Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 11

HRÚTFELL er hæst og svipmest allra fjalla á Kili. Myndin er tekin af Kjalhrauni þar sem hinn forni Kjalvegur lá. Ljósmyndir: Guðiaug Jónsdóttír.
í KARLSDRÆTTI er falleg gróðurvin fjarri alfaraleið.
hennar og lét hana síðan synda með það yfír
voginn til folaldsins. Þannig á nafnið Karls-
dráttur að vera tilkomið.
Austan við norðanvert Hvítárvatn er víð-
áttumikið, votlent og grösugt gróðurlendi,
sem nefnist einu nafni Hvítárnes. Er það að
mestu myndað af framburði Fúlukvíslar og
Fróðár. Ber þar mest á broki og gulstör, auk
fleiri grastegunda. Þar eru sumarhagar ágæt-
ir bæði fyrir sauðfé og hross.
Árið 1930 byggði Ferðafélag íslands fyrsta
sæluhús sitt við Hvítárnes og var Jakob
Thorarensen skáld og rithöfundur aðalsmiður
hússins, Jón Jónsson bóndi frá Laug tók að
sér að flytja byggingarefni (timbur og járn) í
húsið frá Geysi, en þangað náði bílvegurinn
þá. Alls voru þetta um 100 hestburðir. Verkið
var mjög erfitt, Þá var ekki búið að brúa
Hvítá, svo ferja þurfti allt efnið yfir ána. Þetta
hús var talin mikil nýjung, því fram til þess
tíma höfðu menn ekki vandað svo mjög til
sæluhúsa á öræfum. Það sem einkum mun
hafa ráðið þessu staðarvali voru húsarústir,
sem þar eru. Sagnir herma að þar hafi fyrrum
verið bær, sem nefndist Tjarnarkot. í Jarða-
bók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, sem
var skráð laust eftir 1700, segir að Regnubúð-
ir heiti í Hvítárnesi og ætli menn að þar hafi
verið búið. Sumarið 1897 gróf Daníel Bruun í
þessar rústir. Taldi hann að þar hafi staðið 5
lítil hús. Koparbóla og tinnumolar fundust í
rústunum og minjar um langeld í stærsta hús-
inu. Annað fannst ekki. Samkvæmt öskulaga-
rannsóknum mun byggð við Hvítárnes hafa
lagst í eyði um eða eftir Heklugosið mikla árið
1104. Rústir eru nú friðlýstar.
Sagnir hafa gengið um reimleika í sæluhús-
inu. Á blá- eða gráklædd stúlka að vera þar á
sveimi, og vitji hún einkum þeirra karlmanna,
sem hafa lagst til svefns í neðri kojunni í
innra herberginu bak við hurðina. Stúlkan á
að vera meinlaus, en truflar samt svefn þeirra
með blíðulátum.
Við gamla Kjalveginn spölkorn sunnan við
sæluhúsið stendur stórt bjarg. Á það er festur
minningarskjöldur um Tryggva Magnússon
verslunarstjóra (1896-1943), en hann var einn
af forvígismönnum Ferðafélags fslands um
árabil.
Hveravellir
í fyrstu frásögnum af ferðum manna yfir
Kjöl er nafnið Hveravellir óþekkt. En örnefn-
ið Hvinverjadalir er að finna í Landnámabók.
Þar segir, að Haraldur konungur hafi lagt fæð
á Ásgrím Öndóttsson og viljað hann feigan.
„Þá fór Ásgrímur til íslands. Hann bjó að
Glerá hinni nyrðri. Haraldur konungur sendi
Þorgeir hinn hvinverska til íslands að drepa
Ásgrím. Hann var of vetur á Kili í Hvinverja-
dal og kom engu fram um hefndina“. í Sturl-
unga sögu er oft getið um mannfundi á Kili og
er þá Hvinverjadalur oft nefndur, en síðan
ekki meir. Menn hafa mikið rætt um hvar
Hvinverjadalur sé og hallast flestir að því að
hann sé dældin umhverfis hveravæðið. „Til
forna kölluðu menn þetta landsvæði, þar sem
Hveravellir eru, Hvinverjadali, en hverasvæð-
ið var þá kallað Reykjavellir", segja Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson í ferðabók sinni,
en þeir fór suður Kjöl árið 1752.
Segja má að Hveravellir séu á miðjum Kjal-
vegi hinum forna. 12 tíma reið var talin þang-
að frá Mælifelli í Skagafirði og álíka langt
þaðan til efstu bæja í Árnessýslu. Hverasvæð-
ið sjálft er norðan undir Kjalhrauni, en greini-
legt er að hiti er víðar á svæðinu undir hrauni.
Þetta eru allmargir vatnshverir og er vatn úr
þeim m.a. notað til að hita upp þau hús, sem
hafa verið byggð á svæðinu.
Gönguferð um hverasvæðið er áhugaverð.
AIls staðar bullar og sýður, margskonar lita-
brigði ber fyrir augu, grænir, bláir og gulir
litir mest áberandi, en hæst hvín í Öskurhóls-
hver sem þeytir út gufu án afláts með miklum
hávaða. Þar er Eyvindarhver með steina-
hleðslu, mannvirki er bendir til þess að hann
hafi verið notaður til suðu. í hraunsprungu
skammt frá Eyvindarhver er tótt með hlöðn-
um veggjum. Hún er tvískipt. Hin stærri er
4.20 m á lengd og 1.20-1.35 á breidd, en hin
minni er 1x2 m að stærð. Fyrir löngu fannst
tágakarfa í þessum rústum. Hún er nú geymd
í Byggðasafni Skagfirðinga í Glaumbæ. Sam-
kvæmt munnmælum á Fjalla-Eyvindur og
Halla kona hans ásamt fleiri mönnum að hafa
dvalið í þessum vistarverum á síðari hluta 18.
aldar, en skjalfestar heimildir um þá dvöl
rnuhu vera torfengnar.
Eins og getið hefur verið um áður, mun
sæluhús hafa staðið á Hveravöllum á Sturl-
ungaöld, Hvað lengi er ekki vitað því Eggert
og Bjarni minnast aðeins á rústir en ekki hús.
Árið 1922 voru Halldór Jónasson frá
Hrauntúni í Þingvallasveit, og Helgi Sigurðs-
son, síðar hitaveitustjóri í Reykjavík, ásamt
þriðja manni, ráðnir til að lagfæra vörður á
Kjalvegi og reisa sæluhús á Hveravöllum fyr-
ir menn og hesta. Eftir vinnu við vörðurnar
byggðu þeir hús úr torfi og grjóti í
hraunjaðrinum sunnan við hverasvæðið.
Þetta hús hefur nú verið endurbyggt í upp-
haflegri mynd.
Sextán árum síðar (1938) reisti Ferðafélag
Islands sæluhús á Hveravöllum. Var keyptur
járnvarinn verkamannaskáli úr timbri hjá
Sogsvirkjun og fluttur þangað. Húsið var hit-
að upp með hveravatni og allt hið vistlegasta.
Var slík framkvæmd á öræfum algjör nýlunda
hérlendis á þeim tíma. 1958 var hlaðin bað-
laug við húsið 3x6 m að stærð. Var kísilvatnið
úr hverunum látið um að þétta veggina. Fé-
lagið byggði annað hús árið 1980 og er nú
gistirými fyrir um 70 manns í þeim báðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JÚLÍ1998 1 1