Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 5

ÞJÓÐFUNDURINN 1851. Þar skarst í odda með dr. Pétri og Jóni Sigurðssyni og var Pétur sá andstæðinga Jóns sem hann taldi sér hættuleg-
astan. Málverk Gunnlaugs Blöndals af þjóðfundinum. Eigandi: Alþingi.
stæðinga Jóns sem hann taldi sér hættulegast-
an. Engu að síður vora þeir aldrei persónulegir
óvinir. Dr. Pétur var manna starfsamastur á
þingi. Hann átti sæti í fjölda þingnefnda, rit-
stjóri alþingistíðindanna um árabil, framsögu-
maður í áríðandi nefndum og höfundur nefnd-
arálita og bænarskráa til konungs. Eins og að
líkum lætm- lét hann kirkjumál og alrhenn fé-
lagsmál mjög til sín taka á þingi. Hann vemd-
aði réttindi kirkju og klerka með hógværð og
var svo frjálslyndur í afstöðu sinni til trúar-
bragða og kirkjumála að sumum þótti nóg um.
A sama hátt lét hann menntamálin til sín taka.
T.a.m. var hann hlynntur því að skóli yrði stofn-
aður á Möðravöllum og lagaskóla og lækna-
skóla yrði komið á fót í landinu. Þegar Þóra
Melsteð beitti sér fyrir stofnun kvennaskóla í
Reykjavík gaf dr. Pétur henni skrifleg með-
mæli og þegar skólinn var kominn á laggimar
var hann einn þriggja manna sem sömdu tillög-
ur um skipulag skólans. Á sama hátt var hann
meðmæltur stofnun sjómannaskóla og lagði því
liðsyrði að stiftsbókasafnið yrði styrkt og bað
presta um að gæta vandlega að fomum kirkju-
munum og senda þá til fomminjasafnsins.
Dr. Pétur var maður sátta og málamiðlunar.
Þegar hitnaði í kolunum t.a.m. milli Jóns Sig-
urðssonar og Péturs amtmanns Havstein
dugðu engin sáttarorð. I þingveislu gerði sá
síðarnefndi sig líklegan til að ráðast á Jón,
veislugestum féllust hendur nema dr. Pétri því
að amtmaður var vel að manni og í æstu skapi.
Hann greip utan um amtmann og hélt honum
kyiTum þó að amtmaður brytist um af öllu afli.
Þegar svo hafði gengið um stund sagði dr. Pét-
ur með stakri ró: „Takið þið við honum piltar!
ég mæðist.“
Samband Islands og Danmerkur var eitt
þeirra mála sem Alþingi fjallaði um þing eftir
þing síðari hluta aldarinnar. Dr. Pétur var oft
kjörinn í hinar svonefndu stjórnarbótarþing-
nefndir. Staða hans sem konungkjörins þing-
manns var erfíð og hún bakaði honum óvin-
sælda. T.a.m. birtist níðgrein um dr. Pétur í
norsku blaði 1872. Um það leyti stigu öldurnar
sem hæst og 1873 voru ólga og óspektir í
Reykjavík. Þær beindust að vísu mest gegn
Hilmari Finsen landshöfðingja, en eitt kvöldið
var skotið tveimur byssuskotum inn um glugga
á skrifstofu dr. Péturs þar sem hann var vanur
að sitja við skriftir, engan sakaði því biskup
var ekki inni og dóttir hans nýgengin þaðan út.
Það var drukkinn stúdent sem framdi þennan
verknað. Biskup vildi ekki láta rannsaka málið
og féll það niður.
Rilstörf Péturs
Á þeim tveimur áratugum sem dr. Pétur var
forstöðumaður Prestaskólans tók stofnunin út
þroska sinn. Árið 1850 kom Ársrit prestaskól-
ans út. Ritdeilur fylgdu í kjölfarið og ollu því
að ekki varð framhald á. Dr. Pétur gaf út Hug-
vekjur til kvöldlestra 1858, sem voru tvívegis
endurprentaðar. Þá gaf hann út Fimmtíu hug-
vekjur út af pínu og dauða drottins vors Jésú
Krists 1859. Nýja testamentið kom út í endur-
skoðaðri útgáfu frá hendi hans 1863 og 1866
kom öll biblían út. Ritdeilur urðu út af þýðing-
unni, en hún hélt samt velli fram á þessa öld.
Þá gaf hann út mörg söfn smásagna, Bæna-
kver, Kristileg smárit, Handbók fyrir presta á
Islandi og er þó fátt eitt upp talið.
Hann gekkst fyrir því að ný sálmabók yrði
gefín út og hafði af því mikil og góð afskipti.
Grímur Thomsen sagði um hana að hún stæði
hvergi sálmabókum annarra þjóða langt að
baki. Hann taldi einnig mikla bót að hugvekj-
um hans, þar væri komin húslestrabók með
hreinu og góðu orðfæri. Hann lét einnig svo
um mælt að dr. Pétur hefði ekkert kennt, „sem
ekki sæmir bæði góðum og guðhræddum
manni“. Hann lét sér annt um stöðu stéttar
sinnar, t.a.m. efldi hann prestsekknasjóðinn
með útsjón og árvekni.
Pétur verður biskup
Dr. Pétur Pétursson var orðinn roskinn
maður þegar hann varð biskup. Enda þótt
hann væri mikill hestamaður og hinn vaskasti
ferðamaður á yngrí árum, gerði hann ekki mik-
ið af því að vera á yfirreið um landið, heldur
leitaði eftir sambandi við söfnuðina með öðrum
hætti. Helgi Hálfdánarson tók saman spurn-
ingakver handa börnum undir umsjón biskups.
Þær trúarkenningar sem voru settar fram taldi
biskup að best mundu hæfa æskulýð landsins
og mynda þann grunn sem trúarlíf landsmanna
skyldi hvfla á.
Pétur Pétursson var biskup yfir Islandi
1866-1889. Lengst af tókst honum að halda
friði og jafnvægi í kirkjulífi þjóðarinnar. Seint í
biskupstíð hans komu kaþólskir trúboðar hér
til lands og unnu að safnaðarmyndun. Morm-
ónar komu og hingað til lands um miðja öldina.
Með lagni tókst Pétri biskupi að draga úr
áhrifum þeirra og margir sem tóku þessa trú
fluttust vestur um haf og mynduðu sérstakt
trúfélag, en hér á landi þurrkaðist Mormóna-
trúin út.
Einstaka maður skar sig úr og féll ekki inn í
þann ramma sem íslenskt kirkjulíf var í. Svo
var t.a.m. með þjóðskáldið Matthías Jochums-
son og Magnús Eiríksson guðfræðing. Magnús
dvaldist alla ævi í Höfn svo að áhrifa hans hér
á landi gætti næsta lítið. Því má segja að þegar
Pétur biskup hætti störfum hafi íslenska kirkj-
an staðið traust og vel viðuð og líkleg til að
standa af sér sviptivinda þá sem uppi voru í
trúmálum.
Sr. Matthías vai- þjónandi prestur á íslandi
án þess að í odda skærist með honum og bisk-
upi og Matthías orti loflega um hann bæði lífs
og liðinn.
Hannes Þorsteinsson kvæntist Jarþrúði
Jónsdóttur Péturssonar 8. desember 1889. Pét-
ur biskup var svaramaður og Hannes lýsti hon-
um svo: „Biskup var þá enn allem, þótt kominn
væri á níræðisaldur. Mátti segja að hann bæri
biskupsnafnið með rentu, því að öldurmann-
legri og svipmeiri kirkjuhöfðingja, bæði í fram-
göngu og vallarsýn, get ég naumast hugsað
mér en Pétur biskup á efri árum. Fór þar sam-
an virðuleg framkoma, stilling og alvörugefni
kennimannlegs yfirvalds, er var biskupsstóli
Islands til sæmdar, eins og hinir helstu bisk-
upar fyrrum voru, enda naut Pétur biskup
bæði hylli og virðingar klerkastéttarinnar ís-
lensku".
Pétur biskup varð auðsæll maður þegar á
leið ævina, en jafnframt örlátur þegar bág-
staddir áttu í hlut, en um það vissu fáir. Sagt er
að hann hafi jafnan vikið einhverju að Vestur-
heimsförum þegar þeir yfirgáfu landið, enda
fluttu fæstir þehra digra sjóði með sér.
Þau Pétur biskup og Sigríður Bogadóttir
eignuðust sex börn, en aðeins þrjú þeii-ra náðu
fullorðinsaldri. Pétur biskup andaðist 15. maí
1891 og var borinn til grafar 3. júní í fögra
veðri að viðstöddu svo miklu fjölmenni að jafn-
að var við jarðarfór Jóns Sigurðssonar. Leg-
steinn var settur á leiði biskups sem var gerð-
ur eftir teikningu Þóru dóttur hans.
Bogi Pétursson læknir lést á undan fóður
sínum, en dæturnar Elínborg, kona Bergs
Thorbergs landshöfðinga, og Þóra, kona Þor-
valds Thoroddsen, settust báðar að í Kaup-
mannahöfn. Þangað flutti Sigríður ekkja Pét-
urs biskups og lést þar 10. mars 1903.
Jón verður sýslumaður
Síðast var skilið við Jón Pétursson þegar
hann var nýkominn til Islands vorið 1842 og
stóð yfir moldum fóður síns. Um haustið réðst
hann heimiliskennari til Bjarnar Blöndal sýslu-
manns í Hvammi í Vatnsdal og var þar vetrar-
langt. Vorið eftir vai- hann settur sýslumaður í
Eyjafjarðarsýslu í fjarveru Borgens sýslu-
manns. Þóra móðir hans lifði ekki nema rúmt
ár eftir andlát manns síns. Hún andaðist 8.
september 1844. Jóni Péturssyni var veitt
Strandasýsla 9. maí s.á. og var þar sýslumaður
í þrjú ár. Fyrsta árið hafði hann aðsetur á Mel-
um í Hrútafirði, en tvö þau síðari á Prestbakka
hjá sr. Búa prófasti Jónssyni. Jón fékk veitingu
fyrir Borgarfjai-ðai-sýslu í maí 1847. Um sama
leyti var hann settur til að þjóna Vesturamtinu
í fjarveru Bjarna amtmanns Þorsteinssonar á
Stapa, en Jón stúdent Árnason á Leirá var
settur sýslumaður í Borgarfirði í hans stað.
Sumarið 1848 kvæntist Jón Jóhönnu Soffíu,
yngstu dóttur Boga Benediktssonar á Staðar-
felli. Þau voru gefin saman 11. júlí. Þá um vorið
hafði Jón fengið veitingu fyrir Mýra- og
Hnappadalssýslu en þjónaði jafnframt Borgar-
fjarðarsýslu. Fyrsta veturinn vora ungu hjónin
búsett í Hjarðarholti í Stafholtstungum, en
fóru að búa í Norðtungu vorið eftir og voru þar
í eitt ár. Vorið 1850 fluttust þau að Hamri í
Þverárhlíð, en 16. maí sama vor var Jóni veitt
embætti dómsmálaritara og annars yfirdómara
í landsyfirréttinum og fluttist þau því til
Reykjavíkur seinni part sumars.
Jón var ekki fyrr kominn til Reykjavíkur en
á hann hlóðust ýmis aukastörf. Þegar Kristjáni
Kristjánssyni bæjar- og landfógeta var vikið úr
embætti vegna framgöngu hans í sambandi við
þjóðfundinn 1851, þjónaði Jón embættinu þar
til nýr landfógeti var skipaður 1852.
MINNISVARÐI yfir Víðivallabræður, reistur af
ættingjum þeirra, verður afhjúpaður að Víði-
völlum f Skagafirði á morgun, sunnudag 5. júlí.
Jón fer á þing eg verður yfirdómnri
við landsyfirréttinn
Ári eftir að Jón flutti til Reykjavíkur keypti
hann sér hús það er hann bjó í alla tíð síðan.
Þeim hjónum varð fjögurra barna auðið, en 21.
maí 1855 knúði dauðinn dyra og hreif Jóhönnu
með sér frá fjórum ungum börnum. Það
yngsta, Jóhanna Soffía, var þá rúmlega mánað-
ai-gömul og var heitin eftir móður sinni.
Um þetta leyti urðu önnur þáttaskil í lífi
Jóns Péturssonar. Árið 1855 var kosið til Al-
þingis þar sem Jón var kjörinn þingmaður
Reykvíkinga. Áður hafði hann verið kosinn
vai’aþingmaður í Strandasýslu. Svo bar til að
þingmaður Strandamanna forfallaðist á þing-
inu svo að Jón tók sæti hans. Við kosningarnar
1859 varð hann konungkjörinn og var það alla
tíð síðan meðan hann sat á þingi, en hann sagði
af sér þingmennsku 1889.
Jón Pétursson kvæntist í annað sinn 21. maí
1856. Kona hans var Sigþrúður Friðriksdóttir
Eggerz. Þeim varð sex barna auðið sem öll
náðu fullorðinsaldri. Nokkrum dögum eftir að
Jón og Sigþrúður vora gefin saman skipaði
konungur hann fyrsta yfirdómara við landsyf-
irréttinn. Þeirri stöðu gegndi hann í röska tvo
áratugi. Hinn 28. júní 1877 var hann settur há-
yfirdómari við landsyfirréttinn og skipaður 7.
nóvember sama ár. Þeirri stöðu gegndi Jón þar
til hann fékk lausn frá embætti 16. apríl 1889.
Auk starfa við landsyfirréttinn og setu á Al-
þingi gegndi Jón Pétursson margháttuðum
aukastörfum. Hann kenndi kirkjurétt við
Prestaskólann 1853-89 og sat í bæjarstjórn
Reykjavíkur, 1857-61 og aftur 1863-71. Þá var
hann í stjórn Búnaðarfélags Suðuramtsins og
féhirðir þess 1868-86. Hann var ekki fyrr orð-
inn þingmaður en hann var kjörinn í milli-
þinganefnd til að semja frumvarp til vinnu-
hjúalaga. Þá var hann skipaður í nefnd til að
semja landbúnaðarlög fyrir Island árið 1876.
Ekki skal undan fella að nefna að hann var
settur landshöfðingi 1886. Auk þess sem þegar
hefir verið talið var Jón einn af stofnendum
Sparisjóðs Reykjavíkur og gæslumaður
Landsbankans frá stofnun hans til 1890.
Fræðistörf Jóns
Jón Pétursson var fræðimaður að upplagi.
Grímur Thomsen sagði um hann að hann hefði
„íslenskt hugarþel", en það gefur auga leið að
auk þess að vera störfum hlaðinn og koma upp
stóram barnahópi hefir hann skort bæði tíma
og næði til að sinna hugðarefnum sínum eins
og hugur hans stóð til. Engu að síður liggur
ýmislegt eftir hann. Má þar til nefna íslenskan
kirkjurétt sem kom út 1863 og aftur 1890. Þá
gaf hann út Tímarit I-III á árunum 1869-73.
Þar er að finna margs konar þjóðlegan fróðleik
og ættvísi, en þar var Jón á heimavelli. Hann
átti einnig drjúgan hlut í Sýslumannaævum
Boga á Staðarfelli, tengdafóður síns, og sá um
útgáfu fyrstu bindanna fyrst einn en síðan með
Hannesi Þorsteinssyni tengdasyni sínum. Jón
Pétursson fékkst einnig við útgáfu blaðsins ís-
lendingur ásamt fleirum og var meðútgefandi
ljóðmæla Þorláks prófasts Þórarinssonar.
Sagt er að Jón Pétursson hafi ekki verið
mælskur nema í meðallagi á málþingum. Hann
þótti gætinn og tillögugóður og færði gild rök
yfir máli sínu, en var jafnframt framsýnn og
frjálslyndur að eðlisfari og skai’ sig að því leyti
úr hópi konungkjörinna þingmanna. Arnljótur
Ólafsson var gagnkunnugur Jóni og lýsti hon-
um svo að hann hafi verið óframgjarn, hæglát-
ur og fáskiptinn hversdagslega, laus við
ágengni og yfirdrottnun, vandur að sannfær-
ingu sinni en fastur fyrir og kappsfullur þegai-
hann varði málstað sinn. Við vini sína var hann
opinskár, ræðinn og skemmtilegur. Amljótur
lauk lýsingunni með að segja „að enginn þing-
maður gat verið lausari við flokksfylgi og alla
sérdrægni en Jón Pétursson“. Hann andaðist
16. janúar 1896. Grímur Thomsen orti eftir
hann og er það trúlega eitt af síðustu kvæðum
hans því að hann dó síðla þetta sama ár. Fyrsta
erindið hljóðar svo:
Látlaust fas og falslaust hjarta
- finnst ei annað betra skraut, -
með þessu réð hann skrúði skarta.
Skírt var yfirlitið bjarta.
Hið ytra þar hins innra naut
Höfundurinn er fyrrverandi þjóðskjalavörður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. JÚLÍ 1998 5