Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 4

Quðmundur Q í s l a s o n H aga l ín
Höfundurinn
og verk hans
2^2
ö3F>z
ÍHl
s az
2 50c
¥ 17 CD^T/
LLoDön
/ ti/e/ni aldarafmæUs Quðmundar Qíslasonar
Hagalíns rithöfundar sem er í dag birtir Lesbók
allmargar greinar þar sem fjallað er í senn
um manninn og ritverk hans.
Rakstur úti í náttúrunni. Milli manns og hunds var ávallt vinátta.
Eftir Erlend Jónsson
GUÐMUNDUR Gíslason Hagalín
fæddist 10. október 1898 í Lokin-
hömrum í Amarfirði. Foreldrar
hans voru Gísli Kristjánsson, bóndi
og skipstjóri, og kona hans, Guðný Guð-
mundsdóttir. Voru bæði af vestfirskum stór-
bændum og útvegsmönnum komin. Má rekja
ættir þeirra um Vestfjörðu allt aftur til land-
náms. í Lokinhömrum var gróið menningar-
heimili á fyrri tíðar vísu, kveðskapur og
sagnaskemmtun í heiðri höfð og bókaeign
umtalsverð, enda keyptar flestar íslenskar
bækur jafnóðum og út komu. Hagalín vand-
ist öllum algengum störfum til sjós og lands.
Áhugi hans á ritstörfum vaknaði líka
snemma. Kringum fermingaraldurinn samdi
hann skáldsögu sem hefði orðið um þrjú
hundruð síður ef prentuð hefði verið. Um
sama leyti fluttist fjölskyldan að Haukadal í
Dýrafirði.
Þegar á unglingsárum tók Hagalín að
stunda sjóinn, ýmist á seglskipum eða mót-
orbátum; var jafnvel formaður um tíma.
Einn veturinn nam hann í Ungmennaskólan-
um á Núpi. Séra Böðvar Bjamason á
Hrafnseyri bjó hann síðan undir mennta-
skóla. Haustið 1917 hóf hann svo nám í
Menntaskólanum í Reykjavík að loknu gagn-
fræðaprófi sem hann hafði lokið þá um vorið.
Upp úr spænsku veikinni 1918 kaus hann að
hverfa frá námi, þá í 5. bekk, og gerðist
blaðamaður, fyrst í Reykjavík en síðan aust-
ur á Seyðisfirði. Þar var hann ritstjóri blað-
anna Austurlands og Austanfara um fjög-
urra ára skeið, eða frá 1919 til 1923. Á árun-
um 1924-27 dvaldist Hagalín í Noregi; hélt
þar fyrirlestra um íslenska menning og bók-
menntir og starfaði auk þess að blaða-
mennsku. Heim kominn hafði hann skamma
viðstöðu í Reykjavík en fluttist að því búnu
til ísafjarðar þar sem hann átti heima næstu
átján árin, það er frá 1928 til 1946. Á ísafírði
var hann bókavörður en gegndi auk þess
fjölda annarra starfa. Til dæmis kenndi hann
bókmenntasögu og bókasafnsfræði við gagn-
fræðaskólann, aðallega með fyrirlestrum.
Ennfremur lét hann stjómmálin mjög til sín
taka, Alþýðuflokksmaður alla tíð. Með
stjómmálaþátttökunni hlóðust á hann fjöl-
mörg störf, félags- og bæjarmálum tengd.
Hann var lengi bæjarfulltrúi og lítið eitt
skemur forseti bæjarstjómar. Hann átti sæti
í skólanefnd og gegndi prófdómarastörfum
við alla skóla bæjarins. Ritari var hann og
síðar varaforseti Alþýðusambands Vest-
fjarða, einnig formaður kaupfélags þeirra ís-
firðinga. Veturinn 1936-37 ferðaðist hann til
Danmerkur og Svíþjóðar í erindum bæjar-
stjómarinnar, bæði til að afla markaða fyrir
nýja rækjuverksmiðju, auk þess sem hann
skyldi útvega efni til fyrirhugaðrar rafstöðv-
ar handa bænum. Mun óhætt að segja að
hann hafi komið nálægt flestum málum sem
til framfara horfðu í sveitarfélaginu meðan
hann sat í bæjarstjóm. Þótt Hagalín sinnti
ekki málum af því taginu eftir að hann flutt-
ist á brott frá ísafirði fylgdist hann allt til
hinstu stundar með atvinnulífinu, bæði í
heimahögum og á landsvísu.
egar Hagalín hvarf frá ísafirði
skömmu eftir stríðslokin dvaldist
hann um tíma í Kaupmannahöfn en
settist síðan að á höfuðborgarsvæðinu
þar sem hann átti heima næstu tvo áratug-
ina. Þau árin gaf hann sig mjög að málefnum
rithöfunda, stofnaði ásamt fleirum Félag ís-
lenskra rithöfunda 1945, var formaður þess
framan af og lengi síðan áhrifamaður í sam-
tökum höfunda. Árið 1955 var hann skipaður
bókafulltrúi ríkisins og gegndi því starfi til
1969. Hann átti sæti í bókmenntaráði Al-
menna bókafélagsins allt frá stofnun þess
1955 og síðan meðan heilsa og kraftar leyfðu.
Veturinn 1971-72 flutti hann fyrirlestra um
samtímabókmenntir við Háskóla íslands.
Voru þeir mjög fjölsóttir og vöktu óskipta at-
hygli.
Undir það er Hagalín tæki að helga sig rit-
störfum einvörðungu ákvað hann að koma
sér fyrir í rólegra umhverfi. Árið 1965 flutt-
ist hann upp í Borgarfjörð; hafði reist sér
hús á Kleppjámsreykjum í Reykholtsdal þar
sem hann undi vel hag sínum síðustu æviár-
in. Húsið nefndi hann að Mýrum.
yrstu ritsmíð sína birti Hagalín í ísa-
fold 14. apríl 1917. Það var kvæðið Arn-
arfjörður. Gaf það forsögn um síðari
verk hans því mjög áttu þau eftir að
tengjast æskustöðvunum. Fyrstu bók sinni
yaldi hann heitið Blindsker. Hún kom út
1921 og hafði að geyma sögur og ijóð. Alls
urðu bækur hans, miðað við frumútgáfur
einar, rösklega fimmtíu talsins þannig að
hann telst vera í hópi afkastamestu rithöf-
unda íslenskra fyrr og síðar. Eru þá hvorki
meðtaldar endurútgáfur né rit með völdu
efni sem áður hafði birst á prenti; tveggja
binda rit ennfremur talin sem ein bók. Auk
skáldsagna og smásagna ritaði Hagalín
margar ævisögur sem hann skráði eftir
sögumönnum; gerðist raunar brautryðjandi í
þeirri grein bókmenntanna því áður höfðu
einungis verið færðar í letur endurminningar
sem menn skráðu sjálfir. Á efri árum ritaði
Hagalín svo eigin ævisögu í níu bindum: Ég
veit ekki betur (1951), Sjö voru sólir á lofti
(1952), Ilmur liðinna daga (1953), Hér er
kominn Hoffinn (1954), Hrævareldar og him-
inljómi (1955), Fílabeinshöllin (1959), Stóð ég
úti í tunglsljósi (1973), Ekki fæddur í gær
(1976) og Þeir vita það fyrir vestan (1979). í
þessu mikla riti er ærinn fróðleik að finna
um samtíðarmenn Hagalíns og málefni þau
sem þá voru efst á baugi.
essar eru skáldsögur Hagalíns: Vest-
an úr fjörðum (Melakóngurinn, 1924),
Brennumenn (1927), Kristrún í
Hamravík (1933), Sturla í Vogum I-II
(1938), Blítt lætur veröldin (1943), Móðir ís-
land (1945), Konungurinn á Kálfskinni
(1945), Útilegubömin í Fannadal (unglinga-
saga, 1953), Sól á náttmálum (1957), Töfrar
draumsins (1961), Márus á Valshamri og
meistari Jón (1967), Segið nú amen séra Pét-
ur (1975), Hamingjan er ekki alltaf ótukt
(1977) og Þar verpir hvítur öm (1981). Eftir
skáldsögunni Kristrún í Hamravík samdi
Hagalín leikritið Kristrún í Hamravík og
himnafaðirinn (1935). Það hefur verið flutt í
sjónvarpi.
Smásögur samdi Hagalín um hundrað
talsins. Meðal þeirra er að finna margt hið
besta sem eftir hann liggur. Þessi eru smá-
sagnasöfnin: Áðumefnd Blindsker (ásamt
kvæðum og ævintýrum, 1921), Strandbúar
(1923), Veður öll válynd (1925), Guð og lukk-
an (1929), Einn af postulunum (1934), Haga-
lín segir frá (1939), Förunautar (1943),
Gestagangur (1948), Við Maríumenn (1950),
Úr blámóðu aldanna (1952), Þrek í þrautum
(sannar sögur og þættir, 1953),^ Blendnir
menn og kjamakonur (1954) og Úr Hamra-
fírði til himinfjalla (1971).
visögur skrásetti Hagalín eftir-
taldar: Virkir dagar I-II (saga
Sæmundar Sæmundssonar skip-
stjóra, 1936-38), Saga Eldeyjar-
Hjalta I-II (1939), Á torgi lífsins (saga Þórð-
ar Þorsteinssonar á Sæbóli, 1952), Konan í
dalnum og dætumar sjö (saga Moniku
Helgadóttur á Merkigili, 1954), í kili skal
kjörviður (saga Mariníusar Eskilds Jessens,
1957), í vesturvíking (saga Jóns Oddssonar
skipstjóra, 1960), Það er engin þörf að
kvarta og Margt býr í þokunni (saga Kristín-
ar Kristjánsson, 1961-62), Að duga eða drep-
ast (saga Björns Eiríkssonar, 1962), í farar-
broddi (saga Haralds Böðvarssonar,
1964-65), Danskurinn í bæ (saga Adams
Hoffritz, 1966), Sonur bjargs og báru (saga
Sigurðar Jóns Guðmundssonar, stofnanda
Belgjagerðarinnar í Reykjavík, 1968), og
Eldur er bestur (saga Helga Hermanns Ei-
ríkssonar, 1970).
Um bókmenntir og menningarmál skrií'aði
Hagalín geysimikið um dagana. Auk áður-
nefndra blaða var hann um tíma ritstjóri eft-
irfarandi rita: Nýrra kvöldvakna, Eimreiðar-
innar, Skinfaxa og Dýraverndarans. Á Seyð-
isfirði sendi hann frá sér bókina Nokkur orð
um íslenzkan sagnaskáldskap (1923). Sú bók
mun nú vera harla fágæt. í ádeiluritinu Gróð-
ur og sandfok (1943) var skeytum beint að
pólitískum undirróðri í bókmenntunum. Þá
var Hagalín með mikilvirkari bókmennta-
gagnrýnendum. Síðustu áratugina skrifaði
hann að staðaldri um bækur í Morgunblaðið.
Margar bækur þýddi Hagalín, einkum
skáldverk þekktra Norðurlandahöfunda;
ennfremur bækumar Sólrún og biðlar henn-
ar eftir Jónas Guðlaugsson og Morgunn lífs-
ins og Helgafell Kristmanns Guðmundssonar
sem hann íslenskaði í samvinnu við höfund-
inn.
Þótt Hagalín væri með fádæmum afkasta-
mikill kunni hann vel að slaka á og njóta líð-
andi stundar. í góðra vina hópi var hann
hrókur alls fagnaðar. Lifandi frásagnarlist
hans naut sín þá engu síður en í bókum hans.
Hann bar sterka persónu og varð minnis-
stæður öllum sem honum kynntust.
agalín var margvíslegur sómi sýnd-
ur um ævina. Árið 1937 var hann
sæmdur prófessorsnafnbót. Þá
nafiibót notaði hann reyndar aldrei.
Hann var kjörinn heiðursfélagi Alþýðusam-
bands Vestfjarða, Félags íslenskra rithöf-
unda og Rithöfundasambands íslands. Ridd-
arakrossi fálkaorðunnar var hann sæmdur
1959 og stórriddarakrossi 1974. Árið 1975 var
hann og sæmdur gullmerki sjómannadagsins.
Þá viðurkenninguna mat hann mest.
Guðmundur G. Hagalín var tvíkvæntur.
Fyrri konu sinni, Kristínu Jónsdóttur, bónda
og alþingismanns á Hvanná á Jökuldal,
kvæntíst hann 1920. Þau slitu samvistir. Böm
þeirra tvö, Hrafn og Sigríður, eru bæði látin.
Síðari konu sinni, Unni Aradóttur, kaup-
manns í Reykjavík, kvæntíst Hagalín 1949.
Sonur þeirra er Þór, framkvæmdastjóri á
Eyrarbakka.
Guðmundur G. Hagalín andaðist 26. febr-
úar 1985 á áttugasta og sjöunda aldursári.
Hinn 9. mars var útför hans gerð í Reykholti.
Vinur hans, séra Eiríkur J. Eiríksson, jarð-
söng.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998
4