Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1998, Side 4

ÞAÐ er mál margra að hvergi sé Jökullinn fegurri en frá bæjardyrum Hellnara. Mynd SV.
HELLNAR
HÁLFA ÖLD
EFTIR SÆBJÖRN VALDIMARSSON
í túninu heima voru undir lok átjándu aldar hartnær
þrír tugir býla og þurrabúða, auk fjölda útihúsa og
hjalla. Víða stóðu veggjabrot uppúr sverðinum,
annars staðar voru tóftirnar nánast uppgrónar og
við það að hverfa inní landslagið. Allt minnisvarðar
um blómlega tíma til sjós og lands.
HELLNAFJARAN og strandlengjan miili Stapa og Hellna. Mynd SV.
ENN og aftur er ég kominn vestur á
bemskuslóðimar Undir Jökli. Dáist
að Hellnaplássinu ofan af Laugar-
holtinu. Endurminningamar hellast
yfir, famar að gerast ágengari með
áranum. Allt er breytt annað en
umhverfið. Þessi tignarlegi rammi
með Snæfellsjökul, „Kónginn",
einsog við köllum hann, gnæfandi yfir byggðinni
í norðri, í sínum ægifagra mikilleik. Jökulháls-
inn, Stapafellið, svipmikið og tignarlegt. Þá taka
við fjöllin yfir Breiðuvíkinni í sinni hlýlegu lita-
dýrð. Afram teygir fjallgarðurinn sig til austurs,
fjölbreyttur í formi og lögun. Borgarfjörður og
Hvalfjörður skera um síðir fjallasýnina í sundur
svo Skarðsheiðin og Esjan líta út einsog sæ-
brött eylönd í fjarlægum bláma í suðaustri. Þá
tekur úthafíð við og lokar hringnum.
Rætumar liggja djúpt í jörð. Mann fram af
manni sátu forfeður mínir á Skjaldartröð, yrktu
landið og stunduðu sjóinn hörðum höndum.
Enda stutt á miðin, sem löngum reyndust
drýgsta matarkista þjóðarinnar, ekki síst í
hörðum ámm. Höfðu nóg fyrir sig, það leið eng-
inn skort í þessum litlu byggðarlögum.
Sjórinn var göfull en tók sinn toll, gekk ekki
framhjá Skjaldartraðarbændum frekar en öðr-
um. Þeir fórust allir, langalangafi minn, langa-
fabróðir og afi, sem var með síðustu stórútgerð-
armönnum í hinum eiginlegu sjávarplássum
Undir Jökli. Gerði út þrjá árabáta á öndverðri
öldinni, uns hafið gleypti hann, héma útá vík-
inni, á þriðja áratugnum. Faðir minn tók við búi
og lífið gekk sinn gang.
Slökkt á Aladdinlampanum,
kveikt á rafmagninu
Þegar ég fer að muna eftir mér, um miðja
öldina, voru hafin mestu umskipti í sögu lands-
manna, sem voru að stökkva úr aldagömlum
lífs- og atvinnuháttum, inní tæknivæddan nú-
tímann. Nýir siðir að ganga í garð þó gamli tím-
inn skrimti allt í kring. Það átti að heita svo að
þessi útkjálki væri kominn í vegasamband, sími
á nokkram bæjum, kynt upp með kolum, lýs-
ingin frá aladdínlömpum og gasluktum. Sagan
blasti við, hvert sem litið var. Ömefni og tóftir
minntu á umsvif liðinna tíma. Blágrýtisklappir í
lendingunum, meitlaðar djúpum fórum af kjöl-
um bátanna í aldanna rás. Gamlir götuslóðar
sorfnir í hraunið af hóffórum þúsunda skreiðar-
lesta úr þremur landsfjórðungum. Vaðsteinar
og hákarlasóknir uppá bitum, gömul skinnklæði
fúnuðu á geymsluloftum. í túninu heima vora
undir lok átjándu aldar hartnær þrír tugir býla
og þurrabúða, auk fjölda útihúsa og hjalla. Víða
stóðu veggjabrot uppúr sverðinum, annarsstað-
ar voru tóftirnar nánast uppgrónar og við það
að hverfa inní landslagið. Allt minnisvarðar um
blómlega tíma til sjós og lands. Faðir minn átti
ekki annarra kosta völ en að láta stórvirk tæki
jafna þá við jörðu á sjötta áratugnum. Sömu ör-
lög biðu fjölda slíkra búsetu- og atvinnuminja
um allt land á þessum umbrotatímum. Vinnan
við að hreinsa grjótið úr rústunum var óguðleg,
en túnið varð véltækt. Karlinn sat hinsvegar
sem fastast á dys Axlar-Bjarnar á Laugarholt-
inu meðan jarðýtan böðlaði upp veginum, uns
hættan var farin hjá. Hún stendur enn. Þegar
jarðarbætur vora komnar á nokkurn rekspöl
kom fyrsti traktorinn og framþróunin varð ekki
stöðvuð.
Ég held ég hafi verið blóðlatt ungmenni þessi
fáu sumur sem átti að nota mig til ærlegrar
vinnu, einkum á meðan handaflið gilti og gömlu
amboðin vora í aðalhlutverki í heyskapnum.
Fylltist hryllingi þegar ég leit yfir túnið í slátt-
arbyrjun, iðjagrænt og kafloðið. Stalst frekar
niður á bryggju eða útá sker með færið, en að
taka þátt í heyskapnum, og kom ekki heim fyrr
en ég hafði fengið í soðið. Feitan og stóran
sandkola og rauðsprettu. sem endaði á pönn-
unni. Það sló á skammirnar. Ég var ekki efni í
bónda, svo mikið var víst.
Uppvöxtur undlr Jökli
Á þessum áram var farskólaformið algengt í
fámennum sveitum, þeim skipt í tvö skóla-
hverfi. Kennt í hálfan mánuð í senn á Stapa og í
Breiðuvík. Hellnabörnin urðu því að arka yfir
Kraunið, götuna meðfram ströndinni, sem nú
hefur verið friðlýst. Það var orðið fámennt,
suma vetur gekk ég einn í skólann, ásamt minni
hundstík. Myrkfælnin að drepa mig og ekki
bætti úr skák að við vegarslóðann vora óyndis-
leg örnefni einsog Draugalá og Skollabrunnur.
Þjóðsagan sagði að í Draugalá væri urðuð norn-
in Oddný Pfla. Átti gatan að hafa mótast í
hraunið af hrygglengju kerlingar er hún var
dregin á sinn endapunkt í tilverunni, miðja
vegu milli Stapa og Hellna. Oddnýjar Pílutóft
var upp við hraunjaðarinn í túninu heima. Meiri
stuggur stóð mér af Skollabrunni, viki sem
gekk inní strandlengjuna, þverhnípt í sjó og lá
vegurinn yst á brúninni. I Skollabrann rak lík á
stríðsáranum. Það var nærtækari ógn en norn-
in í Draugalá. Hvorki hún né önnur yfirskilvit-
leg fýrirbæri trafluðu þó mína skólagöngu að
ráði. Eitthvað skelfdi þó okkur tíkargarminn
einn myrkan skammdegismorgun er við pauf-
uðumst áfram í hríðarmuggunni. Brimið svarr
við dranga á aðra hönd, draugarnir í felum í
láginni á hina. Snögglega hægði rakkinn göng-
una, þar sem hann vappaði fyrir framan mig.
Rófan hrökk í baklás og hárin risu á okkur báð-
um. Snotra ýlfraði og tók síðan á rás heim með
ámátlegu spangóli. Ég hélt ferðinni áfram.
Andstuttur mjög. Ekki svo að skilja að ég væri
sendur í skólann í tvfsýnu veðri, það viðraði
bara alltaf vel hjá minni samviskusömu og
bjartsýnu móðir, í hennar orðabók fannst
hvorki kvart né kvein.
GVENDARBRUNNURINN einsog hann lítur út
í dag. Yfir honum vakir Heilög guðsmóðir,
múruð í klettinn. í nágrenni við nornina Odd-
nýju Pflu, sem bjó hinumegin í hraunvikinu.
Mynd SV.
I rauninni á ég mai-gar af mínum bestu minn-
ingum af þessari sérstæðu menntabraut, eink-
um eftir að daginn tók að lengja og vorið að
nálgast. Móar, hraun og sjávarbjörg fylltust af
lífi, skeglan er vorboðinn ljúfi Undir Jökli.
Heimleiðin tók þá oft tímana tvo. Það þurfti að
fylgjast með nýgræðingnum, „fara í klettana",
kanna reka í víkunum við brimasama ströndina.
Eftir sunnan rosa fannst oft hið merkilegasta
góss og ósjaldan glænýr rauðmagi sem hafði
rotast í briminu og skolað á land, Hann fór í
pottinn. Mestu gleðistundirnar hófust er leið á
aprfl, þá ég fékk afnot af „horninu", litlum bát
sem faðir minn átti. Á þessu krili, sem kallað
var „Háski“, sökum óstöðugleika, réri ég fram á
Hellnavíkina og dró fisk sem ég mátti síðan
leggja inn á eigin reikning hjá Kristni (Didda)
Kristjánssyni frænda mínum og kaupmanni í
Bárðarbúð. Afrakstrinum var skynsamlega var-
ið, í vellystingar praktuglegar langt fram eftir
sumri, enda víkin gjöful, þó skammt væri sótt.
Það er svívirða að frískir og tápmiklir strákar
fá ekki í dag að upplifa þetta frelsi, kynnast
undursamlegum veiðihugnum, koma hróðugir
til lands með aflann, sem veitti bæði ósvikna
ánægju og sjálfstæði. Þessi ómetanlega reynsla
fylgir manni alla æfi, og meðan á ævintýrinu
stóð, leið manni einsog persónu í bókunum hans
Marks Twain.
I dag væri til lítils að ætla sér að láta böm
sækja skóla við slíkar aðstæður. Foreldrar sem
hygðu á þá firra yrðu sjálfsagt fyrir barðinu á
Bamavemdarnefnd eða vistuð á hæli. Börnin
mundu líka harðneita, þó þau séu líkamlega
ekki síður búin til þess nú. Altént þurfti ég að
aka mínum borgarbörnum eftir upplýstu mal-
bikinu, þessar fáu húslengdir í skólann, ef eitt-
hvað var að veðri. Ekki dugði að ströggla, ef ég
auðmjúklegast benti á hvað mín kynslóð mátti
nú þola, var sá heimur svo fjarlægur orðinn að
undirtektirnar voru í mesta lagi „byrjar nú
karlinn!" Umræðu lokið.
Ford og fjörulallar
Ég minntist á að hafa alist upp með annan
fótinn í gamla tímanum. Jafnvel örlítilli forn-
eskju, sem enn bjó með eldra fólkinu, og um-
hverfíð hjálpaði til. Mig grunar að andi Bárðar
Snæfellsáss sé enn á sveimi yfir vötnum. Á
mínu æskuheimili var okkur kennt að bera virð-
ingu fyrir því sem við þekktum ekki og það var
margt á gráa svæðinu á mótum þjóðtrúar, þjóð-
sagna og raunveruleika. Rætt var um huldufólk
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11.JÚLÍ1998
b