Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 13

grímsson, „Listaskáldið góða“. Hagalín fjallar
hins vegar um Jón Thoroddsen í tveimur fyr-
irlestrum og hleður hann miklu lofi, segir
hann raunar fremstan íslenskra sagnaskálda:
„I Manni og konu hefur mál og frásagnarsnilli
skáldsins náð slíkum þroska á grundvelli ís-
lenzkrar sagnahefðar í fornbókmenntum og
þjóðsögum, og með nákvæmu úrvali almenns
íslenzks talmáls, að heita má, að höfundi
skeiki þar hvergi, þó að hann breyti stundum
nokkuð um stílblæ, þegar á við efnið, og ekki
hefur honum þar fatazt um að gera samtölin
þannig úr garði, að orðalag persónanna ein-
kenni þær svo, að enginn hefur þar enn farið
fram úr honum allt til þessa dags.“ Enn frem-
ur segir: „Annars er persónusköpun nokkurra
manngerða í skáldsögum Jóns Thoroddsens
með þeim ágætum, að vafasamt er að mínum
dómi, að nokkur íslenzkur höfundur hafi þar
allt til þessa farið fram úr honum - [...].“ Lesa
má úr umfjöllun Hagalíns um Jón að hann
hafi orðið fyrir miklum áhrifum af sögum
hans enda lifað með þeim allt frá æsku. Sömu-
leiðis er þessi mikla áhersla á Jón ekki óeðli-
leg þegar haft er í huga að hann var miðlægur
í íslenskri bókmenntasögu á þeim tíma sem
fyrirlestramir voru fluttir. Steingrímur Þor-
steinsson hafði skipað Pilti og stúiku í sæti
fyrstu íslensku skáldsögunnar í riti sínu Jón
Thoroddsen og skáldsögur hans (1943) en við
það styðst Hagalín mjög. Hins vegar verður
vart hjá því komist að hugsa eilítið til Hall-
dórs Laxness þegar klausumar hér að ofan
eru lesnar (Hagalín minnist raunar á hann í
þessu samhengi sjálfur), ekki síst í því ljósi að
um verk hans fjallar Hagalín lítið sem ekkert
en nánar verður vikið að því síðar í greininni.
Þegar hér er komið sögu telur Hagalín að
íslenskar bókmenntir séu komnar á beinu
brautina. í upphafi fyrirlestrar um Grím
Thomsen og Benedikt Gröndal slær hann
hinn þjóðernisrómantíska tón: „Eg tel, að
með ljóðum Jónasar Hallgrímssonar, þjóðsög-
um Jóns Árnasonar og Magnúsar Grímssonar
og skáldsögum Jóns Thoroddsens hafi þar
verið komið fegrun og fágun íslenzkrar tungu
og þannig mörkuð hin þjóðernislega og þjóð-
holla stefna íslenskra bókmennta að samfelld-
ur vöxtur og viðgangur íslenzkrar menningar
væri orðinn tryggður, [...].“ I fyrirlestri um
Sigurð Breiðfjörð og Bólu-Hjálmar leggur
hann svo á það áherslu að rímumar hafi gegnt
mikilvægu hlutverki í þessari þróun þar sem
þær hafi haldið við „áhuga íslenzku þjóðarinn-
ar á tungu hennar og kveðskaparíþrótt öllu
öðru fremur, [...].“ Hann segist samt ekki,
frekar en nokkur „verulega dómbær maður á
bókmenntir," vilja draga í efa réttmæti
rímnadóms Jónasar í Fjöini um Sigurð Breið-
fjörð. Hann telur dóminn þó hafa verið full-
harðan, svo harðan að hann hafi „flýtt fyrir
ömurlegum ævilokum" Sigurðar og fer mest-
ur hluti fyi-irlestrarins í að styðja þá skoðun
rökum. En í lok nítjándu aldar er sem sagt, að
mati Hagalíns, búið að leggja grunninn að
sjálfstæði íslenskra bókmennta, íslenskrar
menningar, sjálfstæði sem verður að verja
fyrir ásókn og áhrifum að utan.
„Erlendur gestur"
Um þessa vörn fyrir erlendum áhrifum
fjallar restinn af bókmenntafyrirlestrum
Hagalíns á einn eða annan hátt. Það er tákn-
rænt að þeir tveir fyrirlestrar sem fjalla um
landnám raunsæisstefnunnar hér í lok nítj-
ándu aldarinnar og skáld hennar heita „Er-
lendur gestur". Hagalín segir frá Verðandi-
mönnum og skáldskapar- og hugmyndafræði
raunsæisstefnunnar. I lok umfjöllunar um
Einar Kvaran tekur hann undir þann megin-
boðskap stefnunnar að stuðla að „mannfélags-
bótum“ og segir það raunar hafa verið ein-
kenni á öllum þeim skáldum sem hann hafi
fjallað um, allt frá Eggerti til Verðandimanna,
og eigi að vera meginskylda skálda. Þennan
boðskap endurtekur hann nokkrum sinnum í
erindunum og fléttar saman við hið menning-
arlega hlutverk skálda: „[...] ég hef viljað leit-
ast við að sýna í erindum þeim, sem ég hef
flutt innan þessara veggja í vetur, að öll okkar
skáld á öld upplýsingai’stefnunnar, tímabili
hinnar rómantísku vakningar og loks boðber-
ar raunsæisstefnunnar hafa vitandi vits verið
áhugasamir fræðarar og sumir beinlínis leið-
togar þjóðar sinnar á hinni erfiðu leið hennar
úr erlendri kúgun, óábyrgð og umkomuleysi,
deyfð og dáðleysi, til frjálshuga metnaðar
framtaks og menningarlegrar reisnar í trú á
sjálfa sig og land sitt“.
Hagalín telur annars raunsæið ekki hafa
haft mikil áhrif á íslenskar bókmenntir heldur
fyrst og fremst á hugsunarhátt manna hér á
landi, einkum hvað varðar félagsleg málefni:
„En þó að raunsæið ylli hér ekki byltingar-
kenndum bókmenntaöfgum, sem slitu sam-
hengið milli gamals og nýs, hafði hún - og þá
ekki síður þær þjóðfélagshreyfingar og fræði-
stefnur, sem hún var runnin af, veruleg áhrif
á hugsunarhátt og ýmis viðhorf ekki aðeins í
hópi íslenzkrar menntastéttar, heldur og
meðal greindra og andlega vökulla manna
meðal alþýðu manna víðsvegar um byggðir
landsins [...].“
Hagalín fjallar um Þorstein Erlingsson,
Stephan G. Stephanson og sagnaskáldin
Þorgils gjallanda, Guðmund Friðjónsson og
Jón Trausta en hann segir að sér hafi sviðið
svo mjög árásh’ ýmissa vandlætara á hendur
honum sem skáldi að hann hafi skrifað varnar-
grein sem fékkst þó ekki birt. Það skáld sem
hann telur þó hafa verið gagnteknast af ádeilu
og umbótaanda raunsæisstefnunnar hér á
landi er Jónas Jónasson frá Ulfá í Eyjafirði.
Hann fjallar um Einar Kvaran sem hann segir
hafa aukið næmi þjóðarinnar fyrir vel formuð-
um bókmenntum og Einar Benediktsson kall-
ar hann risann í íslenskum bókmenntum og
líkir honum við Egil Skallagrímsson. Hann
talar um Þorstein ritstjóra Gíslason og Guð-
mund Guðmunsson skólaskáld sem fyrstu ís-
lensku nýrómantíkerana eða symbólistana en
telur þó að þeir hafi ekki gengið hinni nýju
stefnu fyllilega á vald. Helstu eiginlegu ný-
rómantíkerarnir voru, að mati Hagalíns, Sig-
urður Sigurðsson frá Amarholti, Jóhann Sig-
urjónsson, Jóhann Gunnar Sigurðsson og
Jónas Guðlaugsson.
Efnistök Hagalíns breytast eilítið þegar
komið er lengra fram á öldina, þau verða per-
sónulegri enda kynntist hann flestum þeim
skáldum sem hann fjallar um. Hann segir frá
kynnum sínum af Þórbergi Þórðarsyni og seg-
ir þau hafa haft mikil áhrif á sig. Segist hann
hafa átt nokkurn þátt í því að Bréf til Láru var
prentað en upphaflega hafi það einungis átt að
vera „langt sendibréf til þeirrar ágætu konu“.
Segir hann að Þórbergur hafi lesið fyrir hann
úr bréfinu og hann hafi í framhaldi hvatt hann
til að gefa það út. Þórbergur hafi svo borið það
undir Sigurð Nordal sem hafi verið Hagalín
sammála. Síðan segir: „Ég vil taka það fram,
til þess að fyrirbyggja misskilning, að það er
síður en svo, að ég þakki mér eitt eða neitt í
formi eða hugsun hinnar sérstæðu bókar, en
hvers vegna leitaði Þórbergur til mín um
áheyrn? Við vorum orðnir alllangreyndir vinir,
við áttum báðir í allríkum mæli skopskyn,
höfðum yndi af sögum um sérkennilegt fólk og
kunnum dável að segja frá. Hann fann svo, að
ég naut hins sérkennilega bréfs - og því meir,
sem ég heyrði fleiri kafla. Ég var fordómalaus
á skoðanir hans og þær athugasemdir, sem ég
gerði, munu hafa vitnað um, að ég fylgdist ær-
ið nákvæmlega með vinnubrögðum hans - hin-
um nýstárlega stfl, hinni djörfu einlægni og
loks frábærri og óvenjulegri nosturssemi."
Hagalín segir að Þórbergur hafi kynnt sig
fyrir Stefáni frá Hvítadal og fjallar hann um
þá í sama fyrirlestrinum. Davíð Stefánsson og
Tómas Guðmundsson eru svo efni annars fyr-
irlestrar en þar upphefst hinn pólitíski þáttur
erindanna. Hagalín segir að þrátt fyrir að hafa
fengið á sig harða gagnrýni frá sósíalrealistum
hér á landi um að vera „háður hinum spillandi
áhrifum borgaranna" þá standi Davíð Stefáns-
son jafnréttur eftir sem áður, „eins og fleiri,"
bætir hann við, „sem að var vegið og enn er að
vegið, ef þeir að minnsta kosti nálgast ekki,
hallast ekki í átt til hinnar einu sönnu trúar,
sem þarna var boðuð og er enn boðuð - en
meira í laurni." Þessi pólitíski undirtónn verð-
ur skýrari í síðustu þremur erindunum sem
Hagalín helgar bókmenntum fjórða, fimmta,
sjötta og sjöunda áratugarins.
Formbylting og islenskar
menningarerfðir
Fyrstu formtilraunirnar í íslenskri ljóðlist
vöktu ekki löngun með Hagalín til þess að
feta í sömu spor. Hann telur að söguljóðið
„Hel“ eftir Sigurð Nordal hafi ekki fengið
þær viðtökur sem það átti skilið. Hins vegar
hafi það verið „svo fágað, svo þrungið spak-
legum, en þó háljóðrænum og hnitmiðuðum
skáldskap" að hann freistaði ekki til eftir-
breytni og eins var um hið órímaða ljóð í smá-
sögunni Lognöldur. Hagalín sá sjálfan sig
ekki í slíkum skáldskap: „Ég held líka, að
Fornar ástir með allri sinni myndríku dul,
sínu fastmótaða formi, sínum efninu sam-
ræmu spakmælum, hafi í stað þess að hvetja
mig til að halda áfram ljóðagerð undir áhrif-
um erlendra sýmbólista og tilraunum til
skáldskapar í óbundnu máli undir sama
merki, stuggað við mér, já, til mín talað á
þessa leið: I töfraveröld þessa forms, þessarar
lífs- og persónutúlkunar átt þú alls ekki
heima, samkvæmt eðli þínu og uppeldi. Hverf
þú til átthaga þinna og reyndu að finna þar
sjálfan þig.“
Hagalín er mikið niðri fyiir þegar hann
ræðir formbyltinguna svokölluðu, bæði í
ljóða- og sagnagerðinni. Astæðan er augljós:
„Mér er enn sárt um hið hefðbundna form
sakir þess, að ég hef talið það prýði á íslenzk-
um kveðskap og ærna tryggingu fyrir sam-
hengi nýrra bókmennta við íslenzkar menn-
ingarerfðir, sem ég er ekki viss um, hve menn
gera sér almennt ljósa grein fyrir, hver mikil-
væg eru.“ Rökin fyrir hinu bundna formi eru
samhengið í íslenskri bókmenntasögu. Að
auki óttast Hagalín að hinn nýi skáldskapur
höfði ekki til íslenskrar alþýðu, að hún hafi
engin not af honum, eins og hann tekur til
orða, - skáldskapurinn hefur jú, að mati
Hagalíns, ákveðnu menningarlegu og samfé-
lagslegu hlutverki að gegna eins og áður hef-
ur komið fram. Hagalín setur fram eins konar
lausn á vandanum í anda samhengiskenning-
arinnar: „Ég efa ekki þjóðemislegan menn-
ingarvilja hinna ungu skálda og þeirra, sem *■
þar eru að verki, og hitt veit ég líka, að þó að
hin íslenzka rímhefð sé rofin, þaríþað ekki að
slíta hin íslenzku menningartengsl í hugsun
og hófsömum og skynsamlegum viðhorfum.
En tengslin milli gamals og nýs mega heldur
alls ekki rofna. Það nýja verður að hæfa hin-
um íslenzka jarðvegi, hinni íslenzku sérstöðu,
hinum íslenzku þörfum. En til þess að svo geti
orðið þurfa hin ungu íslenzku skáld og hinir
bókmenntalegu leiðtogar að gera sér grein
fyrir, hvað í menningar- og bókmenntaþróun
okkar hefur reynzt svo heillavænlegt, að þessi
þjóð hefur staðizt allar sínar miklu þrengin-
ar.“
Hagalín segist sífellt heyi’a hrópað á eitt-
hvað nýtt, nýtt að formi, nýtt að efni, hvort
sem nýjungin á við eða ekki, hvort sem af
henni kynni að leiða aukinn íslenskan kjarna-
gróður eða kalskellur, kalflæmi, jafnvel upp-
blástur. Hann segist þekkja dæmi um slíkt
sem hræða sig. Hann víkur aftur að Davíð frá
Fagraskógi sem fengið hafði ágjöf í bók-
menntatímariti frá „rómuðu ljóðskáldi og ein-
um af fremstu forystumönnum í bókmenntum
okkar um afbrigðilegt ljóðform og oft ærið
torskilið líkingamál“, eins og Hagalín segir,
en þetta rómaða Ijóðskáld hafði sagt að Davíð
hefði alls ekki verið gæddur skáldgáfu, hann
hefði einungis verið lipur hagyrðingur. „Hví-
lík einsýni, hvílík andleg forherðing," hrópar
Hagalín. „Hvert gæti hún leitt, menningarleg
forysta slíkra manna, sem ekki sjáandi sjá né
heyrandi heyra.“ Hagalín telur bæði sagna-
og ljóðagerð Davíðs hafa haft meira gildi fyrir
íslenskar bókmenntir en verði að fullu metið.
Að hans mati jafnist Sólon Islandus á við þær
„skáldsögur, sem nú setja mestan merkis- og
ónátturusvip á höfunda sína, sakir sýndar-
mennsku, apakattarháttar og hofmóðs út af
erlendri forfrömun, sem mætti þó stundum
jafna við duglega kaghýðingu og þrælkun á
Brimarhólmi. Það er ekki laust við, að maður
kannist við í sjálfslofi og keyptu kjassi sumra,
tóninn í þessum lofsöng Sölva: Ég var gull og
gersemi / guði sjálfum líkur.“ Enn fremur
segir hann að Ijóð Davíðs hafi haft meiri áhrif
á formbreytingarmenn en hann og þeir geri
sér grein fyrir. „Þá ber að nefna það, að með
því, hve hann tíðkaði það mjög einkum í
fyrstu ljóðabókum sínum að breyta hætti og
hi-ynjandi sama kvæðis til samræmis við
breytingar á efninu, þrátt fyrir fastheldni á
stuðla, höfuðstafi og endarím, gerðist hann
meiri og áhrifaríkari brautryðjandi hinnar
síðar miklu formbreytingar heldur en hann
sjálfur og þá ekki síður hin yngsta skáldakyn-
slóð gerði sér grein fyrir.“
Boðskapurinn er skýrlega sá að hið gamla
og nýja verður að haldast í hendur. Hagalín
nefnir skáld sem hefur tekist að láta hefð og
nýsköpun ríma saman. Jóhannes úr Kötlum
hefur til dæmis „orðið þeirrar hamingju að-
njótandi að yrkja rímlaus ljóð, heila bók, sem
sannar áþreifanlega, að svo má láta sér leika
íslenzkt mál á tungu, að hið órímaða og
óstuðlaða ljóð verði í órofa samhengi við ís-
lenzkar menningai’erfðir." Og það sem gladdi
Hagalín hvað mest í ljóðum Snorra Hjartar-
sonar voru tilraunir hans til þess að brúa bilið
milli fomrar og nýrrar formhefðar: „En svo
komu Lauf og stjörnur, þriðja ljóðabók
Snorra, og þar var hann allur á valdi hinnar
nýju ljóðahefðar... En hvað skyldi segja, þeg-
ar ljóðin virtust einskis hafa misst.“ Hann tel-
ur Stein Steinarr ekki hafa verið formbylting-
armann þar eð meirihluti ljóða hans hafi verið
undir hefðbundnum háttum auk þess sem
margir hafi ort órímað á undan honum. Það
hafi svo verið Jón úr Vör sem steig skrefið til
fulls í bók sinni, Þorpinu. Kveðst Hagalín hafa
litið þessa bók homauga í fyrstu en síðan átt-
að sig á því að hún væri „sérstætt, mjög at-
hyglisvert og hreiníslenzkt skáldrit".
Að síðustu í ljóðaumfjöllun sinni nefnir
Hagalín fimm ung skáld sem hafi komið fram
eftir 1950. Yngst þessara skálda eru Jóhann
Hjálmarsson og Þorsteinn frá Hamri. Haga-
lín talar um að Jóhann hafi ort myndræn og
margslungin ljóð, „án þess þó að yrkja ýkja ■
torrætt". Þorstein segir hann í nánum tengsl-
um við þjóðlegan íslenskan fróðleik, hann sé
kjarnorður og gagnorður en stundum skorti
nokkuð á að ljóðið sé „æskilega samstæð
heild“. Þriðja skáldið í þessum hópi sem
Hagalín nefnir - og kannski það óvæntasta -
er Þorgeir Sveinbjamarson sundhallarstjóri
sem gaf út þrjár ljóðabækur, þá fyrstu, Vfsur
Bergþóru, árið 1955. Hagalín segir tök Þor-
geirs á hinu órímaða formi slík að hann hafi
sjálfur ekki tekið eftir þvi að hann væri að
HAQALÍN ásamt Sigurði Nordal en ritgerð Nordals Samhengið i íslenskum bókmenntum
hafði mikil áhrif á hann.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998 1 3