Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 19

„Augustus 31 dagar 1853
1. - N.v. þikkur, hægur, regn. Eg bæti
silúnganet, legg það og fæ 2 strax. 2 dagslátt-
armenn slá hér í dag. Síra M. Kr. kom og er
eptir. Bréf frá síra Jóni að miðla málum fyrir
hann í Gerðhamraviðskylnaðinum o.fl. og
geingur mikið á.
2. - Ditto. do. regnlaust. Síra Magnús leitar
lags um sættir - Madama Þórdís reið við mig,
síra Magnús góður! Komið með lík B. heitins!
og grafinn og Kristján í Hvammi biður mig að
koma til Biarna Þorvaldssonar, og fór eg það
undir eins og er boðin í begrafelsið og finn
hann mikið hætt komin. Er þar nóttina.
3. - N.v. þó sólskin, Á hvass. Laga meðöl
fyrir Biarna og skrifa fyrir. Fær hann mér 1
speciu svo heim. Sig. G.s. fór í giær til
Hollendskra, og fær ekki farið með þeim. Apt-
ur í dag (og prestur með) og fer á sama veg
(og fer illa).
4. - S.v. smáregn og hægur vindur. Hyrdtar
3 sátur eru þá komnir 47. og nú deilum við
merkianl: þ.þ.d og ég. Sigurður Gíslason án-
greiður - og ífróttur við mig.
5. - S.v. og vest. regn. Slá nú 2 dagsláttu
menn og eg allan daginn.
6. - Sama - Núna sér sól stundum. Slá 3
dagsláttarmenn og eg fra kl 5 f.m - 3 Á eftir
m. Kom Einar á Stapadal - og sonur hans. Að
honum förnum Magnús á Hvilft og afgiörist
að Þóra hafi hús mitt eins og það er, til íveru
og ábyrgðar þar fyrir fær hann mér Á specíu
fyrir utan leiguna 6.rd. 18 sk. Gísli á Loðkin-
hömrum kom og lofar öllu fögru.
7. - 11. S.e.T. S.v. stormur og stórregn,
geingur að hafi kl. 5 e.m. samt sama regn.
Komu og fóru 2 menn af Sandi, eð voru mikið
af nótt.
8. - Sama, utan skiftir nokkuð skúrum. Eg
sló allan dag af kappi til kl 8 e.m. því þá byrj-
aði stórregn að níu: Enn stopulir 2 slóu
Prestsmeigin; og þannin geingur optar.
9. - Sama að öllu; og slæ eg sem í giær - en
knapt - einn frá presti!, og deilur nógar - sem
optar - útaf mæðudreingnum Sig: Jónssyni og
eru bæði eg, og aðrir ásakaðir, enn hann ekki.
1 giær og dag er prestur að skrifa biskupi.
Fer nú í kaupstað og til Paulsens og Sig.
Gíslason að fá far.
10. - N.v. Á stormur, þur, sólskin. Eg að
Þingeyri klára mig við Paulsen og tala þar við
síra Laurus, Ásgeir Borgara, Óssur (á ísa-
fyrdi) og Ásgeir á Álftamyi’i. samt við Tomm-
sen - og alt í vinsemd - og tek móti anvisninga
rd. frá Jóni Þórarinssyni á Svarfhóli. Hyrtir 6
kl. tödu.
11. - V. ditto. Síra Jón, kona hans, sonur og
2 vinnu konur, fara til Hollendskra - ect. Kom
Ólafur nokkur - um hánótt- eg slæ til mið-
munda og S.G.s og þessi Ólafur lítin tíma, síð-
ann eg og Ólafur að raka - þar háin er feiki-
mikil - og hyrtum 5 hesta. Komu 4 Danskir, I.
Höjberg, og [...]
12. - V. Á stormur, þur. Hyrdtir 11 hestar
tödu, eru þá komnir 70 hestar, og 1 látin til
Paulsens - en - ekki minn sjóð og alt heimilið
lendti í laga liga deilu nema jeg. Hörmúngar,
talað um Dagbjörtu og fl. því S.J. fór í kaup-
stað og hafði talað um [...]
13. - N.v. hægur. Sömu deilur [...] en hyrdt-
MAGNÚS Kristjánsson dagbókarritari. Mynd
þessi er límd innaná spjöld bókarinnar sem
geymir formálann.
ir 10 hestar og er þá taðan hyi-dt og tel eg
hana yfir 90 hesta.
14. - 12. S.e.Tr. Sama. Messað og leiddar 2
konur í kirkju og líst með Andresi Sólberg, og
Dagbjörtu á Þingeyri. Sendi B. Thorvaldssyni
meðöl 56 sk. og eru þá komin meðöl til hans
uppa 32 rd. 5 mk.-7 sk. og 3 ferdir.
15. - Þoka úr hafi hægur. Smíða undir 3
hesta fyrir prest.
16. - Bjartur, kjæla úr hafi. Járnaði alla
hestana hans og þjóna svo í kyi-kjunni því
Andrés giftist nú - og er stór- og margment.
Svo í hófið, og tala við þá dönsku og nú fer
Sigmundur Gíslason - reiddi S.J.s dauða-
drukkinn heim - Ólafur seigir upp Þórdísi, enn
- undireins að Gróa fór!
17. - Heiðbyrta, þerrir, hægur úr hafi. Sókt-
ur til Hofsbarnsins sem qvelst (sem rasandi)
af flogum. Get um síðir sefað þaug. Er þar um
nóttina - kom þó að Kirkjubóli enn sóktur
strax.
18. - Ditto, do. do. do. Barnið sofnar eptir
verkanir stólpípu og stífa ingift af Sydent
dropum. Er eg nú beðin að taka barnið um
tíma, lofa eg því ef sá qvenmaður fylgi, sem
barnið þíðist. Eg að Kyrkjubóli - eptir beiðni -
og tek 2 blóð - Þórdísi og Eydvöru. Svo heim -
er komið með barnið - vard hér slagsmál (af
Ólafi nokkrum, sem hér er í vinnu - og barði
S.J.s. eða ætlaði) og fleyri órósemd- og eg fæ
af honum eitt ognar högg fyrir brjóstið um leið
og eg tok hann.
19. - Ditto, do. do. í giærsqveldi og morgun
géf eg barninu inn uppleisandi meðöl og verk-
ar það eptir óskum! svo barnið er rólegt og
gétur sofið, og hef eg tilsjón um það allan dag-
in. Talar síra Jón við mig um hejskap og
fleyi’a, alt í vinsemd. Eg mikið veikur af högg-
inu.
DAGBÓK Guðmundar Guðmundssonar er
mestöll á lausum blöðum eða heftum og
kaflanum sem vitnað er í var bjargað úr eldi.
20. - Heiðbyrta, þerrir, hafvindur. Géf barn-
inu 4 gr. uppleisandi m. og læt nú fara með
hann, því hann gerist órór af móðurvöntun, þá
honum nokkuð batnar og hann sá systir sína
koma þaðan. Hef eg kostað til hans 2 rd,- 4
mk.. 5 sk. og 3 dögum. Kom síra Lárus, ljæ
honum hest í Arnarfjörð - rist torf.“
Málsvörn dagbókarrilara -
Magnús Kristjánsson
Magnús Kristjánsson fæddist 1. október
1875 að Ytra Skógarnesi í Miklaholtshreppi og
var yngstur 10 systkina. Hann missti föður
sinn 10 ára gamall en móðir hans bjó hálfu búi
á móti elsta syni sínum og dvaldist Magnús
hjá henni fram yfir tvítugt. Þegar hún brá búi
hélt hann í trésmíðanám í Ólafsvík og lauk
sveinsprófi haustið 1900 og bjó eftir það alla
sína tíð í Ólafsvík.
Magnús byrjaði að halda reglulega dagbók
18 ára sem vinnumaður hjá móður sinni. Öll
hefðbundin dagbókarefni eiga þar sinn sess;
veður, bústörf, gestakomur, ferðir og tíðindi
úr sveitinni. Auk þess er nokkuð tæpt á einka-
og tilfinningamálum og hugleiðingar dagbóka-
ritara sjást þar af og til. Árið 1899 fluttist
hann til Ólafsvíkur og við það breytist efni
dagbókarinnar nokkuð. Þar segir hann yfir-
leitt frá sínum daglegu verkum og einnig at-
hafnalífi bæjarins, einkum skipakomum og
einnig er nokkuð um félagslíf, bæði í Ólafsvík
og í Miklaholtshreppi. Stundum bætast við
nokkrar hugleiðingar, t.d. um ábyrgð fullorð-
insáranna, ástina og fleira. Magnús skrifar oft-
ast minningargreinar þegar einhver deyr,
hvort sem hann tilheyrir fjölskyldunni eða
ekki og hann fjallar meira um atburði eins og
fæðingu og dauða barna sinna en gengur og
gerist. Ársyfirlitin eru einnig vettvangur per-
sónulegra skrifa og hugleiðinga um líf og
dauða, trúmál, ást og hamingju. Alls er dag-
bókin 18 bindi og fyrsta bókin inniheldur for-
mála, æviágrip og efnisyfirlit, allt skrifað 1962
eða 1963.
Formáli Magnúsar, sem hér birtist nokkuð
styttur og er í raun eftirmáli, er einstakur í ís-
lenskum dagbókum. Þar rekur hann upphaf
og ástæður dagbókarritunar sinnar, menntun '
og menningarástand í uppvexti sínum og síð-
ast en ekki síst, löngun sína til að koma dag-
bókinni á safn.
„Um leið og jeg hætti að skrifa þessa dag-
bók mína, sem stafar frá ellilasleika svo sem
sjóndepru og taugaslappleika sem að líkum
lætur þar sem jeg er nú kominn á nýræðisald-
ur. Þessi dagbók mín er orðin nokuð stór að
blaðsíðu tali. En hún er ekki þar eftir fögur
bók aflestrar eða skémmtileg - og mun jeg
færa ástæður að því hjer á eftir með fáum orð-
um.
Þessi fyrrnefnda dagbók mín, sem jeg kalla
svo, birjaði jeg að skrifa 1.- janúar 1894. þá 18 t.
ára gamall og - birjaði hana á smala þúfunni í
Ytra Skógarnesi í Miklaholtshreppi því þar
var jeg smali frá fermíngarárum í 7 ár þar til
jeg fluttist þaðan af því æsku heimili mínu til
smíðanáms. Á þeim árum var fátt til fanga
með flest, þar á meðal að eignast pappírs bæk-
ur til að skrifa í. Þá voru einu úr-ræðin, að
kaupa stór arka pappír og brjóta hann í bóka
form, sem jeg varð síðan að binda inn þó lélegt
væri. Jeg birjaði þettað lítilfjörlega ritsafn
mitt, án þess að hafa fasta ákvörðun um hvað
lengi ég mundi halda þvi áfram, því unglingar
eru oft á þeim árum kviklindir og stefnu laus-
ir. Það sagði líka við mig maður einu sinni sem
jeg var samtíða á þeim árum þegar jeg var ný-
birjaður að ski-ifa þessar bækur. Hann sagði
svo: Það verður vist lítið úr því hjá þér, að
skrifa margra ára dagbók, þú gleimir því - ein-
hvern tíma þegar þú hefur mikið að vinna. Og
svo géta ástæður þínar breist margvíslega um
æfina, svo þú verðir að hætta því þá, og jafnvel
- tínir því sem þú ert birjaður á. Jeg huxaði þó
útí það sem hann sagði en svaraði fáu. En nú
er þessi maður laungu dáinn. En væri hann nú
risinn úr gröf sinni, þá mundi hann seyja ann-
að þegar hann liti yfir allt þettað dagbókar
rusl mitt.
Það voru lélegar og litlar ástæður hjá mér á
þeim fátæktar tímum að birja á þessu verki,
því þá var lítið um bókmenntir til sveita á þeim
árum, og jeg sem ólst upp án þes að koma í
skóla. Minn barna lærdómur var ekki annað
en að læra að lesa og svo gamla Helga kverið
og Biblíusögur og lítil skriftar kennsla, aðeins
til að geta skrifað nafnið sitt, og reiknings
kénnsla lítil. En jeg hafði alltaf mikla laungun
til að skrifa og þess veggna tókst mér að géta
skrifað læsilega stafi og sæmilega rithönd, en
um réttritun og málfræði var ekki minst á í þá
daga [...]
Og nú er jeg að ljúka við að skrifa æviminn-
ingar mínar, og er þar sakt frá mörgu í sam-
bandi við dagbókina en alt leingra og mart
fleyra en þar stendur. En jeg hefði verið þar
illa staddur hefði jeg ekki haft dagbókina til að
fara eftir með ár og daga. Og jeg vona þó þessi
bók mín sé ekki merkilega skrifuð, eins og jeg
FIMMTÁN ÞÚSUND
HANDRITSNÚMER
í HANDRITADEILD
Um handritadeild Landsbókasafns Islands og
sögu söfnunar íslenskra handrita.
HANDRITADEILD Lands-
bókasafns íslands er elsta
handritasafn landsins og
rekur upphaf sitt allt aftur
til ársins 1846. Það ár seldi
frú Valgerður Jónsdóttir
Landsbókasafni geysiverð-
mætt handritasafn sitt.
Valgerður var ekkja tveggja biskupa,
þeirra Steingríms Jónssonar og Finns
Jónssonar, og átti því eitt stærsta og verð-
mætasta einkasafn á 19. öld. Kerfisbundin
söfnun handrita hófst þó ekki fyrr en
nokkru síðar. í boðsbréfi Hins íslenska
bókmenntafélags árið 1854 segir meðal
annars: „Vér leyfum oss jafnframt að
benda til þess, að félagið tekur fegins hendi
móti allskonar handritum, fornum og nýj-
um, sem menn kynni vilja senda því, svo
sem t.a.m. annálum, ættartölubókum,
kvæðum, rímum, bréfum, dómabókum,
máldögum o.s.frv. - Þau handrit, sem fé-
laginu verða send, munu verða geymd
vandlega í söfnum þess, og notuð þegar
kostur er á ...“ Félaginu varð vel ágengt,
því margir áttu enn ýmislegt í fórum sín-
um, einkum þó vitaskuld pappírshandrit
frá síðari öldum, 17du, 18du og 19du öld.
Segja má að óslitið frá þessum tíma hafi
eldri og yngri handrit verið að tínast inn á
söfn, mörg hver með viðkomu í Kaup-
mannahöfn. Taka má sem dæmi safn bók-
menntafélagsins er var selt handritadeild
Landsbókasafns árið 1901 er hafði áður
(árið 1878) keypt handritakost Jóns Sig-
urðssonar forseta. Eru söfn þessi samtals á
fjórða þúsund bindi og er haldið aðgreind-
um í geymslum handritadeildar. Árið 1882
var sú breyting gerð á skipan handritasöfn-
unar á Islandi að stofnað var sérstakt safn
til varðveislu og söfnunar opinberra og
skilaskyldra gagna embættismanna og
voru þá dregin út úr handritadeild öll slík
handrit og afhent Landsskjalasafni (síðar
Þjóðskjalasafni). Var í þessu efni sem
mörgum öðrum farið að dæmi Dana.
Nú er svo komið að í handritadeild eru
um fimmtán þúsund handritsnúmer, jafn-
vel geta verið nokkur handrit í hverju núm-
eri, og er þó ekki allt talið því stöðugt bæt-
ist í safnið. Við sem stöndum að Degi dag-
bókarinnar höfum þó orðið þess áskynja að
margt er það sem fer forgörðum, einkum
vegna þess að eigendur átta sig ekki á því
að þeir eru með menningarverðmæti í
höndum. Þess vegna höfum við hrundið af
stað þessu átaki og köllum nú eftir dagbók-
um úr fórum landsmanna og biðjum þess
að þeim verði komið í örugga varðveislu í
handritadeild Landsbókasafns Islands -
Háskólabókasafns í Þjóðarbókhlöðu.
Sem dæmi um hvað bréf frá fyrri tíð geta
verið merkileg er hér birt brot úr bréfi
konu til bróður síns. Hún ber lyndisfar sitt
saman við sagnir um ömmu sína en smám
saman er sem lesandi sé ekki einasta horf-
inn til baka í tíma, heldur er sem bréfritari
hafi færst í haminn og sé orðinn að skáldi,
eitt gott dæmi um menningarfjársjóð í því
sem virðist vera hversdagslegt sendibréf
milli systkina. Bréfið er ritað 1. maí árið
1885. ‘
„“Mér líður svo vel, eg þarf að fá mér í
staupinu - mér líður svo illa, að eg þarf að
fá mér í staupinu, - mér líður svo engan-
veginn, að eg þarf að fá mér í staupinu.“
Svona ímyndast mér að vera muni tilfinn-
ing drykkjumannanna. Þessa sömu þarfar-
tilfinningu hefi eg. En hvort það er vín eða
vatn eða mjólk eða te eða kaffi eða bindindi
sem mig þyrstir í, veit eg ekki. En byðist
mér nú einhver di’ykkur á þessum þorsta-
tímum, þá drykki eg hann, hvort heldur
sem hann kallaðist „líf ‘ eða „dauði“. Þessi
þorsti liggur líklega í ættinni. Eg hefi heyrt
að amma mín hafi einu sinni orðið svo
þyrst, að þegar hún var búin að reyna alla
aðra drykki, þá hafi hún lokað sig upp á
skemmulofti í þrjá daga og drukkið brenni-
vín, en það brenndi ekki úr henni þorstann
heldur, svo hún mátti hætta við svo búið, og
þá fór hún og barði og danglaði á einni
dóttur sinni, þó með þeim ummælum, að
hún gjörði það aðeins til að svala sér, og
bað hana að taka það ekki illa upp. Við það
slotaði þó þorstinn lítið, og þá reyndi hún
að svala sér á tárum, og svo á kærleiksat-
lotum, svo á kaffi, svo á höfuðverk, og sein-
ast var það þreytan, sem miskunnaði sig yf-
ir hana og gaf henni hvíld. Og svo kom tóm-
leiki og þögn, og svo friður næst, og svo
ljós, og svo trú, og svo ánægja, og svo
dauði, og svo líf, og það er það seinasta sem
eg frétti til hennar. Eg hefi fáa daga lifað
skemmtilegri en greftrunardag hennar."
KÁRI BJARNASON
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998 19 '