Lesbók Morgunblaðsins - 01.08.1998, Blaðsíða 12

SAKBITINN OG
LAUMUKAÞÓLSKUR
Á fyrstu sumartónleikum í Skálholti í júlíbyrjun var
frumflutt tónverk eftir Báru Grímsdóttur við latneskan
texta Brynjólfs Sveinssonar biskups í Skálholti (1605-
1675). Textinn er tekinn úr sjöunda og síðasta Ijóði
Maríukvæðis er Brynjólfur orti á árunum 1ÓÓ2-1667
og nefnist Ad Beatam Virginem - Til hinnar sælu
meyjar. HÁVAR SIGURJÓNSSON ræddi við
þýðandann, Sigurð Pétursson lektor.
LOKAKAFLI þessa mikla ljóðabálks
nefnist Draumur Brynjólfs - Somni-
um Brinjulfí - og er mjög persónu-
leg skírskotun til lifshlaups Brynj-
ólfs og hvernig María guðsmóðir
varð honum til sálubjargar þegar
öll sund virtust honum lokuð. I ljóð-
Inu birtast mjög kaþólsk viðhorf
sem Brynjólfur vissi vel af, enda virðist
hann hafa gætt þess að ljóðið kæmi ekki fyr-
ir augu annarra fyrr en að sér látnum.
Þýðandinn, Sigurður Pétursson lektor, er
öðrum mönnum handgengnari latínukveð-
skap Brynjólfs biskups og samtímamanna
hans. Um aðdraganda þess að draumljóð
Brynjólfs varð fyrir valinu sem texti að tón-
verkd Báru Grímsdóttur segir Sigurður:
„Brynjólfur biskup Sveinsson var eitt
mikilvirkasta latínuskáld sinnar samtíðar og
raunar frá því um siðaskipti. Ég var búinn
að skrifa upp þennan kveðskap sem er
hvergi til prentaður og þekkti efnið ágæt-
lega þegar Bára Grímsdóttir tónskáld kom
að máli við mig og spurði mig eftir texta sem
gæti hentað henni til að semja tónverk við
fyrir Skálholtstónleika. Mér datt strax í hug
sjöundi og síðasti kafli Maríukvæðisins eftir
Brynjólf. Sex fyrstu kaflamir fjalla um ævi
Maríu meyjar með tilliti til ævi Jesú með út-
leggingum skáldsins, en sjöunda kvæðið er
mjög persónulegt."
Lærðra manna gaman
Þrátt fyrir að eftir siðaskipti væri lögð
áhersla á að sálmar og messur færu fram á
þjóðtungunum var latína lengi vel það mál
sem lærðir menn notuðu í samskiptum sín á
milli og við fræðistörf. Var það svo langt
fram eftir 18. öld og jafnvel inn á þá nítj-
ándu. „Latínukveðskapur var iðja lærðra
manna á sautjándu öld,“ segir Sigurður.
„Þeir ortu fyrir félaga sína og starfsbræður
í stétt lærðra manna og einnig til að koma
sér á framfæri erlendis því á þessum tímum
gátu menn gert sig skiljanlega við lærða
menn á latínu allt austur í Rússland og vest-
ur til Ameríku. Þetta var veigamikill þáttur í
félagslífi lærðra manna. Menn ortu mikið af
tækifærisljóðum á latínu vegna giftinga, út-
fara, embættisframa og bókaútgáfu, svo
eitthvað sé nefnt. Sumir fóru út í það að
yrkja stærri kvæðabálka, en þeir voru í
rauninni mjög fáir, aðallega var latínukveð-
skapur iðja sem yngri menn stunduðu. Það
EINA myndin sem talin er vera af Brynjólfi
Sveinssyni en þó er ekki hægt að skera úr
um það svo óyggjandi sé.
heyrði frekar til undantekninga ef menn
héldu áfram að yrkja fram á elliár. Brynjólf-
ur er einn af fáum slíkum."
Brynjólfur
laumukaþólskur
„Brynjólfur Sveinsson biskup var á marg-
an hátt mjög sérstæður og þetta kvæði er
mjög sérstakt vegna innihaldsins. A því eru
tvær hliðar: í fyrsta lagi er það órækur vitn-
isburður um þá miklu Maríudýrkun sem var
hér á landi jafnvel svo lengi eftir siðaskipti.
í öðru lagi er síðasta ljóðið í kvæðinu mjög
sérstakt vegna þess sem það segir um
manninn Brynjólf Sveinsson en ekki bisk-
upinn. Þama nálgast maður manninn
Brynjólf svo ótrúlega mikið. í lokin stendur
hann frammi fyrir lesandanum berskjaldað-
ur, hann er búinn að játa sína sektarkennd.
I kvæðinu kemur skýrt fram hversu þung-
bær hans þáttur og ábyrgð í harmsögu
Ragnheiðar dóttur hans hefur verið honum.
Samfara þessu kemur líka fram afstaða
hans sjálfs til Maríudýrkunarinnar. Menn
grunuðu Brynjólf um að vera leynikaþ-
ólikka. Ég veit ekki hvort maður á að gera
mikið úr því en í kvæðinu kemur fram að
hann telur að María guðsmóðir hafi gengið í
fyrirbæn við sig; bjargað honum með því að
gerast milliliður og ganga fram fyrir Guð
fyrir hans hönd. Þetta er mjög kaþólskt.
Þetta hefði varla verið liðið í Danmörku á
þessum tíma, enda fór Brynjólfur mjög
leynt með kvæðið. Fyrstu rituðu heimildir
sem ég hef rekist á varðandi Maríukvæðið
eru frá því fimmtíu árum eftir lát hans. Torfi
Jónsson, sem skrifaði ævisögu Brynjólfs og
var bróðursonur hans og einn aðalerfingja,
minnist ekki á kvæðið en hann hlýtur samt
að hafa séð eða heyrt af þessu handriti. Jón
Halldórsson ritaði einnig ævisögu Brynjólfs
skömmu eftir andlát hans. Jón minnist ekki
einu orði á kvæðið. Kannski vissi hann ekki
af því en það er fráleitt að ætla að Torfi hafi
ekki vitað af því. Þetta getur styrkt þá kenn-
ingu að mönnum hafi ekki þótt alls kostar í
lagi að biskupinn sýndi af sér slíka kaþólsku.
Mér hafa sagt danskir klerkar og menn
fróðir um kirkjusögu að það hafi verið álitið
allt í lagi að líta á Maríu mey sem fyrirmynd
en að hún gengi í fyrirbæn var annað mál.“
Draumur Brynjólfs
„Fyrir mér er merkilegast við kvæðið
hvað Brynjólfur opnar hug sinn og játar
sína sektarkennd. Þetta höfðar miklu meira
til mín en spurningin um hvort hann hafi
verið kaþólskur í anda eða ekki. Brynjólfur
skildi feiknamikið eftir sig af rituðu máli,
bréfabækur hans skipta þúsundum blað-
síðna, en ég hef aldrei komist nær Brynjólfi
en í þessu kvæði. Hann segir frá því að hann
AD BEATAM
VIRGINEM VII
TÉXTA kvæðisins Ad Beatam
Virginem er að finna í handriti
(JS 318, 4to) sem varðveitt er á
handritadeild Landsbókasafns
íslands. Talið er að hér sé um að
ræða eiginhandarrit höfundar-
ins, Brynjólfs biskups Sveins-
sonar, og er ekki ólíklegt að rit-
unartími þess sé um miðjan sjöunda áratug
sautjándu aldar. Texti síðasta hluta kvæðis-
ins, Ad Beatam Virginem VII, birtist í fyrsta
sinn á prenti í tónleikaskrá Skálholtstónleika
þann 4. júh' sl. Textinn birtist þar stafréttur
með handritaskýringum útgefanda. Þýð-
ingunni er fyrst og fremst ætlað að auðvelda
lesendum að skilja latneska textann og fylgir
hún honum því eins nákvæmlega og gerlegt
er. Sigurður Pétursson, lektor, bjó textann
til prentunar og þýddi.
Draumur Brynjólfs
1 -9: Brynjólfur óvarpar
Maríu mey
Mærin guðleg, skírlíf brúður, hjarta trú-
aðra, sem lausnari heims bast með náinni
einingu kærleikans og bandi blóðs (1-3). Ég
dirfist, bjarta mær, að kveða hágöfgi þinni
lítið ljóð. Sýndu mildi gagnvart dugleysi
þess sem býður þetta og sakaðu hann ekki
um ósvífni (4-6). Lát það njóta hylli náðar
þinnar sem finna má í söng þessarar garg-
andi gæsar og fjarri er ásettum svikum
hjáróma kráku (7-9).
10-12: Formóli að draumnum
Því að ég minnist þess að maður nokkur sem
ég taldi vera úr fylgdarliði þínu gaf mér
teikn þegar ég naut næði hvíldarinnar, þá ég
síðast dvaldist erlendis sem gestur (10-12).
13-93: Lýsing á draumnum
Þar virtist ég ganga inn í ljómandi höll, sem
fjöldi skínandi lampa í röð lýsti upp á skipu-
legan hátt (13-15). Inni var þröng brúð-
kaupsgesta sem höfðu skipað sér niður í röð
til beggja handa eins og gerist við drykkju.
Með þeim ríkti mikil og sönn gleði (16-18).
Um þessar vistarverur geng ég uns opnast
dyr og þar með innri hluti hússins en þangað
er gengið upp um háan stiga (19-21). Ég fer
um neðstu, aðra og þriðju hæðina og var það
mér létt verk og ekki hættumikið þar sem ég
treysti enn á blessunarríkt ljós lampanna
(22-24). En skyndilega hika ég þar sem ég er
umlukinn skýi nætur og ég hætti að ganga,
fangi þverrandi birtu, en skríð um herbergið
á hnjánum (25-27). Svart heljarský myrkvar
gersamlega og stöðugt allan þennan helgi-
dóm hvert sem ég lít í kring um mig. Því
neyðist ég til að krjúpa og biðja (28-30). Þar
sem ég virðist einn og yfirgefinn að öllu leyti
er ég máttvana í losti mínu, ófær um að
brjótast út úr því uns bjargvættur kemur í
mót mér úr myrkrinu (31-33). Þótt ég hvorki
sjái né heyri finn ég samt að mér leyfist að
fylgja honum og ég er dreginn um dapurlega
þögnina þangað sem þessi þögli meistari gef-
ur merki eða hvetur mig til þess að koma
(34-36). Fyrir náð hans er ég leiddur yfir gólf
herbergisins og meðan ég biðst fyrir yst úti í
homi tekur eldur að ljóma líkt og skínandi
ljós (37-39). Og þegar ég virði eldinn fyrir
mér úr nálægð þá brennur hann skærar og
jafnast á við hvaða stjörnu sem er með leiftr-
andi ljóma sínum, en úr fjarlægu sæti sínu
varpar hann ekki birtu á neitt (40-42). Og á
meðan ég held áfram að skima í kring um
mig kem ég auga á rúm, búið ábreiðum úr
purpuralituðum baðmull og hör, og sé þar
liggja kvenlíkama (43-45). Höfuðið snýr í
austur en fætur í vestur. Hægri hönd veit í
norður en sú vinstri í suður og leyfir guðleg
konan mér að líta hana og snerta með kossi
(46-48). Rúmið stafar meiri geislum en
stjömur og sól og í hvítu skininu ljómar
mjólkurhvít ásjónan og ekki hefði viðkvæm
stúlka þolað að líta þessa dýrð (49-51). Öll
ljómar hún af birtu og frá löngum handlegg
lafir hönd hennar mörkuð fíngerðum æðum
sem hafa bláan lit hið innra og um hana leik-
ur leiftrandi náð (52-54). Þessi mynd nærðist
og lifði af knýjandi anda. Greinileg merki um
skynjun birtust. Með svip sínum sýndi hún
þeim sem meðvitaðir voru skynjun án þess
að beita röddu sinni (55-57). Ég, komumað-
urinn, skil ekki tjáningu hennar en ég dáist
að þeim orðum sem berast um þögnina og
skýra hinum manninum frá einslegum hugs-
unum hennar (58-60). Á meðan á þessu
stendur gefur leiðsögumaður minn, herberg-
isþjónn hennar, öllu sem gerist nánar gætur.
Sem endranær er hann þrjóskur og ann mér
ekki skilnings á þessu (61-63). Þegar ég virð-
ist hafa notið nægrar gestrisni, dreg ég mig*
tilbaka undir leiðsögn þessa trygga vinar nú
sem fyrr skríðandi. I herberginu ríkir fullur
skuggi nætur (64-66). Þannig sný ég aftur
einn bónarskrefum um gólf þessa hluta húss-
ins og fer hægan um leið og ég stefni að út-
göngudyrum herbergisins (67-69). Leiðsögu-
maður minn leyfir mér að snúa aftur og fara
út um dymar og sjá þröskuldinn í því sem
líkist skímu dags. Nú dirfist ég að standa
upp og fara yfir mörkin (70-72). Félagi minn
finnur að mér vex máttur og hann dregur
hönd sína til sín og byrjar að ganga tilbaka.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1.ÁGÚST1998