa verið varkárir og stundum
íhaldssamir og þeirra sem hafa viljað nota nýj-
ar kenningar og aðferðir til að skoða íslenskar
bókmenntir og bókmenntasögu. Að einhverju
leyti hefur umræðan líka snúist um það að
bókmenntafræðingar hafi ekki leyfi til að
skrifa fyrir aðra bókmenntafræðinga, vera
sérfræðilegir. Og reyndar reikna ég með að
þetta sé krafa sem íslenskir sagnfræðingar
hafa líka þurft að berjast við en málfræðingar
hins vegar síður, það ætlast enginn til þess að
það sem þeir skrifa í fagtímarit sín sé aðgengi-
legt öllum. Þarna hefur verið töluverður nún-
ingur. Vandinn hefur líka verið sá að þegar ný
hugsun er kynnt þarf að þýða ný hugtök á ís-
lensku og skilgreina þau og óneitanlega hefur
gætt svolítillar tregðu gagnvart starfi sem
unnið hefur verið á þeim vettvangi, menn hafa
verið tregir til að taka þessi nýju hugtök í sátt.
Sjálfur hef ég líklega staðið báðum megin
við þessa víglínu. í öllum mínum rannsóknum
hef ég verið áfram um að leita nýrra miðlunar-
forma, það er kannski bara nýjungagirni en ég
hef verið að leita að fjölbreyttari aðferðum til
að koma fræðilegri umfjöllun um bókmenntir
á framfæri við hinn almenna lesanda. Starf
mitt á Útvarpinu hefur verið mjög dýrmætt í
þessu samhengi. Þar gerði ég ýmsar formtil-
raunir, til dæmis með leikgerð af Eddukvæð-
unum þar sem fram fóru samræður manna
sem voru að túlka kvæðin um leið og þau voru
flutt eða leikin. Ég hef líka unnið með Búa
Kristjánssyni og Bjaraa Hinrikssyni að teikni-
myndasögum sem byggja á fornbókmenntun-
um og fyrr á þessu ári vann ég ásamt Önnu
Melsteð að útgáfu Passíusálmanna á netinu en
sú útgáfa var samstarfsverkefni Ríkisútvarps-
ins, Landsbókasafns og Ámastofnunar. Það
sem vakir fyrir mér er að gera bókmenntirnar
aðgengilegar á nýjan hátt. Mér finnst að
fræðimenn megi stundum vera meðvitaðri um
það við hverja þeir eru að tala í hvert skipti og
af hvaða tilefni. Oft hefur maður hlýtt á fyrir-
lestur og smámsaman komist að því að sá sem
talar er ekki að flytja fyrirlestur heldur að
lesa tímaritsgrein. En mér þykir það líka
spennandi spurning a_ð hvaða leyti formið
skapar merkinguna. Ég gerði tilraun með
þetta í Hetjunni og höfundinum þar sem einn
kaflinn er byggður upp eins og leikþáttur. Ég
birfi þai- umræður frá Alþingi upp úr Alþingis-
tíðindum og texta úr dómsskjölum Lögreglu-
réttar Reykjavíkur og Hæstaréttar þar sem
verið er að fjalla um útgáfu Halldórs Laxness
á Hrafnkels sögu Freysgoða með nútímastaf-
setningu. Textinn í þessum kafla er ekki eftir
mig, nema sviðslýsingarnar. Hugmyndin var
sú að leggja fram heimildirnar; þarna er efni
sem, að mínu mati, hefur sjálfstætt gildi; hin
sögulega umræða sem varðveitt er í þessum
skjölum finnst mér að eigi að vera aðgengileg
en þarna eru samþykkt lög frá Alþingi sem
eru síðan dæmd ómerk í Hæstarétti - fyrir ut-
an að þarna eru fornbókmenntirnar og Hall-
dór Laxness í brennidepli. Það eru til ótal að-
ferðir til þess að koma þessu efni á framfæri;
ég hef skrifað um það hefðbundna grein á
ensku en ákvað að láta slag standa og birta
„leikgerðina" sem kafla í fræðibók þótt þarna
væri svo til eingöngu um röð tilvitnana að
ræða. Hægt væri að bregðast við þessu með
því að segja að þarna vantaði alla úrvinnslu en
svo er þó ekki, þarna fer fram heilmikil rit-
stýring og með forminu er jafnframt verið að
leggja visst mat á efnið, kannski það að þetta
hafi verið hálfgerður farsi. Annars konar mót-
bárur væru að þetta séu ekki fræði, þarna
vanti það sem vanalega sést í fræðiritum.
Reyndar mætti snúa út úr því og bénda á að
samræður Platons væru í mjög svipuðu formi.
En fyrst og fremst vildi ég víkka út hugmynd-
ina um það hvað séu fræði og hvernig sé hægt
að stunda þau. Og eina leiðin til að vita það er
að prófa sig áfram.
Á hinn bóginn hefur mér virst að sumt af
því sem kallast ný, framsækin fræðileg um-
fjöllun um bókmenntir einkenndist af vissu
ósjálfstæði gagnvart þeim fræðimönnum og
kenningum sem unnið er með. Ég held að í
kennslu á háskólastigi þui-fi ekki aðeins að
leggja áhérslu á að kynna nemendum nýjar
hugmyndir og áhrifaríka fræðimenn heldur
einnig að hvetja þá til að finna sína eigin rödd.
Menn geta verið faglegir þótt þeir séu ekki
alltaf að nota hugtök sem þarf að skýra með
erlendum hugtökum neðanmáls og staðfesta
með nafni einhvers fræðilegs kirkjuföður.
Fræðimennska felst í ákveðnu greinandi sjón-
arhomi og vandvirkni - og áhugaverð fræði-
mennska felst alltaf í gagnrýnu sjálfstæði."
Gömlu sögurnar gilda
ekki lengur
- Skynjarðu mikil átök á milli ólíkra við-
horfa í íslenskum fræðaheimi. Nú hefur bloss-
að upp mikil deila um póstmódernisma í fram-
haldi af greinum Kristjáns Kristjánssonar í
Lesbók Morgunblaðsins síðasta haust, það er
eins og menn hafí allt í einu vaknað af löngum
svefni og úr verður heiftarleg deila um þetta
þrjátíu ára gamla fyrirbrigði.
„Ég skynja að það er mikil gerjun í íslensk-
um fræðaheimi og held að hún felist í tvennu.
I fyrsta lagi eru fleiri og fleiri að koma úr
framhaldsnámi í húmanískum fræðum, miklu
fleiri en fá og munu fá störf við háskóla-
kennslu sem er kannski það sem þetta fólk er
forritað til að gera. Þetta er hópur sem hefur
kynnt sér ýmsar nýlegar hugmyndir og, það
sem mikilvægast er, tamið sér nýja afstöðu til
sinna fræðigreina sem er að einhverju leyti
óbundin hugmyndinni um hefðbundið kenn-
arastarf i háskóla. Skýrasta dæmi þessa er
sennilega nýútkomið greinasafn, Flögð og
fögur skinn, þar sem samtíminn er í og með
skoðaður með fræðilegum gleraugum, sam-
tími sem er ekki bara íslenskur heldur alþjóð-
legur, ekki bara hið ritaða orð eða hámenn-
ingin heldur veruleikinn eins og hann birtist
okkur í gömlum og nýjum amerískum kvik-
myndum, auglýsingum, tískufótum, vaxta-
rækt, klæðskiptum og teiknimyndahetjum,
svo nokkur dæmi séu nefnd.
Hitt sem maður hefur skynjað er að nú fer
fram meðal fræðimanna heilmikil endurskoð-
un á arfleifð fortíðarinnar, þær hugmyndir og
sögur um ísland og íslendinga sem hafa verið
teknar góðar og gildar eru endurskoðaðar og
endurskrifaðar. Það er samt ekki alveg komið
að því að fólk viti hvað eigi að leysa þær af
hólmi.
Þetta eru tengd atriði að því leyti að ísland
er orðið svo mikill hluti af alþjóðlegu umhverfi
að gömlu þjóðartáknin þurfa endurnýjunar
við. Það var nokkuð ljóst til hvers ísland var
fram til ársins 1918, tilvera þjóðarinnar
byggðist á draumi um sjálfstæði hennar. Þeg-
ar þeim áfanga var náð átti ísland að verða
menningarlegt stóiveldi en nú um stundir er
engin klár hugmynd um það til hvers ísland
er, klárasta hugmyndin er kannski sú að ís-
land sé til að skila hagnaði en hún ein og sér er
ákaflega nöturleg. Eg bind hins vegar vonfr
við að sú gerjun sem á sér nú stað eigi eftir að
bera ávöxt í skýrari hugmyndum um hvað
sameini, eða ætti að sameina, okkur sem
byggjum þessa eyju hér norður í hafi.“
Myndskreyting við Brennunjálssögu: Gunnlaugur Scheving.
LÉT Njáll segja sér þremur sinnum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 4. JÚLÍ 1998 7