Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 17

Morgunblaöið/Árni Sæberg
MAGNÚS Fjalldal dósent við enskuskor með eintak af nýútkominni bók sinni.
er sú sem hefur enst honum einna best.
Ég byrjaði sem sagt að athuga hvað hefði
orðið úr þessari kenningu síðustu hundrað
árin. Hvernig landið lægi. Ég rak mig fljót-
lega á það að menn höfðu skoðað þetta frá
ótal sjónarhornum en það hafði enginn litið á
þetta í heild, á allt dæmið. Það er fyrst þegar
maður fer að reyna að fá þessa kenningu til
að ganga upp sem hún byrjar að verða svona
heldur hörð undir tönn.
Hallelújakór fræðimanna
Nú, það fór líka í taugarnar á mér þessi
hallelújakór sem er búinn að vera allan tím-
ann. Menn nánast gáfu sér það strax að at-
hugun Guðbrands væri rétt og vísindaleg. Og
þeir sem hreyfðu einhverjum andmælum
voru strax kaffærðir. Þó að það hafí verið
gríðarlega mikið skrifað um þetta var ekkert
til í bókarformi, engin heildstæð stúdía á
þessu.
Þessi kenning Guðbrands fæðist eiginlega í
eins konar Klondike-andrúmslofti þar sem
menn voru sífellt að fínna eitthvað nýtt, nýjar
sögur. Trú á framfarir alveg endalaus. Maður
getur ekki annað en verið skilningsríkur að
þessu leyti. Það var svo eiginlega Hugo Ger-
ing, þýskur aðdáandi Guðbrands, sem kom
þessu af stað og gerði kenninguna fræga.
Hjá Guðbrandi var þetta neðanmálsat-
hugasemd sem var lögð fram nánast upp úr
þurru; hún var ekki heldur í tengslum við
textann sem hún birtist í. Og Guðbrandi
fannst þetta ekkert merkilegt heldur. Svo var
þetta hent á lofti af Gering og fleirum þar á
eftir og sett í sviðsljósið. Gering stillti upp
lista yfir þá sem hlytu að hafa lesið Bjólfs-
sögu og Grettis sögu. Langan lista sem byrj-
aði á Grími Thorkelin, Gi-undtvig og William
Morris. Svo var gengið á röðina og spurt,
Hvemig í ósköpunum gátu mennirnir lesið
þessi tvö verk án þess að sjá hversu augljós
tengslin á milli þeirra voru?“
Klondike-óstand hið nýrra
Magnús er ekki frá því að andrúmsloft
fræðanna síðustu áratugina og kennt er við
póstmodernisma geti kallast eins konar
Klondike-ástand. Klondike-ástand hið nýrra;
sem felur í sér visst leikfrelsi sem er jákvætt
upp að vissu marki en neikvætt ef það er hóf-
laust.
„Kenning Guðbrands er ákaflega góð upp-
spretta fyrir menn sem eru að leita sér að
efni og hefur lifað góðu lífi í fræðunum vegna
þess hve hugmyndin er yfirgripsmikil. Kenn-
ingin fellur mjög vel að svona akademísku
ímyndunarafli. I henni hafa menn getað
fengið útrás fyrir sína eigin sköpunargáfu.
Síðustu þrjátíu eða fjörutíu árin hefur svo
útfærsla þessarar tilgátu farið út í algerar
öfgar þegar menn hafa þóst finna merki um
skyldleika hvar sem gripið var niður í text-
ann.
Manni sýnist, a.m.k. eftir á að hyggja, að
margt af því sem hefur verið skrifað um
þetta síðastliðna áratugi sé kannski athugan-
ir sem menn hefðu hugsað sig um tvisvar að
láta frá sér fara, hefðu þeir haft betra ráð-
rúm og verið undir minni pressu. En þessi
pressa er fyrir hendi og ekki minni núna
heldur en hún var fyrr á árum. Þarna er um
að ræða virta fræðimenn, t.d. eins og Peter
Jorgensen sem lendir svolítið milli tannanna
á mér, af óumflýjanlegum ástæðum. Og
Richhard Harris. Þetta eru mjög vandaðir
fræðimenn í norrænum fræðum."
Aðfcrðafræði óskhyggjunnar
í bókinni gagnrýnir Magnús Hams og
Jorgensen m.a. fyrir ákaflega frjálslega að-
ferðafræði sem gæti nýst hvaða fræðimanni
til að sanna „að símaskráin sé komin beint úr
Biblíunni“ (114); þeir geti nánast lesið það
sem þeir vilja út úr ólíklegustu textabrotum.
Hann rekur og hrekur hverja tilgátuna af
annarri og kemst að þeirri niðurstöðu að „Öll
sú óskhyggja sem fræðimenn hafa lagt í að
koma á tengslum milli Bjólfskviðu og Grettis
sögu síðastliðna öld hafi, því miður, verið
unnin fyrir gýg.“ (116).
„Akademískt hugmyndaflug er auðvitað
nauðsynlegt en framlagðar tilgátur verða að '
vera rökstuddar og þola gagnrýni. En í all-
marga áratugi hefur gagnrýni á einhverju
sem fest er á prenti verið litin miklu hom-
auga. Rétt eins og allar skoðanir séu jafn-
réttháar.
Vandamálið er að kenning Guðbrands hef-
ur aldrei fengið heilbrigt andóf. Það var ekki
hlustað á þá sárafáu sem vora efins, eins og
t.d. Finn Jónsson. Af því sem hefur verið
skrifað um þetta hér á Islandi má finna visst
stolt yfir því að íslendingur hafi fyrstur bent
á þennan skyldleika. Þarna sé kominn enn
einn menningai-stólpinn sem Islendingar
höfðu varðveitt en aðrir glatað. Og lykillinn
að Bjólfskviðu, að miklu leyti.“
Vandrataður meðalvegur
Viðbrögð hafa ekki enn komið fram enda
bókin tiltölulega nýkomin út. Að sögn Magn-
úsar komu samt skýr viðbrögð frá þeim
fræðimönnum sem forlagið fékk til að lesa
handrit bókarinnar. „Mönnum fannst þetta
annaðhvort þarft framtak eða hinn herfileg-
asti hlutur, að það væri nánast verið að níða
af mönnum skóinn. Þannig er oft vandratað-
ur meðalvegurinn í þessu sem öðru.
Ég á ekki von á því að þessi skoðun sem ég
held fram fari einhverja sigurför heldur bara
að hún geti stuðlað að einhverju jafnræði í
umræðunni. Þetta skiptir heilmiklu máli þvi
nánast hver einasta athugun á Bjólfskviðu á
þessari öld hefur byggst á kenningu Guð-
brands eða hugmyndum skyldri henni og
menn hafa gefið sér það að þarna sé um að
ræða sömu minni.
I miðaldafræðum ganga menn ekki bara út
og kortleggja svæðið eins og nútímasaga er
kortlögð: Það er verið að leiða líkum að ein-
hverju og það er á líkum sem hlutir standa og
falla. Hugtök eins og rétt og rangt ná ekki
mjög langt í þessum efnum. Þetta er fyrst og
fremst spurning um hvort menn sannfærast
af þeim rökum sem lögð eru fyrir.“
I lokaorðum bókar sinnar vitnar Magnús í
handritasafnarann mikla og fornfræðinginn ‘
Ai-na Magnússon sem lét einhverju sinni þau
orð falla að það væru aðeins tvenns konar
fræðimenn í heiminum: Þeir sem legðu sig
alla fram við að breiða út misskilning á sínu
fræðasviði og þeir sem kæmu í kjölfarið og
hreinsuðu upp eftir hina. Þetta tryggði, að
áliti Arna, að báðir aðilar hefðu nóg fyrir
stafni. Magnús er á því að þessi regla sé enn í
fullu gildi í dag í rannsóknum á Bjólfskviðu:
Segja má að hann taki sér stöðu í síðarnefnda
hópnum í því augnamiði að koma einhverju
jafnvægi á umræðuna og skerpa hana jafn-
framt.
endursögð til að hlustendur geti betur sett
sig inn í umfjöllunarefni rímnanna. Raddir
eru nefnilega ekki síður hugsaðar sem
ljóðabók en geisladiskur," segir Andri.
Passíusálmarnir
lifðu i fólki
Á Röddum syngur kona fædd í Fljótshlíð
1886 hluta af 30. Passíusálmi séra Hall-
gríms Péturssonar. Saga Passíusálmanna
vakti Andra til ákveðinna pælinga og hann
bendir á nokkur sjónarhorn þeim tengd.
„Manni er kennt að sálmarnir voru merki-
legir, en samt náði ég ekki tiltakanlega
miklum tengslum við þá fyi-r en ég heyrði
upptöku þar sem kona flytur þrjú erindi úr
einum sálminum. Þegar maður veit að hún
kann alla sálmana utan að og heyrir jafn-
framt einlægnina í kveðskapnum, þá skynj-
ar maður sannindin á bak við þá staðhæf-
ingu að þeir hafi verið merkilegir: Passíu-
sálmarnir lifðu í fólki en ekki hjá því, eins
og síðar varð. Annað sem er ekki síður at-
hyglisvert er að séra Hallgrímur gerði
fimm handrit að sálmunum og gaf þau eig-
inkonum og dætrum vina sinna, en það má
skilja sem svo að hann hafi e.t.v. treyst kon-
um betur til að láta sálmana lifa og kenna
þá afkomendum sínum, en flest ljóðin og
lögin á disknum lærðu menn af mæðrum
sínum og ömmum sem sumar lærðu kvæðin
af sínum ömmum.“
Einstök tónlist í
heiminum
En hví að halda upp á löngu liðna tíma í
formi hljómdisks með rímum og fleiru og í
hverju felst raunverulegt listagildi þessarar
Morgunblaðið/Kristinn
,EF fólki þótti þjóðlögin skemmtileg í 600 ár þá er útilokað að þau séu ómerkileg," segir
Andri Snær Magnason í spjalli um geisladiskinn Raddir.
menningararfleifðar, sem Jónas Hallgríms-
son kallaði „leirburðarstagl og holtaþoku- v
væl“? Andri segir að enginn vafi leiki á því
að listir úreldast, en hinu sé ekki hægt að
neita að þjóðlögin séu einstök og hluti af ís-
lenskri sögu. „Þetta er tónlist sem er ein-
stök í heiminum og menn þurfa að læra að
meta hana. Það er ekkert mál að afgreiða
óperuskræki og rappið með orðum Jónasar
eftir fyrstu hlustun," segir Andri Snær. „I
þjóðlagaarfinum er líka brunnur sem lista-
menn ættu að geta ausið endalaust úr. Það
hafa þeir gert allt frá Jóni Leifs til Kolrössu
krókríðandi, það væri fróðlegt að sjá
techno-kynslóðina vinna úr arfinum, auk
þess sem það hljóta að leynast fleiri sérvitr-
ingar, sem væru til í að læra listina í upp-
runalegri mynd. Það er ekki hægt að eyða
þjóðlögunum því annars kæmi 600 ára eyða ,
í söguna,“ segir hann. „Disknum er ekki síst
ætlað stoppa í þetta gat. Það er nauðsynlegt
að eiga þjóðlögin, ekki síst til skilnings á
fyrri tíð og í mínum huga eru þau lykill að
bókmenntasögunni. Seiðurinn í þeim, sá
persónulegi blær sem er yfir þeim og sú
einlægni sem er viðhöfð í flutningnum verð-
ur til þess að maður getur ekki annað en
heillast af þeim. Sú sífellda klifun sem er í
þeim ber líka uppi listfengið í þeim, kraftur-
inn í tungumálinu, hrynjandin og hvernig er
yfir höfuð gerlegt að tjá sögur og atburði
með fastmótuðum bragarháttum. Af þess-
um sökum er full ástæða til að varðveita
þessa menningararfleifð og ef fólki þótti
þjóðlögin skemmtileg í 600 ár þá er útilokað
að þau séu ómerkileg, þótt margt annað hafi
komið til sögunnar síðustu öldina," segir
Andri Snær að lokum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998 1 7