Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1998, Blaðsíða 15

Þunglyndi sem
flogteygðir fingur
Hugleiðing um
sagnalist Quðmundar
Q. Hagalíns
Eftir Matthías Viðar Sæmundsson
i
BÆRINN Neshólar stendur yst á nes-
inu milli Hamrafjarðar og Djúpa-
fjarðar...“ Þannig hefst smásaga Guð-
mundar Gíslasonar Hagalíns, „Þáttur
af Neshólabræðrum", sem birtist fyi’st í
sagnasafninu Veður öll válynd árið 1925.
Saga þessi lýsir mannlífi við ysta haf, bar-
áttu við ofsafengin náttúruöfl, þunglamaleg-
um manneskjum sem búa yfír bældum sárs-
auka, þegja, þjást og sturlast. Sagan öll er
þrungin af geðríki sem tjáð er með skörpu
litamáli, ljósi og skuggum, frumlitum sem
flökta og skiptast á í stríðum samleik - sam-
samaðir tónmáli náttúrunnar: gný, dynkjum,
kveini og brestum sem yfírgnæfa veikar,
slitróttar mannsraddir. Þetta eru tónar og
litir fólks sem haldið er ónefndum sársauka
og missi það vald yfir sjálfu sér eitt stundar-
korn er ekki eftir sökum að spyrja - fólks
sem talar í stuttum, kjarnmiklum setningum
og getur ekki tjáð tilfinningar sínar með
neinu móti. Myndmálið er sama marki
brennt: svartir hrafnar í myrkum hamrabelt-
um og „djúpmyrkur sjór“ undir, löng og vis-
in strá blaka við baðstofuglugga svo skuggai-
þjóta um gólfið fyrir innan „eins og langir og
mjóir flogteygðir fingur“; ljósbjarmi flöktir
um andlit fólks sem „blóði rigndi yfir helhvítt
hjarn“; og fyrir utan bratti og dökkir hamr-
ar, bergrisar sem anda, jötunlófum er slegið
á klappir, náttúran öll tekur á sig mynd
hrikalegrar vættar sem hefur herjað á lund
og tilfinningar fólks öldum saman.
Því sálarlífið er sem djúpmyrkur sjór.
II
Guðmundur Hagalín lýsti viðhorfum sín-
um til sagnalistar í langri ritgerð sem birtist
í bókarformi árið 1923. Þar má finna ein-
beitta gagnrýni á stefnur og strauma í ís-
lenskum sagnaskáldskap, frá Jónasi Hall-
grímssyni til Sigurðar Nordals. Hann skiptir
sagnagerðinni í fjóra flokka út frá tendens,
ljóðrænu, hugsjónum og mannlýsingum en
ljóst er að sjálfur hneigðist hann til þess síð-
asta sem deilt er í tvo meginflokka.
Annars vegar eni skáld sem leggja rækt
við þjóðfélagsleg málefni þegar sálarlífi ein-
staklinga er lýst og geta verk þeirra haft „al-
mennt gildi um aldabil“ þó hugsunin taki sér
stundum of mikið vald yfir formi og fram-
setningu. A hinn bóginn eru skáld sem ein-
beita sér að sálarlífi fólks „án þess að þar
þurfí að koma til greina þjóðfélagið og lög
þess, að öðru en því, að það verður alltaf að
einhverju leyti leiksviðið sem leikurinn fer
fram á“. Verk þeirra geta aukið sjálfsskiln-
ing okkar, ritaði Hagalín, gert okkur færari í
listinni að lifa, enda hafa þau „gildi um aldur
og æfi og hvar í heimi sem vera skal“.
Hagalín gerði sér að sjálfsögðu grein fyrir
takmörkun þessarar flokkunar: jafnvægi
verður að ríkja milli listar og boðskapar í
hverju verki, ritaði hann, skáldið þarf að
greiða sundur huglæga og félagslega þræði
sem að sálarlífsflókanum liggja. Það á til
dæmis við um eftirlætishöfunda hans, Grím
Thomsen og Guðmund Friðjónsson, en þeim
seinni tókst að sýna í sögum sínum eilíf
stríðsefni mannlegrar sambúðar - „hversu
smávægilegur kritur nágranna í hversdags-
h'finu getur eitrað sambýlið, hversu sá kritur
er voldugur og mikilvirkur til hins illa - og
hversu hann er óendanlega lítilsverður og
smár...“ Því auvirðileg sundurlyndisefni, eig-
ingirni og öfund, geta orðið að „stórveldi í lífi
fjölda fólks“, risið því yfir höfuð, eitrað það
og sýrt, uns allt er um seinan.
III
Islenskt líf sem eldur undir hrímuðu borði,
sem „djúpmyrkur sjór“ sturlunar, sem sjúk-
Ritgerð Hagalíns frá 1923 varpar Ijósi á stefnumið hans sjálfs sem ungs sagnaskátds.
Þunglyndi sem mynd-
huörf íslenskrar nátt-
úru, eða var það öf-
ugt? Er náttúran ef til
vill myndhvörf þess
sem margir finna hrær-
ast hið innra: risastór
líking sem gefur sáiar-
lífinu form og merk-
ingu?
legt þunglyndi þar sem „Einn grætur, annar
hlær, og hvorugur veit hug sinn allan“. En
þetta er jafnframt spaugilegt trölladrama,
lýsing á kaldri ást vestfirskra hrímþursa
sem tóku sér mannsmynd fyrir misskilning.
Eða er ekki eitthvað skoplegt við svart-
brýndan karlmann sem þrammar þungum
og ákveðnum skrefum að ókunnugri stúlku á
víðavangi, grípur hana föstum tökum, kyssir
fast á munn henni og segir síðan lágum sein-
um rómi: „Svona er ég nú hræddur", óvenju
heitur í augum og með brosviprur í þrótt-
miklum munnvikum; karlmann sem gloprar
sömu stúlku upp í rúm bróður síns fyrir
þrjósku og þumbaraskap - og glápir síðan
yfir baðstofugólfið myrkum feiknsjónum.
Ásamt Þór og Unni,
Þetta er með eindæmum spaugilegt, jafnvel
melódramatískt, en samt búa alvöruþrungin
átök í lýsingu fólksins - harmræn átök sem
við getum lýst með hugtaki sálræns ósjálf-
ræðis, eða eins og það er orðað: „Þetta hefur
verið eins og...eins og vera dæmdur til að
grafa sína eigin gröf‘.
Þvi Hagalín hefur tæplega haft ljóðræna
sagnalist í huga þótt stíll hans sé þrunginn
stemningu. Hann virðist að minnsta kosti
ekki hafa hrifist af „náttúruskáldskap" þar
sem mennirnir eru hluti af ytri náttúru, „eins
og teknir með til þess að hafa náttúrumynd-
ina fullkomna, en alls ekki htið á þá sem
óháða og sjálfstæða veru...“; þar sem mann-
eskjan hefur svipaða stöðu og tófa eða úlfur í
skauti náttúrunnar. Persónur hans eru þó
hvorki óháðar né sjálfstæðar því þær sligast
undan eigin þyngslum; Neshólabræðurnir
eru sem klofin gerð hins sama, Kain og Abel
í vestfirsku landslagi, hvor um sig ósjálfráða,
ekki vegna félagslegrar kúgunar heldur sök-
um landshátta sem mótað hafa mikilúðlegt
geð eða lund:
Vestfirskt þunglyndi.
IV
Ritgerð Hagalíns frá 1923 varpar ljósi á
stefnumið hans sjálfs sem ungs sagnaskálds;
það sem lengst hefur lifað og lengst mun Mfa,
ritaði hann, er „sá skáldskapur þar sem bein-
línis er skyggnst inn í sálarlíf mannsins til
rannsóknar og skilnings". Hann virðist þó
hvorki hafa aðhyllst sálarfræði samtímans
né félagslega nauðhyggju fyrri aldar heldur
einhvers konar náttúrulöghyggju, hugmynd-
ir um óskilvitleg tengsl manns og lands, að
sálarlíf og tungutak fólks mótist af landslagi
og lífsskilyrðum: „Eins og hver einstaklingur
á sín einkenni á hver þjóð þau þegar vel er
aðgætt. Landið skapar lífsskilyrði og lífs-
hætti að hinu ytra en hið ytra hefur aftur á
móti mikil áhrif á hið innra. Jafnvel málið
verður að miklu leyti eftir lífsskilyrðunum
hart eða lint, hljómfagurt eða hljómlítið.
Jafnvel í sama landinu getur mismunandi
landslag héraðanna haft áhrif á málið“.
Dæmi um það er málfæri Vestfirðinga því
heyrðist ekki brimið surga saman sorfnum
íjöruhnullungum þá er gamall og hardmælt-
ur Vestfirðingur talaði?
Þetta viðhorf má rekja til rómantíkur nítj-
ándu aldar en á sér dýpri rætur í íslenskri
skynjun, til hugmynda um sérstök þjóðarein-
kenni sem í senn eni einstök og almenn.
Auga skáldsins hlýtur að vera ,jafnt opið
fyrir sérkennileik og sameiginlegum eigind-
um manna“, ritaði Hagalín, sagnaskáldskap-
ur er „rannsókn þjóðareinkenna" líkt og rit
þjóðfræðilegs efnis því „Eins og hverjum
manni er nauðsyn að læra að þekkja sjálfan
sig, eins er hverri þjóð það nauðsyn“. Þetta
tvennt verður í rauninni ekki sundur skihð
því örlög einstaklingsins mótast í samspili
við sameiginlegan arf og aðstæður. SMk sál-
arfræði útheimti hlutlægan sögustíl, taldi
Hagalín, ekki ljóðræna tilfinningasemi eða
útskýringar, enda er Grímur Thomsen
nefndur til fyrirmyndar: mannlýsingar hans
bjuggu yfir hlutlægni, þunga og krafti forn-
sagna, voru „eins og meitlaðar út í stein“:
Skúli fógeti, Bergþóra, Grettir, Hrólfur
sterki, Þorbjörn kólka, Ólöf Loftsdóttir...
Sagnalist Hagalíns er í samræmi við þetta
þanin á milli röklegs sögustíls og ljóðræns
geðríkis sem birtist okkur ýmist í víxlun eða
myndhvörfum sálarlífs og landslags.
V
Þunglyndi sem myndhvörf íslenskrar nátt-
úru, eða var það öfugt? Er náttúran ef til vill
myndhvörf þess sem margir finna hrærast
hið innra: risastór líking sem gefur sálarlíf-
inu form og merkingu? Og áður en varir
hættum við að greina á milli kvíða og hrafns,
ólgandi dynur verður að góli, svellbrot að vá-
bresti, skuggaspil að erindum drauga... ; áð-
ur en varir er skynsemin horfin okkur niður
þvernípi hyldýpisins þar sem sturlun óráðs-
ins tekur við eða bróðir gengur af bróður
dauðum, líkt og í sögu Hagalíns, þar sem hið
skipta sameinast í faðmlagi undir hrímuðum
steini í afskekktum firði.
Þetta er fagurfræðileg smíði, endurómur
annarra verka, en í henni má samt greina
skynjun sem brýst um og leitar sér tjáning-
ar, reynslu sem er ekki bókmenntalegs eðlis
og tengist nánustu samskiptum manns og
náttúru - reynslu sem brýtur af sér há-
stemmdar líkingar er lýsa eiga ægifegurð.
Þessi skynjun tengist fremur óviti en skyn-
semi, hyldjúpum og ærandi þögn, niður-
nístandi svima eða diomga sem ekkert á
skylt með léttleika rómantískra landslags-
kvæða, með draumi borgarbúans um
súbMma náttúru. Náttúra Hagalíns sækir sér
fremur merkingu í þunga undirstrauma, það
sem er duMð og ómeðvitandi, frumstæða og
hrikalega drætti mannshugans. En þar með
er sagan ekki öll því þessi náttúra felur
einnig í sér framandleika sem skáldlegu
myndríki verður ekki komið yfir, og sem
skapar mannMfið í mynd sinni: seigt,
drumbslegt, kalt og ofsafengið.
En framar öðru þungt.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. OKTÓBER 1998 1 5