Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Page 15

Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Page 15
lega þunglyndur eftir túrana og iðraðist mjög, „mikill og óstöðugur" tilfinningamaður þótt gáfur væru nógar, enda „gerði hann tilraunir til að fyrirfara sér, og á endanum fór það svo, eftir að hann var kominn úr skóla, að honum tókst að stytta aldur sinn“. Tekið skal fram að aðrar heimildir geta ekki um að Kristján hafi reynt að stytta sér aldur á skólaárum sínum í Reykjavík auk þess sem ekki hefur sannast að hann hafi látið lífið fyrir eigin hendi. Gestur Pálsson var einnig skólabróðir drengsins, væskill að burðum og hugdeigur, en „túlinn var óbilandi" líkt og síðar, enda var hann í skólaorrustum hafður standandi uppi á bekk eða borði bak við fylkinguna, og skamm- aði hann óvinina óspart og ögraði þeim í snjöllum ræðum. Gestur var gáfaður og tóm- látur við lærdóm, mikill óreglumaður frá upp- hafi skólaveru sinnar, auk þess sem hann var haldinn geigvænlegum bresti líkt og Fjalla- skáldið, að sögn Þorvalds, því þótt hann hefði mjög mikið sjálfsálit „fann hann þó vel til breyskleika síns, en var allt of þreklaus til þess að geta stjórnað tilhneigingum sínum“. Hér verður að hafa í huga að „drykkjuskapar- öld“ var mikil um allt landið á þessum árum, ekki síst í Reykjavík, og margir skólapiltar voru drykkfelldir; þetta var hin svokallaða „Stefánaöld" því þeir hétu Stefánar sem mestir voru drykkjumenn. Drengurinn hafði aftur á móti andstyggð á drykkjuskap, kannski sagði heimanfylgjan til sín, og tók að eigin sögn aldrei þátt í slarki eða drabbi, braðaði varla áfengi og lærði ekki að reykja fyrr en löngu seinna, en skólafélagar hans brúkuðu hvort tveggja í óhófi, tuggðu, reyktu og tróðu í nasirnar, auk þess sem þeir gerðu sér dælt við kennara, eins og merkileg skáld- saga, óútgefin, Föstuinngangurinn 1868 , er til vitnis um. Sumir þeirra þóttu líka sérkennilegir kvist- ir. Eftir einum var haft: „Hví skyli ek forýflask þó himinnafirnar (zenith og nadir) falli ofan á upptyppingana (pýramídana) í Jarðsmýglalandi (Spáni), er svá mikill orð- spori fer af‘; notaði kennari þessi orðið „mundi“ meira en aðrir menn og var því af piltum kallaður Mundi. „Skál fyrir þeim sem stika stórum“, mælti annar kennari í ræðu fyrir minni kvenna, og þótti undarlegt. En skrítnastur allra var síra Hannes Arnason, spéhrætt góðmenni, en eftir honum var haft að öll dýr hefðu höfuð nema sum sem væru höfuðlaus. Sumar kenningar hans voru aukin- heldur í minnum hafðar; „Allir segja að ljósið sé hið fljótasta, en eg segi sjónin er fljótari, sumar stjörnur eru svo fjarlægar, að ljósið er mörg hundruð ár að komast hingað, en komi eg út í dyr, sje eg stjörnuna". Þá lagði síra Hannes grunn að nútímalegri skólaþjóðfræði um huldufólk með eftirfarandi ummælum: „Það hefur lengi verið fólks meining að álfur gefst, en eg meina enginn hafi séð hann“. Upplýst afturhald Þorvaldur brást við áreitum tímans með hugmyndalegu „afturhaldi", lofgerð um fræðslustefnu átjándu aldar, jafnframt því sem hann fordæmdi „sjálfræðis- og kæruleys- isstefnu“ samtímans. Hann tamdi sér velsæmi og hagsýni eftir að hafa lesið ævisögu Benja- míns Franklíns, „ýmsar heillavænlegar kenn- ingar“ sem urðu honum seinna til mikillar að- stoðar; „sérstaklega tamdi eg mér að nota tímann vel og fara skynsamlega með pen- inga“. Þá mun hann hafa komið sér upp kerf- isbundnu fasi sem virst gat stærilæti en átti sér upptök í öflugri og öruggri vissu um „rétt“ og „skynsamlegt" líferni. Þorvaldur hefur einsett sér að lifa regluföstu lífi eins og Franklín, samkvæmt nákvæmri stundaski'á, enda átti lífið að lúta rökvíslegu kerfi í smáu sem stóru, hver stund frá sólarupprás til sól- arlags var liður í áætlun eða skipulagi. Þorvaldur Thoroddsen markaði djúp spor líkt og Benedikt Gröndal skáld sem taka má til samanburðar, en varla er hægt að hugsa sér ólíkari einstaklinga þótt hugðarefni þeirra féllu um sumt saman. Sá síðari kenndi hinum ensku einn vetur; vorum við byrjendur í mál- inu, ritaði Þorvaldur, en Gröndal lét okkur lesa Manfred eftir Byron sem varla er „hin hentugasta bók fyrir byrjendur". Benedikt var í orðum sínum og gerðum fjarstæða, leit og glundroði, gagnstætt Þorvaldi sem var talsmaður skynsemi og skipulags, mótaður af hugsjónum um staðfestu, heilindi og sjálfs- stjórn. Hann var af annarri öld en Benedikt þótt hann hrifist af Gefn og snuddaði um fjör- ur líkt og skáldið gamla, enda vísar mismunur þeirra á ólíka aldarhætti, kerfísbundið ein- lyndi og óreiðumagnað marglyndi, manngerð- ir sem lýstur enn saman í umræðu um upplýs- ingu og rómantík, höft og frelsi, heimspeki og síðnútíma. Við skulum sem fyrr velja á milli Byrons og Benjamíns, Benedikts og Þorvalds Thorodd- sen. Hvort sem okkur líkar betur eða verr. Höfundurinn er dósent við Háskóla íslands. FLUGNAHÖFÐINGINN EFTIR ÞÓRHALL HEIMISSON KOLBHINN jöklaraskéld kveðst á við hann í neðra og hafði betur. Það er sérkennilegt við íslenskar sagnir af viðureign manna við myrkra- höfðingjann að hann hafði ekki roð við hinum snjöllustu mönnum svo sem Kolbeini og Sæmundi fróða. Teikning Halldór Pétursson. Sjálft nafnið Djöfull er komið úr grísku og heitir þar diabolos, sem merkir rógberinn. Hann er sá sem ber róginn og illyrðin milli manna og kemur þannig af stað illindum og átökum, sundrar og sáir misklíð. Ann- að nafn yfir joetta illa afl er Satan. Á ÞESSARI 16. aldar mynd er Djöfsi hyrndur vel en eftir svipnum að dæma á konunni léttklæddu líst henni hreint ekki svo illa á hann. UGMYNDIR okkar Vestur- landabúa um hið illa hafa verið lengi að þróast og tekið á sig margbreytilegar myndir í gegnum tíðina. A stundum hefur hið illa verið persónugert og þá gjarnan dregin upp litskrúðug mynd af Djöflinum og árum hans. A öðr- um tímum hafa menn gert lítið úr hinu illa nema sem þjóðfélags- legu afli og hlegið að fornum hugmyndum um karlinn með hornin og klaufirnar sem kominn er til okkar úr Pan-dýrkun Forn- Grikkja. Allir vita þó hvað átt er við þegar Djöfulinn ber á góma, hvort sem menn hrista höfuðið yfir ofsatrú og bábiljum, eða trúa því að hann sé til og vinni gegn hinu góða í heiminum. En hvaðan eru hugmyndir okkar og fyrri tíma um þennan illa ára komnar? Og skyldu þær fela í sér einhvern þann sann- leika sem við í dag gætum tekið mark á? Eða eru frásagnir ald- anna um Hinn illa ekkert annað - en kerlingarbækur? Djöfullinn ber mörg nöfn og flest eru þau lýsandi fyrir það illa afl sem hann einkennii'. Sjálft nafnið Djöfull er komið úr grísku og heitir þar di- abolos, sem merkir rógberinn. Hann er sá sem ber róginn og ill- yrðin milli manna og kemur þannig af stað illindum og átök- um, sundrar og sáir misklíð. Annað nafn yfir þetta illa afl er Satan. Það er hebreskt og merkir andstæðingurinn eða sá er vinn- ur gegn vilja Guðs. Einnig er nafnið Lúsifer komið úr hebr- esku, en Lúsífer er ljósberinn og samkvæmt frásögnum Gamla testamentisins einn af erkiengl- um Guðs sem gerði uppreisn gegn Guði, vildi sjálfur verða sem Guð og var því kastað niður í myrkrið þar sem hann ríkir sem myrkrahöfðinginn. í lagabókum gyðinga er heita Mishna og Tal- múd, er gert háðulegt grín að þessum andstæðingi Guðs og hann kallaður Belsebúl sem merkir Flugnahöfðinginn, sá er ríkir yfir rotnuninni og flugunum sem safnast um hræin. Einnig bei' hann þar nafnið Belíel en það táknar verðleysi. Öll þessi nöfn tákna þá illt afl, andstæðing Guðs, þann er vinnur gegn hinu góða. En í Biblíunni er þessi andstæðingur Guðs aldrei talinn jafnoki Guðs. Víða í Gamla testamentinu er hann jafnvel tal- inn sendiboði Guðs, sendur til þess að reyna mennina. Guð er einn Guð og ekkert afl er til sem stenst hann, sú er trú Biblíunnar. Aftur á móti er víða talað um svokallaða demóna í Gamla testa- mentinu, sem ei-u heiðin goð eða heiðnir guðir sem mennirnir dýrka ranglega. Þeir eru í raun ekki til, því Guð er einn. Kallast þessi kenning Biblíunnar ein- hyggja, þ.e. aðeins eitt guðlegt afl er til. Að illt afl skuli fínnast í veröldinni telur Biblían vera vegna þess að mennirnir hafi snúið sér frá Guði, eins og Lúsí- fer gerði, til þess að gera sjálfa sig að guðum. Slíkt kann ekki góðri lukku að stýra. Hugmyndir ísraelsmanna um hið illa urðu fyi'ir miklum áhrif- um frá Persum en í Persíu trúðu menn á tvö jafn sterk öfl í heim- inum, hið illa og hið góða. Hinar upprunalegu hugmyndir um Sat- an sem andstæðing mannanna í hinni himnesku hirð en í þjón- ustu Guðs (Jobsbók 1:6-12, 2:4- 7), þróuðust undir persneskum áhrifum yfir í algera tvíhyggju, sem er kenningin um hin tvö andstæðu, jafnsterku, öfl er takast á í veröldinni. Litu Persar þá á Satan sem leiðtoga demón- anna er stæði víggirtur andspæn- is Guði og englum hans. Á hinum efsta degi myndi fylkingunum ljósta saman og þær berjast til úrslita. Þangað til væri vígvöllur- inn hugur og vilji mannanna. í Nýja testamentinu er lítill áhugi fyrir vangaveltum um þessi myrku fræði. Vissulega er talað þar um demóna, púka og ára sem eru leikbrúður andstæðingsins, Satans, og freista kristinna manna. Gegn þeim og rógberan- um sjálfum, Djöflinum, þurfa kristnú' menn að standa. En Jesús hefur algert vald yfir þess- um illu öflum og rekur burt illu andana hvar sem þeir mæta hon- um. Þannig sýnir hann óskorað vald Guðs í heiminum (Matteusar- guðspjall 12:22-30). Eftir daga Krists blómstrar aftur á móti djöflafræðin, bæði meðal gyðinga, í frumkirkjunni og hjá kirkjufeðr- unum. Var þessi þróun í tengslum við hin svokölluðu heimsslitafræði eða apokalyptik, sem einnig var ættuð frá Persum, og fjallaði um yfirvofandi endi tímanna. Sjást þess glögglega dæmi í Opinber- unarbók Jóhannesar svo dæmi sé tekið, þar sem hið góða og hið illa takast á um heiminn á efsta degi. Þessar hugmyndir hafa síðan borist til okkar daga í gegnum tvíhyggjuhreyfingar margskonar og leynifélög. Má þar sem dæmi nefna kabbalahreyfinguna sem var gyðingleg leynihreyfmg og fleiri ónefnd en þekkt leynifélög samtímans. I galdrafárinu á 16. og 17. öld blómstruðu hugmynd- irnar um Djöfulinn bæði innan og utan kirkju og sömu hugmyndir lifa enn í dag í leynifélögum og dulspekihreyfmgum mai'gskonar. Eins og fyrr segir þá viður- kennir Biblían aldrei myrkra: höfðingjann sem jafnoka Guðs. I Gamla testamentinu má sjá að Guð skipar honum fyrir og þar sem hann ræður sér einn, má hann sín einskis gegn almætti Skapai'ans. Aftur á móti er hon- um stillt upp sem andstæðingi englanna í gyðinglegum fræðum. Leiðtogi englanna var talinn erki- engillinn Mikael en gegn honum stóð Satan. Undirpúkar fram- kvæmdu vilja Satans í baráttunni við engla Mikaels. Jesús á oft í höggi við hið illa í Nýja testamentinu, en berst aldrei við Satan á jafnréttis- gi'undvelli eins og fyrr segir. Freistarinn freistar hans sem annarra manna, en Jesús hefur algert vald yfir honum sem sonur Guðs. Jesús talar þannig ætíð niður til Freistarans, skipar hon- um fyrir og rekur hann frá sér (sjá Matteusarguðspjall 4 kapít- ula, versins 17-20). Lækningar Jesú eru af sama meiði, hann læknar sjúkdóma og sorg því allt slíkt er andstætt Guði. En hann varar mennina við andkristinum, andstæðingnum sem mun standa gegn vilja Guðs. Alvarlegasta barátta Jesú er ekki við Satan heldur við sjálfan sig þegar hann á í bænastríði við eigin vilja (Matteusarguðspjall 26. kapítuli). I Opinberunarbók Jóhannesar sem verður til ‘eftir daga Jesú hafa heimsendafræðin eða apokalyptikin mikil áhrif. Þar gegnir andkristurinn stóru hlut- verki í baráttunnþum heiminn en tapar að lokum. Ákefð hins illa í heiminum er útskýrð þannig að andkristurinn veit að hann hefur tapað fyrir Jesú og berst því um þegar endalokin nálgast. Biblían hefur yfirleitt lítinn sem engan áhuga á demónum eða árum. Niðurstaða hennar er sú að allir þeir sem rísa gegn Guði, hvort sem það eru menn eða englar, geri það eingöngu til þess að verða sem Guð, gera sjálfa sig að Guðum. Laun þeirra er niður- læging og í stað þess að verða Guði líkir verða þeir eins og orm- urinn, verðleysið, myrkrið. En sá sem gerir vilja Guðs ber mynd Guðs og verður í verkum sínum hluti af Guði. Þannig getur stjórnarfar endurspeglað hið illa, verið veldi myrkursins, ef stjórn- endur kjósa að gera sig Guði líka. Þetta skildi Reagan forseti vel á sínum tíma er hann kallaði Sovét- veldið veldi myi'kursins. íslenskar þjóðsögur og alþýðu- frásagnir fjalla lítið um hina heimspekilegu hlið baráttunnar milli hins góða og illa í heiminum. í þeim mætum við Kölska fremur í samskiptum við einstaklinga sem láta freistast af gylliboðum hans eða gera við hann samning og reyna síðan að plata myrkra- höfðingjann. Eins og í Mishna og Talmud tengja íslenskar frásagn- ir oft púka og ára við skít og ómennsku. Þar segir t.d. frá púk- anum á fjósbitanum sem fitnar þegar fjósamaðurinn og konan bölva, en einnig freistar Kölski bænda og búaliðs til að slá slöku við nauðsynlegum verkum og lenda þau þá í erfiðleikum. þ- LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998 1 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.