Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Qupperneq 13

THOMSENSBÍLLiNN varð ekki notadrjúgur, enda nánast engir vegir til 1904. Bíllinn markaði
samt merkileg tímamót í samgöngutækni. Saga Reykjavíkur I
STÉTTASKIPTING var mikil í höfuðstaðnum um aldamótin. Efnamenn og embættismenn
höfðu með sér félagskap í „Klúbbnum" þar sem þeir púuðu vindla og brugðu sverðum að
hætti aðalsmanna úti í Evrópu. Gamlar myndir, Norðri 1956.
borga konum hálf karlmannslaun fyrir sama
starf. Sumarið 1907 fóru hafnfirskar verkakon-
ur, sem unnu við fiskbreiðslu í verkfall, sem stóð
þó aðeins hluta úr degi því konurnar fengu
launahækkun. Yar þetta í fyrsta skipti sem kon-
ur fóru í verkfall hér á landi.
Hin íslenska iðnbylting
Um aldamótin voru róðrarbátar enn undir-
staða íslenskrar útgerðar, en þilskipum hafði
fjölgað mjög síðustu áratugi 19. aldarinnar. Sí-
vaxandi ásókn vélknúinna togara á Islandsmið
og sfldar- og hvalveiðiútgerð Norðmanna við Is-
land síðustu áratugina fyrir aldamótin sýndi
landsmönnum fram á að til þess að framfarir
yrðu, þyrfti að brjótast út hinu gamla fari.
Fyrstu tilraunir íslendinga til togaraútgerðai’
urðu heldur endasleppar enda vantaði hér al-
gjörlega þá verkkunnáttu og hefð sem til þurfti.
Fyrsti botnvörpungurinn kom til landsins árið
1901 og var í eigu Walgarðs Ó. Breiðfjörð. Petta
var hundrað tonna seglskip með gufuvél, sem í
raun var aðeins hjálparvél. Þessi tilraun mis-
heppnaðist gjörsamlega og á endanum var botn-
varpan sett í land og skipið útbúið til handfæra-
veiða og gert út eins og hver annar kútter.
Næsta tilraun var gerð árið 1904 þegar Fisk-
veiðihlutafélag Faxaflóa í Hafnarfirði keypti
botnvörpunginn Coot. Sama ár var togarafélag-
ið „Alliance" stofnað og var það í eigu Thor Jen-
sen og fleiri. Það félag lét smíða botnvörpung í
Englandi sem kom til landsins árið 1907. Það
sama ár kom enn einn botnvörpungur til lands-
ins. Var það sjö ára gamalt skip, 250 smálestir
að stærð og var Hjalti Jónsson (Eldeyjar Hjalti)
skipstjóri en eigandi hlutafélagið Island. Áhöfn-
in var að mestu íslensk, nema tveir botnvörpu-
menn enskir og tveir vélstjórai' og kyndari sem
voru danskir. Þannig náðu Islendingar smám
saman tökum á hinni nýju tækni með með að-
stoð útlendinga.
Fyrsfa vélin setf ■ íslenskan
bát 1902
A sama tíma var að verða í íslenskri útgerð
bylting sem var ekki síður merkileg og afdrifa-
rík fyrir íslenskt efnahagslíf en togaraútgerðin,
en það var vélvæðing íslenska bátaflotans. Is-
lenski bátaflotinn vai' vélvæddur með undra-
verðum hraða, sennilega hefur engin þjóð vél-
vætt flota sinn á jafn skömmum tíma og hin ís-
lenska. Þetta var hin raunverulega íslenska iðn-
bylting, sem af einhverri ástæðu hefur fallið í
skuggann af þeirri dýrð sem stafaði af
hinum stóru og nýstárlegu togur-
um. Árið 1902 var fyrsta vélin sett
í íslenskan bát. Þetta var róðr-
arbátur á Isafirði og var for-
maður og annar eigandi
hans Árni Gíslason. I bátinn
var sett dönsk, tveggja
hestafla vél og sendi verk-
smiðjan mann með til
þess að setja hana í og
kenna á hana. Þrátt íyrir
vantrú margra sem
fylgdust með þessari til-
raun tókst hún vel og
gekk báturinn líkt og
sex menn réru. Þar með
fór skriðan af stað og
næstu árin vélvæddist
íslenski bátaflotinn með
undraverðum hraða.
Fyrsta vélin var sett í
bát í Reykjavík árið
1903 og til Vestmanna-
eyja komu fyrstu vélbát-
arnir 1906 og árið 1912
var svo komið að hvorki
meira né minna en 58
vélbátar voru gerðir út
frá Vestmannaeyjum.
Nú var öllum ljóst að
framtíðin var í vélarafl-
inu og Islendingar urðu
meðal fyrstu þjóða til að
vélvæða bátaflota sinn.
Tilkoma vélbáta jók til muna hagnað af út-
gerðinni, skipstjórar og útgerðarmenn urðu
ijölmennir í hópi þeirra sem greiddu hæst út-
svar og byggðu sér reisuleg einbýlishús.
Sláttuvélar og rjómabú
Miklar hræringar voru einnig á öðrum svið-
um atvinnulífsins. Árið 1903 var sett á stofn
klæðaverksmiðan Iðunn og voru keyptar til
hennar þýskar vélar. Fyrstu sláttuvélarnar bár-
ust til landsins á síðasta áratug 19. aldarinnar
en á fyrstu árum þeirrar 20. fjölgaði sláttuvélum
mjög og árið 1911 var talið að um 100 sláttuvél-
ar væru til á landinu. Breytingar urðu annars
ekki miklar í íslenskum landbúnaði á áratugn-
um. Vaxandi markaði í bæjum var fyrst og
fremst sinnt af þeim sem næst bjuggu. Lélegt
vegakerfí og erfiðleikar við að halda vörunni
ferskri útilokuðu þá sem lengra bjuggu frá
markaðnum. Fjársalan til Englands, sem hafði
gefið mörgum bændum góðar tekjur á síðari
hluta 19. aldar, hætti um aldamótin. Reynt var
að bæta þetta upp með þvi að byggja sláturhús
og framleiða saltkjöt til útflutnings, en árangur
var ekki góður og var ónógri vöruvöndun kennt
um. Önnur nýjung voru rjómabúin, sem voru
rekin með samvinnusniði að danskri fyrirmynd.
Þetta var mögulegt vegna almennrar notkunai'
skilvindna, sem urðu algengar í sveitum upp úr
aldamótum. Mjólkin var skilin heima á bæjum,
en rjóminn fluttur til rjómabúanna og strokkað-
ur þar í afkastamiklum strokkum. Smjörbúin
urðu flest um þrjátíu talsins og var helmingur
þehra í Ámes- og Rangárvallasýslum.
Árið 1904 tók Islandsbanki til starfa en það
hafði lengi verið baráttumál mai’gra stjórnmála-
manna að koma hér á fót sterkum einkabanka
sem afl hefði og áræði til að fjármagna stærri
verkefni í atvinnulífínu.
Árið 1905 var borað eftir vatni í Öskjuhlíð,
sem hafði nokkuð aðrar afleiðingar en búast
mátti við því upp kom sandur sem inni-
hélt eitthvert magn af gulli. Þetta
vakti að sjálfsögðu gífurlegan
áhuga íbúa Reykjavíkur og
héldu sumir að bærinn yrði
önnur Kalifornía. Hlutafé-
lag var stofnað um vinnsl-
una, keyptar borvélar og
erlendm' sérfræðingur
ráðinn. Ekkert varð þó úr
vinnslunni enda gull-
magnið í jarðveginum á
mörkum þess að geta
borið uppi vinnslu.
Áhuginn dofnaði og
varð félagið gjaldþrota
árið 1910.
En fjárfrekasta og
umdeildasta verkefni
sem ráðist var í á ára-
tugnum var lagning
sæsíma til landsins sem
lokið var við hinn 31.
ágúst árið 1906. Hér
var um stórpólitískt
deilumál að ræða og
virðast sumii' hafa látið
andúð á Hannesi Haf-
stein, sem var eindreg-
inn fylgismaður
sæsíma, ráða afstöðu
sinni til málsins. And-
stæðingarnir héldu
fram ódýrari kosti sém
var sending loftskeyta, en lítil reynsla var enn _
komin á slíka starfssemi. Til þess að sanna að
slíkt væri mögulegt fengu þeir Marconifélagið
til þess að setja upp loftskeytastöð í Reykjavík,
sem eingöngu tók við loftskeytum. Var stöðin
sett upp fyrst og fremst til þess að sýna Islend-
ingum að hægt væri að koma Islandi í samband
við umheiminn á kostnaðarminni hátt en með
lagningu sæsíma. Þó þessi tilraun gengi vel
hafði hin pólitíska ákvörðun þegar verið tekin
og ritsímasendingar um sæsímastreng urðu að
veruleika. Sérstakt fyrirtæki, Landssími ís-
lands var stofnað til þess að leggja símalínu
áfram um landið og hversu umfangsmikið þetta
verkefni var sést best á því að við það unnu nær
300 manns, 220 Norðmenn, 18 Danir og 60 ís-
lendingar. I október 1906 var Reykjavík komin í
símasamband við útlönd.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundurinn er sagnfræðingur.
HANNES Hafstein, aldamótaskáld og
stjórnmáiamaður, varð ráðherra 1904.
Heimastjórnin var stórviðburður í stjórn-
málum og sjálfstæðisbaráttu landsmanna á
fyrsta áratugi aldarinnar. Úr ævisögu Einars
Benediktssonar, 1997.
VEÐURANNÁLL
1901-1905
1901
FYRSTA ár aldarinnar fær þá einkunn að veð-
urfarið hafi verið nokkuð hagstætt, úrkoma yfir
meðallagi og fremur hlýtt. Talsverður snjór var
í janúar og mjög umhleypingasamt en miklir
veðurskaðar á Vestfjörðum og í Suðursveit. I
febrúar var hlýtt og suddasamt sunnan- og
vestanlands, en íshrafl komst inn á Eyjafjörð.
Marz var umhleypingasamur og kaldur og hafís
að slæðast úti fyrir Norðurlandi. Apríl var í
heildina kaldur, hafíshroði áfram við Norður-
land, en NA-ofsaveður gerði með skaða og
manntjóni. í maí var vætusamt framanaf en
síðan hlýtt og komst hiti í 23 gráður á Akureyri.
1 júní var hagstæð og góð tíð, hitinn náði 24,7
gráðum á Akureyri. I júlí var hlýtt og úrkomu-
samt og þá mældist hæsti hiti í veggskýli á
landinu, 32,8 stig í Möðrudal. Sunnanlands varð
þetta eitt af óþurrkasumrunum, einkum í ágúst
og alveg til vandræða í september, en mjög
hlýtt. Október vai' áfram úrkomusamur, eink-
um fyrir norðan, en hagstæð tíð með meðalhita
í nóvember; frost fór þó í 25,2 gráður í Möðru-
dal. I desember var úrkomusamt fyrstu vikuna,
en síðan lengst af þurrt og kalt.
1902
Árið fær þá einkunn að hafa verið kalt og þuirt
og tíðin hafi verið fremur óhagstæð; syðra var
þó gott sumar og haust. í janúar varð 28,2
gráða frost í Möðrudal og talsvert snjóaði
nyrðra. Ofsaveður olli skemmdum í Reykjavík
og víðar. Hafís varð vart við Siglufjörð. í febr-
úar kom mikill hafís að landinu norðanverðu
og þar var kalt en snjólítið suðvestanlands.
Seinni hluta marz bætti við snjó og var kalt,
enda var mikill hafís við landið, allt suður að
Ingólfshöfða. I apríl var áfram kalt fyrir norð-
an og mikill hafís á Húnaflóa, Skagafirði og við
Austfirði. Lengst náði ísinn til Vestmannaeyja.
Vont voi' var syðra í maí, með kulda, hretum
og frosti siðustu vikuna, en hafísinn lét undan
síga. í júní var þuri't og kalt, enn ís á Húnaflóa
og Skagafirði, og í júlí var áfram kalt í nánd við
ísinn, en syðra gerði hagstæða tíð, sem hélt
áfram í ágúst og september. Á sunnanverðu
landinu var úrkomusamt í okt. en fremur hlýtt,
en kólnaði með snjókomu í nóv. Stórfelldur
skaði varð af ofsaveðri um mestallt land 15/11.
í des. var umhleypingasamt syðra en mikið
frost og hríðarveður gerði nyrðra.
1903
Árið fær þá einkunn að það hafi verið umhleyp-
ingasamt og fremur óhagstætt lengst af, kalt,
en úrkoman nærri meðallagi. Ofsaveður gerði í
janúar en umhleypingar syðra og áfram í febr-
úar og fremur kalt. Mikill snjór nyrðra í marz
en 9/3 gerði ofsaveður víða um land. Apríl var
óhagstæður nyrðra og snjóaði talsvert syðra,
en hafís vai' við Hornstrandir. Sæmileg tíð í
maí en Grímsvatnagos fram efth' ári og hafís
við Hornstrandir. Tíðindalítil tíð í júm, og
þurrvirðrasamt um mikinn hluta landsins í júlí.
Hiti vai'ð hæstur í Reykjavík, 20,6 gráður. Fá-
dæma rigningar nyrðra í ágiíst en mjög þurrt
syðra og ágúst varð sá kaldasti frá því mæl-
ingar hófust. Mjög úrkomusamt um allt land í
sept. og austanlands í okt. en þá var þurrt
syðra. Nóv. var blautur syðra, en annarstaðar
þurr og kaldur og miklar rigningar á Suður- og
Austurlandi í des.
1904
Þetta sögufræga ár fær þá einkunn að tíð var
talin í bezta lagi, hiti í meðallagi og úrkoma yf-
ir meðallagi. I janúar: Talsverður snjór með
köflum nema suðvestanlands. I febrúar var
fremur kalt og ofsaveður með snjóflóðum 23/2
á Austfjörðum. Góður marz með meðalhita og
aprfl vai-ð eins. I maí, júní, júlí og ágúst var
hagstæð tíð, úrkomusamt í sept., en venjulegir
umhleypingar í okt., nóv. og des. og hiti í með-
allagi.
1905
Árið fær þá einkunn að fyrstu tveir mánuðirnir
hafi verið óhagstæðh- og síðsumars fyi-h' norð-
an, en að hiti og úrkoma hafi verið í meðallagi.--
I janúar gerði mikil hríðaráhlaup nyrðra og
snjóaði talsvert syðra, en í febrúar héldust
kuldi og snjór. Frost fór í 30 gráður í Möðru-
dal. I marz var einmunatíð syðra og mjög
þurrt þar í apríl en fremur kalt. Hagstæð tíð
var í maf og júní og methiti mældist í Reykja-
vík í mai, 20,7 gráður. í júní var góð tíð og hlý,
en stopulir þurrkar syðra í júlí. Sunnlendingai'
gátu þó þurrkað töður sínar í ágúst en aftur
brá til rigninga þar og nyrðra í sept. Óhagstæð
tíð og köld vai- víðast hvar í okt. en lagaðist í
nóv. og þá sást eldbjarmi yfir Vatnajökli. Rysj-
ótt tíð í des. og vestan ofsaveður með tjóni
nyrðra þ. 11.-13.
Veðurannáll áranna 1906-1901 birtist í
næstu Lesbók.
Gísli Sigui'ðsson tók saman. Heimild: Veður á
Islandi í 100 ár eftir Trausta Jónsson veður-
fræðing.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998 1 3‘