Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 12

„Hverf þú til átthaga
þinna og reyndu að
finna þar sjálfan þig‘
QUÐMUblDUR Hagalin var orðlagður ræðumaður og fyrirlesari og tók oft til máls á opinberum fundum og samkomum.
Háskólafyrirlestrar
Quðmundar Q.
Hagalíns um
íslenskar bókmenntir
Eftir Þröst Helgason
VETURINN 1971 til 1972 flutti Guð-
mundur G. Hagalín rithöfundur 24
fyrirlestra í Háskóla íslands um ís-
lenska bókmenntasögu. Þeir hafa
aldrei verið gefnir út, eins og ætlunin var, en
eru til vélritaðir á gul A5-blöð með ýmsu kroti
skáldsins. Fyrirlestrarnir eru afar hnýsileg
menningarsöguleg heimild. Þeir eru bæði eins
konar summa af vissri hugmyndalegri þróun
sem orðið hafði á öldinni og lýsa einnig inn í
þá pólitísku eða hugmyndafræðilegu tog-
streitu sem einkenndi menningarumræðu
hérlendis fyrr á öldinni.
í fyrsta fyrirlestrinum tekur Hagalín sér
stöðu innan hinnar þjóðemislegu menningar-
stefnu sem íslensk skáld og islenskir mennta-
menn höfðu mótað á öldinni. Eins og berlega
kemur fram í fyrirlestrum Hagalíns var aðal-
höfundur þessarar þjóðemispólitísku menn-
ingarorðræðu Sigurður Nordal en vissulega
má rekja hana til fleiri svo sem Guðmundar
Finnbogasonar. Stefnuskráin er inngangsrit-
gerð Sigurðar að Islenzkrí lestrarbók frá
1924, „Samhengið í íslenzkum bókmenntum“.
I huga Hagalíns hefur hún reyndar meira
gildi því með henni telur hann að Sigurður
hafí „sett íslenzkri bókmenntaþróun stjórnar-
skrá, byggða á ómótmælanlegum rökum þús-
und ára reynslu“, eins og segir í fyrsta fyrir-
lestrinum, - gæti orðalagið bent til þess að
hér væri verið að fjalla um heimspekileg
fmmrök eða vísindalega staðreynd fremur en
fræðilega tilgátu. Meginboðskapnum í ritgerð
Sigurðar lýsir Hagalín svo: „Þama var sýnt
fram á gildi íslenzkra menningarerfða í ljóð-
um, leidd rök að því, hve erlend áhrif höfðu
verkað frjóvgandi á íslenzkar bókmenntir, en
hins vegar fom hefð jafnt í bundnu sem
óbundnu verið sá hemill, sem hefði forðað ís-
lenzkum skáldum yfirleitt frá að verða nokkm
sinni einskonar hermikrákur erlendra öfga.“
Rökin um samhengið em samnefnarinn í
fyrirlestmm Hagalíns, bæði í hefðbundinni
umfjöllun hans um bókmenntir íyrri alda og í
eilítið gagnrýnni umfjöllun hans um samtíma-
bókmenntir. Það er líka athyglisvert að sjá að
með samhengisrökunum styður hann gagn-
rýni sína á þá pólitísku kröfu sem hann segir
gerða á skáld, einkum ung skáld, að þau flétti
byltingarboðskap inn í skáldskap sinn. Þessi
krafa er, að mati Hagalíns, erlendur tísku-
straumur sem íslensk skáld mega ekki beygja
sig undir frekar en aðra slíka, það rýfur sam-
hengið í bókmenntasögu okkar, raskar því
jafnvægi sem við höfum haldið á milli inn-
lends og erlends í menningu okkar.
I upphafsfyrirlestrinum telur Hagalín upp
fleiri háskólamenn, eins og hann kallar þá,
sem áhrifavalda sína. Fyrstan nefnir hann
Björn M. Olsen en einnig telur hann Agúst H.
Bjamason, Bjama Jónsson frá Vogi, Guð-
mund Finnbogason, Alexander Jóhannesson,
Steingrím Þorsteinsson og fleiri. Hagalín hef-
ur mikla trú á gildi og hlutverki Háskóla ís-
lands og leggur til að prófessorar hans vinni
með íslenskum rithöfundum að því að sía burt
óæskileg áhrif að utan: „Ég sjálfur lít []
þannig á,“ segir hann, „að æskilegt sé, að
kennarar háskólans eigi beinan þátt í mótun
strauma og stefna í íslenzkum bókmenntum í
samstarfi við áhugamenn í hópi skálda og rit-
höfunda með tilliti til ákveðinnar, en þó frjáls-
legrar varðstöðu um kjarna íslenzkra menn-
ingarerfða, þar eð yfir landið flæða nú áhrif
úr öllum áttum, misjöfn að gæðum og upp-
runa.“ Oftar kemur fram að Hagalín telur að
skáld og rithöfundar hafi fyrst og fremst
þessum menningarlegu skyldum að gegna
gagnvart þjóð sinni: „þeir menn hér eftir sem
hingað til verða að vera ábyrgir um þróun ís-
lenzkrar tungu og bókmenningar, hinn lifandi
tengiliður fortíðar, samtíðar og framtíðar."
Það er svo skylda þjóðarinnar að gera lista-
mönnunum kleift að vinna verk sinnar köllun-
ar. Er þessi gagnkvæma skylda listamanna
og þjóðar eins konar leiðarstef í fyrirlestrun-
um, leiðarstef sem byggir undir hina róman-
tísku þjóðemispólitík sem myndar grunn-
þema fýrirlestranna.
„Blysið sem aldrei má slekkna"
Efni fyrirlestranna átti samkvæmt upplagi
háskólarektors að vera samtímabókmenntir
en eins og Hagalín segir í viðtali við Morgun-
blaðið daginn fyrir fyrsta lesturinn í byrjun
október 1971 er nauðsynlegt að fjalla um bók-
menntir fyrri alda svo að heildarsýn og skiln-
ingur á hinu sögulega samhengi nútímabók-
menntanna fáist. Einn af fyrirlestrunum 24 er
glataður og er ekki vitað með vissu hvað hann
fjallaði um. Þó virðist sem hinn týndi sé annar
tveggja inngangsfyrirlestra sem Hagalín
sagðist í fyrmefndu viðtali við Morgunblaðið
ætla að flytja. Má vera að þar hafi Hagalín
rakið sögu íslenskra fombókmennta en á það
efni er ekki mikið minnst í þeim fyrirlestmm
sem varðveittir em. I fyrirlestri sem hann
kallar „Blysið sem aldrei má slokkna" gerir
hann þó sannfræði íslendingasagnanna að
umræðuefni. Hagalín þykir fræðimenn fara
offari í því að rýra sannsögulegt gildi sagn-
anna og segir það hafa hvarflað að sér að þar
kunni að koma að mjög líklegt þyki að hér
hafi aldrei verið numið land, að íslendingar og
öll þeirra saga sé hrein og bein sjónhverfing:
,ja, hvers?“ spyr hann í háðstón, „ekki þó
skaparans, því það mun löngu þykja full sann-
að, að hann sé enginn til og hafi aldrei verið!“
Hagalín segist ekki ætla að draga í efa að
sumar Islendingasögur séu skáldsögur og að
jafnvel í þeim sannsögulegustu séu ýmis atvik
og ekki síður orðaskipti orðin til í „hugskoti
getspaks og hagvirks sögumanns." Eigi að
síður vilji hann halda því fram að margt í sög-
unum sé satt og bendir því til áréttingar á
aðrar sögulegar heimildir, landlægan ætt-
fræðiáhuga Islendinga og hlutverk sagna-
manna fyrr á tímum. Sömuleiðis bendir hann
á að íslendingar hafi áður fyrr þurft að
geyma sér margt í minni og að sumir hafi haft
ótrúlega hæfileika á því sviði. Nefnir hann
dæmi af Bjarna Thorarensen sem var svo
næmur „að hann las auglýsingar á dönsku aft-
an frá og gat síðan haft þær þannig yfir orð-
rétt.“ Hagalín segist minnast á þetta „marg-
þvælda efni“ vegna þess að honum sé sárt um
og telur „beinlínis menningarlega skaðvænt,
að fræðimenn allt að því geri það að mark-
vissri stefnuskrá sinni að draga sameiginlega
sem allra mest úr sannleiksgildi íslendinga-
sagna - og það langt fram yfir það, sem
þrautrannsakaðar staðreyndir gefa tilefni tíl.“
Athyglisvert er að hér gengur Hagalín
þvert á bókfestukenningu Sigurðar Nordals
og félaga í íslenska skólanum svokallaða þar
sem því er haldið fram að fornsögurnar séu
höfundarverk. Hann gerir raunar góðlátlegt
grín að tilburðum lærdómsmanna til að finna
höfunda sagnanna, segir að þeir hafi „leitað
sannkallaða dauðaleit“ og meðal annars kom-
ist að þeirri niðurstöðu að Snorri væri ekki
höfundur Heimskrínglu og að einhver annar
en Egill hefði ort Sonartorrek: „0, jamm og
jæja,“ bætir hann við, heimsfrægur gagn-
rýnandi og ritsnillingur, ef ég man rétt, taldi
sig sanna, að Jesús Kristur hefði aldrei verið
til, og raunar þarf þá víst ekki lengur að deila
um faðerni hans.“
„Samfelldur vöxtwr og viðgangur
íslenzlcrar menningar
orðinn tryggðwr"
Hagalín fjallar afar lítið um bókmenntir
fram að upplýsingaröld en þegar þar er komið
sögu fá Eggert Ólafsson og Jón á Bægisá
hvor sinn fyrirlesturinn enda telur Hagalín þá
hafa haft mikil áhrif á skáld nítjándu aldar-
innar, ekki síst Jónas; Jón með málauðgi þýð-
inga sinna og málfegurð, myndríki þeirra og
myndsnilli en Eggert með hugsjónum sínum í
upplýsingaranda. Bókmenntum nítjándu ald-
arinnar eru svo gerð ítarleg skil. Umfjöllunin
er að mestu bundin við einstök skáld, nema
hvað þjóðsögur eru efni fyrirlestrar sem nefn-
ist „Ékki er allt sem sýnist“. Fyrirlestrarnir
um skáldin eru hefðbundin ævisöguleg um-
fjöllun þar sem gert er grein fyrir ævi og ætt-
um skáldanna, fjallað um verk þeirra, áhrifa-
valda og áhrif.
Það sem er kannski einna hnýsilegast í fyr-
irlestrum um nítjándu öldina eru þær áhersl-
ur sem Hagalín leggur. Fimm fyrirlestrar
fjalla um fyrri hluta aldarinnar, einn um
Bjarna Thorarensen, sem Hagalín lýsir sem
jökli þöktu eldfjalli, einn fyrirlestur undir
heitinu „Bóndi á Suðumesjum veldur straum-
hvörfum í íslenzkum bókmenntum" fjallar um
Sveinbjörn Egilsson og einn um Jónas Hall-

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998