Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1998, Qupperneq 10

KJÖLUR OG KJALVEGUR - SÍÐARI HLUTI
Ljósmynd Guðlaug Jónadóttir.
FERÐIR MANNA
YFIR KJÖL
EFTIR TÓMAS EINARSSON
Eftir að Sturlungaöld lýkur fara fáar sögur af ferð-
um manna yfir Kjöl, en þó er víst að leiðin týndist
aldrei, eins og Sprengisandsleið á sínum tíma. Það
er ekki fyrr en á 18. öld, sem aftur eru skráðar
sögur um ferðir yfir Kjöl.
EFTIR að leiðin um Kjöl varð kunn
greiddi hún mjög fyrir samskipt-
um manna sunnan og norðan
jökla, sem full þörf var á, einkum
eftir stofnun Alþingis og biskups-
stólanna á Hólum og í Skálholti.
Sagt er að þegar Jón Ögmundsson
Hólabiskup kom að utan eftir
vígslu (1106) hafí hann haft kirkjuvið meðferð-
is. Viðnum var skipað upp á Eyrum (Eyrar-
bakka) og hann fluttur þaðan á hestum yfir
Kjöl norður að Hólum. Sunnlendingai- fluttu
viðinn í Hvinverjadal, en Norðlendingar tóku
hann þar og drógu heim að Hólum.
Rúmum tveimur öldum síðar varð Auðun
hinn rauði Þorbergsson biskup á Hólum (1313-
1322). Hann lét reisa mikið hús á staðnum sem
nefnt var Auðunarstofa. Undirgrind hússins
var flutt frá Eyrum um Kjöl að Hólum. Af ein-
hvequm ástæðum voru trén geymd á „Grúfu-
fellsmelum" vetrarlangt. Grúfufell mun vera
sama hæðin og nú er nefnd Dúfunefsfell.
A Sturlungaöld voru ferðir manna tíðar yfir
Kjöl. Þar hittust Gissur Þorvaldsson og Kol-
beinn ungi Amórsson þegai- þeir brugguðu
Snorra Sturlusyni, fyrrum tengdaföður þeirra,
banaráð og yfir Kjöl hélt Gissur með lið sitt, er
hann lagði til atlögu við Sturlu og Sighvat á
Örlygsstöðum.
I Islendingasögunum er oft sagt frá mönn-
um í sjóhrakningum en nánast aldrei að þeir
hafí lent í vondum veðrum á landi. En tímamir
breyttust því á Sturlungaöld lentu hetjumar
oft í stórhríðum m.a. á Kili.
Oddur Þórarinsson frá Valþjófsstað sóttist
eftir völdum í Skagafirði. Fimmta dag jóla (29.
des.) 1254 hélt hann norður Kjöl frá Haukadal
með lið sitt, þrjá tigu manna. Svo segir í Sturl-
ungu: „Þá gerði harða veðráttu og hríðir á
fjallinu og hinn sjöunda dag jóla höfðu þeir
hríðviðri. Tók þá að dasast mjög liðið. Þorgeir
kiðlingur lagðist þá fyrir. Komust þeir eigi með
hann. Dó hann suður frá Hvinverjadal ... Er
hann þar kasaður. Oddur bargst vel á fjallinu
og gaf mörgum manni líf og limu og lyfti á bak
fólkinu í hríðinni og ófærðinni er eigi urðu
sjálfbjarga. Þeir komu í Hvinverjadal og vora
þar um nóttina“. Daginn eftir var veðrið skap-
legra. Komust þeir tveimur dögum seinna ofan
' í Svartárdal „mjög þrekaðir af kulda“.
Síðla hausts 1257 fór Þorgils skarði Böðvars-
son sömu leið til Skagafjarðar, með álíka mikið
lið og Oddur. Hafði hann dvalið í Skálholti um
stund og átt þar fundi með biskupi. Þegar
Þorgils lagði á fjöllin var veðurútlit ískyggi-
legt, enda brast á þá mikil hríð: „Þeir vora um
nótt í Hvinverjadal. Þorgils ræddi um að hann
vildi liggja um nóttina í dyram sæluhússins;
bað hann þar búa um sig. Var svo gert. Lögðu
þeir undir hann hurðina frá húsinu og þar á of-
an klæði. Lá hann þar um nóttina". Þar
dreymdi hann draum, er sagði fyrir um örlög
hans. Hann var veginn skömmu síðar eða þann
22. janúar 1258.
Eftir að Sturlungaöld lýkur fara fáar sögur
af ferðum manna yfir Kjöl, en þó er víst að leið-
in týndist aldrei, eins og Sprengisandsleið á
sínum tíma. Það er ekki fyrr en á 18. öld, sem
aftur era skráðar sögur um ferðir yfir Kjöl.
Fyrst skal geta Eggerts Ólafssonar og Bjama
Pálssonar, sem fóra þar um 1752 . I ferðabók
þeirra er Hveravöllum lýst í fyrsta sinn. A
þessum árum fóru Skagfírðingar skreiðarferð-
ir yfir Kjöl suður á land og allt til Vestmanna-
eyja. Er þeim ferðum glögglega lýst í ævisögu
Jóns Steingrímssonar. En erfiðustu ferðina fór
hann í lok september 1755. Þeir félagar höfðu
tjaldað við Biskupsþúfu og búist um fyrir nótt-
ina. „Þá við voram sofnaðir um nóttina," segir
hann, „datt á með mesta útnyrðingsfjúk, sem
setti tjaldið í kaf. En til þess að snjórinn skyldi
ei sliga tjaldið og kæfa oss, fóram við á fætur
og þrúguðum snjónum alla vegu frá því, sem
okkur varð að mesta svitaerfiði. Af svoddan
verki og hita, sem út lagði, varð eitt hulstur og
ból yfir tjaldinu og allt í kring um það, mokuð-
um oss svo göng fram frá því og upp úr snjón-
um og létum þar yfir reiðingstorfu. Gekk þetta
snjókast í dagstæða viku. Tókum við höftin af
hestunum og settum þá í þann besta haga og
afdrep, sem þar er að fá. Blanda og öll vatns-
föll, sem yfir höfðum farið, urðu svo ófær og
uppstífluð, að nú var enginn vegur aftur að
snúa. Við höfðum lestrarbækur og annað nóg
oss til dægrastyttingar, kerti og mat svo næg-
an, að við héldum við mundum þar vel af kom-
ast fram á Þorra og ætluðum þá að ganga í
byggð suður af, ef hestar væra þá dauðir, og
vorum þar svo með glöðu sinni.“ Þegar upp
stytti komust þeir félagar til byggða af mikilli
harðfylgi en slysalaust.
Ferð Sveins Pálssonar 1794 var líka söguleg.
Það haust fór hann, ásamt fylgdarmönnum,
sömu leið og Jón. Ætlunin var að rannsaka
Hveravelli, en það fórst fyrir því þeir félagar
lentu í ófærð, þoku, villum og hríðarveðri og
komust við illan leik suður í Hreppa eftir fjög-
urra daga hrakninga.
Það vora ekki eingöngu höfðingjar í bar-
dagahug, skreiðarkaupmenn eða landkönnuðir,
sem lögðu leið sína um Kjöl fyrr á öldum. f bók
sinni Með fortíðina í farteskinu lýsir Elín
Pálmadóttir ferð tveggja kvenna frá Miðdal í
Laugardal að Knappsstöðum í Fljótum í
Skagafirði sumarið 1845. Presturinn í Miðdal
flutti norður það sumar. Lét hann tvær vinnu-
kvenna sinna, Sigurveigu 17 ára og Guðrúnu
58 ára reka kýr norður Kjöl, en fór sjálfur með
fjölskylduna um byggðir.
í bókinni er ferðasagan rakin allítarlega, þar
á meðal forin yfir Hvítá:
„Eftir mjaltir, þegar kýrnar era farnar að
bíta, sendir Gunna Sigurveigu upp með ánni til
að kanna það (þ.e. hvort bátur sé við bakkann
þeirra megin). Fjarska er hún fegin þegar hún
kemur auga á lítinn bát með tveimur árum sem
að vísu virðist varla vatnsheldur. Þær hafa tek-
ið í árar á Laugarvatninu og með því að önnur
rói og hin ausi ættu þær að komast yfir. Ain er
Á FERÐUM manna yfir Kjöl hafa Hveravellir
löngum verið viðkomustaður og er svo enn.
Hér sést yfir hverasvæðið úr Kjalhrauni með
Hofsjökul í baksýn.
FÚLAKVÍSL rennur á Hlaupunum, sem svo
eru nefnd, svo þröngt að hægt er þar að
stökkva yfir ef menn þora.
Ljósmynd: Kristinn Sigurjónsson.
KJALVEGUR hinn forni iá að hluta til um
Þjófadali, sem hér sjást með Hrútfell í bak-
sýn, vegna þess að sú leið þótti öruggari í
dimmviðri en yfir hraunið, enda þótt hún
væri lengri.
þarna alveg lygn þótt vatnsmikil sé og allbreið.
Klukkan sex að morgni reka þær kýrnar út í
og horfa á eftir þeim þræða vaðið yfir. Halda
svo sjálfar út á ána á bátskriflinu. Það míglek-
ur og Sigurveig má hafa sig alla við að ausa
með mjólkurfótunni. Það munar um Gunnu við
árarnar. Báturinn er samt orðinn æði siginn er
þær ná landi“.
Hægt og sígandi sóttist þeim leiðin norður.
Þær komust einnig yfir Blöndu án slysa og til
Knappsstaða að endingu heilar á húfi.
Nú eru breyttir tímar. Kjalvegur er orðin
vinsæl ökuleið að sumarlagi, enda fær öllum
bílum. En á frídögum að vetrarlagi þjóta
vélsleðar og vel búnir torfærabílar yfir hjarnið
í hundraðatali og inn á milli sjást vel útbúnir
göngumenn á skíðum fylgja slóð forfeðranna í
skjóli Kjalfells og Hrefnubúða. Svo náin tengsl
við landið og náttúruna herða menn og styrkja.
Jafnframt læra þeir að þekkja betur sitt eigið
land.
Um ótilegumenn og tröll.
Útilegumannasögur frá Kili eru fáar. í Þjóð-
sögum Jóns Amasonar segir frá Grími bisk-
upsfóstra á Hólum, sem var sendur með bréf
til biskupsins í Skálholti. Fór hann um Kjöl. Á
Hvítárvatni hitti hann útilegumann, sem var að
veiða á dorg á ísnum. Réðst maðurinn á Grím,
en Grímur kom honum undir og drap hann. Á
heimleiðinni hitti Grímur fyrir bræður manns-
ins og föður. Grímur drap bræðurna, en sættist
við föðurinn og hvarf nokkru síðar úr manna-
byggðum og sást ekki meir.
Onnur saga er um Jón frá Geitaskarði. Hann
var þarna í fjárleitum og komst í kast við úti-
legumenn. Jón drap tvo þeirra, en þeir sem
eftir lifðu tóku hann í sátt. Dvaldi Jón síðan hjá
þeim vetrarlangt. Þar var ung stúlka, sem Jón
gekk að eiga. Bjó hann svo upp frá því í þess-
um útilegumannabyggðum. Þriðja sagan er um
Fjalla-Eyvind og Höllu. Ýmsar sagnir gengu
um vera hans á Hveravöllum. Era flestar
þeirra skráðar í Þjóðsögum Jóns Árnasonar og
mun Eyvindur vera aðalheimildarmaðurinn.
„Gerði Eyvindur þar skála og hlóð um einn
hverinn, sem sést hafa merki til fram til okkar
daga“, segir þar. Með þeim var Aron útilegu-
þjófur. Þeir félagar lifðu á ránum. Réðust á
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 11. JÚLÍ 1998