Lesbók Morgunblaðsins - 04.07.1998, Blaðsíða 15
Ljósmynd/Nimbus/Goodrich
RÓBÓTINN sem Stonehill og félagar settu saman.
JOSEF Hoffmann leikur Chopin; mynd af hluta úr Duo-Art-rúllu.
AÐUR en útvarp og
grammófónn lögðu undir
sig heimilin var alsiða að pí-
anó væri til á betri heimil-
um. Tónlistarkunnátta var
og útbreiddari en nokkru
sinni síðar því kvöld-
skemmtunin var oftar en
ekki að hlýða á leik heimasætunnar eða ung-
herrans, aukinheldur sem allur dans í heima-
húsum var við lifandi undirleik. Ekki gátu allir
leikið á píanó svo vel væri og því skapaðist
mikill markaður fyrir sjálfspilandi píanó upp-
úr aldamótum og margir helstu píanóleikarar
sögunnar hljóðrituðu á pappírsrúllur ýmist al-
varleg verk eftir sjálfa sig og aðra, eða
skemmtitónlist. Fyrir fáum árum hóf bresk
útgáfa skipulega útgáfu á upptökum sem unn-
ar eru eftir slíkum rúllum og sýnist sitt hverj-
um um útkomuna.
Um miðja nítjándu öld reyndu framleiðend-
ur að setja sama píanó sem væru um leið eins
konar glymskratti og uppúr 1860 komu á
marklað píanó sem léku tónverk eftir gataðri
pappírsrúllu eftir stafrænni tækni. Píanó sem
flutt gat tónlist eftir slíkum rúllum gat það þó
ekki hjálparlaust; mannshöndin þurfti að
koma þar nærri og ráða styrk og hraða.
Fyrsta eiginlega sjálfspilandi píanóið kom síð-
an á markað frá þýska fyrirtækinu Welte-
Mignon 1904 og gat leikið eftir áslátt þess sem
á píanóið lék þegar rúllan var gerð, styrk og
hraða. Welte-Mignon-píanóin náðu mikilli hylli
og vestur í Bandaríkjunum komu fram keppi-
nautar, Ampico og Aeolian. Aeolian-fyrirtækið
náði yfirburðum á markaðnum, meðal annars
íyrir tilstilli nýrrar tækni sem það kallaði
Duo-Aj’t. Slík píanó náðu miklum vinsældum
og árið 1925 seldust nærfellt 200.000 slík píanó
og velta fyrirtækisins nálgaðist sextíu milljón-
ir dala. Fimm árum síðar hrundi markaðurinn,
það var kreppa í Bandaríkjunum, útvarp og
plötuspilarar komu í stað píanósins sem
skemmtiatriði á heimilum og fyrstu talsettu
kvikmyndirnar nutu gríðarlegra vinsælda.
Síðasta Duo-Art rúllan kom út á Englandi
1939. Píanóin fóru á haugana, tæknin gleymd-
ist að mestu og rúllurnar morknuðu, en á þeim
voru varðveitt ómetanleg menningarverðmæti
því margir helstu píanóleikarar aldarinnar
höfðu leikið inn á rúllur fyrir Aeolian.
Pegar geisladiskurinn kom á markað og
tölvutækni varð algeng í hljóðverum jókst
áhugi á útgáfu á gömlum upptökum og svo fór
að sá áhugi beindist að píanórúllum. Fyrsta
útgáfa af píanórúlluupptökum á seinni árum
var á vegum franska fyrirtækisins L’Oisaeu-
Lyre fyrir nokrum árum, en á henni voru með-
al annars upptökur með leik Rakhmaninoffs,
Lhevinne og Rosenthals. Fyrir sex árum kom
svo út vestan hafs safn tónlistar eftir George
Gershwin sem hann lék sjálfur inn á Duo-Art
rúllur fyrir Aeolian fyrirtækið. Þar á meðal
var einstök útgáfa hans á Rapsody in Blue
sem hann tók aldrei upp á plötu vegna þess að
einungis var hægt að koma rúmum þremur
mínútum á hverja hlið 78 snúninga plötu.
Bandaríska útgáfan Electra gaf út og hlaut
mikið lof fyrir sem opnuðaði augu manna fyrir
því að hægt væri að gefa tónlistina af rúllun-
um út með góðum árangri.
Ótroðnar slóðir
Síðan Gershwin-safnið kom út hafa fleiri
slegist í hóp Electra, sem hefur reyndar gefið
út annan Gershwin-disk, þar á meðal breska
útgáfan Nimbus, sem hefur áður unnið sér orð
fyrir útgáfu á upptökum af söng helstu söngv-
ara aldarinnai’ í Prima Voce útgáfuröðinni.
Electra notaði við útgáfuna Pianola-vél sem
tengd var Disklavier píanói og síðan knúin
með fótstigi. Disklavier, sem er í raun tölva,
skráði upptökurnar á diskling, var svo flutt í
tónleikasal í New York og lék þá eftir disknum
STAFRÆNAR
RÚ LLU R
Píanóleikarar áranna fyrir uppgötvun grammófónsins
lifa í minningunni, en ekki á plasti, þar til nú.
ARNI MATTHIASSON kynnti sér stafrænar upp-
tökur margra helstu goðsagna píanóleiks frá
fyrsta fjórðungi aldarinnar.
Ljósmynd/Nimbus/Stonehill
IGNAZ Jan Paderewski, „Parísarljónið", tekur upp fyrir Aeolian é Duo-Art rúilu. Við hlið hans
situr tæknimaður sem skráir jafnharðan upplýsingar um áslátt og styrk. Paderewski þótti
einnig gott tónskáld og naut meiri hylli sem hljóðfæraieikari en dæmi voru um, aukinheldur
sem hann var forsætisráðherra Póllands í lok fyrri heimsstyrjaldar.
Ljósmynd/Alf Goodrich
GERALD Stonehill, safnari og ráðgjafi vegna útgáfunnar á Duo-Art-rúllunum.
upptökurnar fyrir hljóðnema. Nimbus fór aft-
ur á móti aðra leið sem nokkur styrr hefur
staðið um. Fyrirtækið er reyndar þekkt fyrir
að fara ótroðnar slóðir, var með fyrstu fyrir-
tækjum til að gefa út tónlist á geisladiskum og
setti á stofn fyrstu diskaverksmiðju Bret-
landseyja og þá aðra í Evrópu.
Prima Voce útgáfuröð Nimbus byggist á
meðal annars á gríðarstóru horni, tveim metr-
um í þvermál. Það er sett við 78 snúninga
plötuspilara, allt síðan sett upp í tónleikasal og
spilað í stafrænan hljóðnema. Gagnrýnendur
hafa nokkuð karpað um árangurinn, en flestir
þó á því að með þessu móti náist meiri dýpt í
upptökumar. Þegar kom að útgáfu á píanó-
rúllunum samdi Nimbus við Gerald Stonehill,
sem hefur sankað að sér 6.000 rúllum frá
Aeolian, um 99% af því sem fyrirtækið gaf út.
Stonehill fann hræið af sjálfspilandi píanói í
húsi sem hann keypti í Lundúnum og varð
honum ástríða að koma því í lag og safna rúll-
unum. Með tímanum hannað hann í félagi við
annan mann róbóta með 80 fingur og tvo fæt-
ur til að leika á venjulegan flygil af Aeolian-
rúllum. Nimbus setti Steinway-flygil upp í
tónleikasal sínum í höfuðstöðvum fyrirtækis-
ins í Wales og róbótann við. Síðan hljóðrituðu
menn spilamennskuna með stafrænum hljóð-
nemum og gáfu út á diskum, en þeir fyrstu
komu út fyrir tveimur árum.
Pólskir píanósnillingar
Fyrsta útgáfan í röðinni, sem fékk heitið
Grand Piano og á að ná fimmtlu diskum þegar
fram líður, var helguð pólskum píanóleikurum
frá upphafi aldarinnar. Helstir þeirra sem
heyrist í á disknum eru Josef Hofmann, Ignaz
Friedman og Ignaz Jan Paderewski. A öðrum
disk raðarinnar mátti heyra Percy Grainger,
Nicolai Medtner og Ferrucio Busoni og þeim
þriðja flutningur Hofmanns á verkum Chop-
ins. Síðan hafa komið diskar með leik Ignaz
Friedmans, Rubinsteins, Bauers, Backhaus,
Hess, Granados, D’AIbert, Fischer og svo
mætti telja.
Eins og getið er deila menn mjög um gildi
útgáfunnar. Sumir finna henni allt til foráttu
og telja hið mesta klám enda gefi þær ekki
rétta mynd af snilli þessara merku píanóleik-
ara. Vandinn er að fæstir þeirra hljóðrituðu
plötur og því óhægt um við að bera saman
upptökurnar; eftir flesta liggur ekkert nema
minning um snilling sem verður magnaðri eft-
ir því sem árin líða.
Þeir Nimbus-menn og Stonehill hafa haldið
uppi vörnum fyrir útgáfuna og Stonehill bend-
ir á að þar sem Duo-Art rúllurnar séu í eðli
sínu stafrænar sé tryggt að það sem á diskun-
um er sé það sama og finna má á rúllunum.
Með sumum píanóleikurunum eru til upptökur
á 78 snúninga plötum eða vaxrúllum og þá má
bera saman við píanórúllurnar, sem Stonehill
segir Nimbus hafa gert, meðal annars með því
að setja saman sérstakan innahússdisk sem á
sé skeytt saman verkum af Duo-Art rúllum og
síðan upptökum sömu listamanna á 78 snún-
inga plötum. Að hans sögn var eini munurinn
betri hljómur á fyrrnefndu upptökunum
Penguin-uppflettiritið um klassíska diska er
biblía margra safnara og þar er til að mynda
farið lofsamlegum orðum um upptökur af rúll-
um Graingers og Busonis, meðal annars á
Chaconnu Bachs sem hann útsetti en tók ekki
upp nema fyrir Aeolian. í Classic CD er fjallað
um upptökur af rúllum ef'tir Hoffmann, Fried-
man og fleiri er þær lofaðar í hástert; ekki síst
þykir gagnrýnandanum fengur að því að fá
staðfesta snilld Hoffmans. Aðrir hafa ekki tek-
ið upptökunum eins vel, til að mynda birtist
grein í Classical Piano fyrir nokkru þar sem
þeim er fundið flest til foráttu, meðal annars
vegna þess að óhugsandi sé að sumir pínóleik-
aranna hafi ekki verið betri en fram komi á
rúllunum, svo góðan orðstír hafi þeir getið sér.
Vissulega er óhægt að rökstyðja slíkt eða
hrekja, en Nimbus-menn tína til umsögn Er-
nest Newmanns, sem hlustaði á Cortot leika
við hlið píanós sem lék Duo-Art upptöku hans
1927. Newman sagðist hafa lokað augunum og
hlustað og þá hefði hann ekki getað greint á
milli vélar og manns. Einnig sagði píanósnill-
ingurinn Leopold Godowsky að Duo-Art upp-
tökur sínar væru í öllum aðalatriðum eftir-
mynd leiks hans.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. JÚLÍ 1998 1 5