Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Blaðsíða 5

EIRÍKUR rauði byggði sér bæ í Brattahlíð og sjást tóftir bæjarins mæta vel eins og myndin sýnir.
L’ANSE aux Meadows á Nýfundnalandi. Þar fundust minjar um byggð norrænna manna.
(2) Nokkrir niðjar landnámsmanna:
Svo hafa og spakir menn sagt að á sex tigum
vetra yrði Island albyggt, svo að eigi væri meir
síðan. Því nær tók Hrafn lögsögu Hængs sonur
landnámamanns, næstur Ulfljóti, og hafði tutt-
ugu sumur; hann var úr Rangárhveiii.
Þórarinn Ragabróðir, sonur Óleifs hjalta,
tók lögsögu næstur Hrafni og hafði önnur tutt-
ugu; hann var borgfírskur.
En maður hét Þorsteinn surtur, hann var
breiðfírskur, sonur Hallsteins Þórólfs sonar
Mostrarskeggja landnámamanns og Óskai-
Þorsteins dóttur hins rauða.
Þingadeild mikil varð á milli þeirra Þórðar
gellis, sonar Ólafs feilans úr Breiðafírði, og
Odds þess er kallaður var Tungu-Oddur, hann
var borgfírskur.
Þorkell máni Þorsteins sonur Ingólfs sonar
tók lögsögu eftir Þórarin Ragabróður og hafði
fimmtán sumur. Þá hafði Þorgeir að Ljósa-
vatni Þorkelsson sautján sumur.
Land það er kallað er Grænland fannst og
byggðist af Islandi. Eiríkur hinn rauði hét
maður breiðfírskur er fór út héðan þangað og
nam þar land er síðan er kallaður Eiríksfjörð-
ur.
En Hallur á Síðu Þorsteinssonur lét skírast
snimhendis og Hjalti Skeggjasonur úr Þjórsár-
dali og Gissur hinn hvíti Teitsson, Ketilbjarn-
arsonar frá Mosfelli og margir höfðingjar aðr-
ir.
Samkvæmt þeim dæmum sem nú hafa verið
talin úr Islendingabók og samkvæmt venju nú-
tímans, má marka skýra reglu um þjóðerni
íbúa Islands á fornum tímum: Landnámsmenn-
irnir, sem flestir eru norskir að uppruna, skulu
halda þjóðerni sínu, einnig eftir að þeir hafa
flust til Islands. En afkomendur þeirra, sem
fæddir eru á Islandi, skulu kallast íslenskir
menn eða Islendingar.
Að undanfórnu hafa orðið nokkrar umræður
á íslandi og í Noregi um þjóðerni Leifs heppna
og Eiríks rauða föður hans. Nafn mitt hefur
dregist inn í þær umræður, og því er mér kær-
komið að fá hér færi á að gera grein fyrir skoð-
unum mínum um þetta efni.
Landnámabók greinir frá öllum helstu land-
námsmönnum Islands, segir hvar þeir námu
land og rekur ættir þeirra. I öndverðu var bók-
in rituð snemma á 12. öld. Ari fróði átti þátt í
samningu hennar, en hún er miklu lengri og ít-
arlegri en íslendingabók. En því miður hefur
hún ekki varðveist í sinni upphaflegu mynd, og
eru í hinum varðveittu gerðum innskot úr ýms-
um öðrum ritum, meðal annars úr íslendinga-
sögum (Egilssögu, Eyrbyggju o.m.fl.).
Frásagnir af Eiríki rauða og Þorvaldi fóður
hans er að finna á tveim stöðum í Landnámu.
Fyrri frásögnin er miklu ítarlegri og hefst hún
á þessa leið:
„Þorvaldur son Asvalds Ulfssonar, Yxna-
Þórissonar, og Eiríkur rauði son hans fóru af
Jaðri fyrir víga sakir og námu land á Horn-
ströndum og bjuggu að Dröngum. Þar andað-
ist Þorvaldur. Eiríkur fékk þá Þjóðhildar, dótt-
ur Jörundar Atlasonar og Þorbjargar knarrar-
bringu, er þá átti Þorbjörn hinn haukdælski.
Réðst Eiríkur þá norðan og ruddi lönd í
Haukadal. Hann bjó á Eiríksstöðum hjá Vatns-
horni.“ Síðan er sagt frá vígaferlum Eiríks í
Haukadal, hrakningi hans til Breiðafjarðar-
eyja, sekt hans á Þórsnesþingi, könnunarfór
hans til Grænlands og loks frá landnáminu þar.
Sú er skoðun mín og fleiri sem um þessa frá-
sögn hafa fjallað að hún muni ekki vera upp-
runaleg í Landnámu:
(1) Hún er lík því sem verið sé að gera út-
drátt úr lengri (ritaðri) frásögn. Þannig sver
hún sig í ætt við önnur innskot í Landnámu.
(2) Kaflinn slítur sundur hina samfelldu röð
landnámsfrásagnanna frá Vesturlandi. Þegar
komið er að bænum Breiðabólstað á Skógar-
strönd, þykir endurskoðandanum vel fara að
setja þar inn kaflann um Eirík, því hann átti í
deilum við Þorgest bónda á Breiðabólstað - en
þær deilur urðu einmitt orsök þess að Eiríkur
flæmdist til Grænlands og nam þar síðan land.
En það er með öllu óeðlilegt að hafa þarna frá-
sögn af landnámi á Hornströndum sem átti að
koma löngu síðar.
(3) Þegar svo kemur þangað norður birtist
hin upprunalega frásögn Landnámu, stutt og
laggóð: „Þorvaldur Asvaldsson, Ulfssonar,
Yxna-Þórissonar, nam Drangaland og Dranga-
vík til Enginess og bjó að Dröngum alla ævi.
Hans son var Eiríkur rauði er byggði Græn-
land.“ Sturlubók Landnámu bætir við til afsök-
unar: „sem fyrr segir.“ En hin helsta Land-
námugerðin, Hauksbók, sleppir frásögninni
um Þorvald á seinna staðnum til að forðast
endurtekningu.
Hinir helstu Landnámufræðingar, svo sem
Jón Jóhannesson og Jakob Benediktsson, eru á
einu máli um það að upprunalegri og réttari
muni seinni frásögnin þar sem Þoi-valdur er
einn talinn landnámsmaður á Dröngum. Því til
stuðnings má draga fram eftirfarandi atriði:
(1) Á seinna staðnum er frásögnin á sínum
rétta stað í röð landnámsmanna, sem taldir eru
sólarsinnis umhverfís Island.
(2) Ef Eiríkur hefði farið af Jaðri í Noregi
„fyrir víga sakir“ og fylgt föður sínum til ís-
lands, þá hefði það hlotið að gerast alllöngu eft-
ir landnámsöld sem lauk um 930 að tali Ara
fróða: Eiríkur er á lettu skeiði þegar hann fer
að nema Grænland 985 eða 986. Hann stendur
í bardögum og hefur varla verið miklu eldri en
fertugur. Þá væri hann fæddur um 945.
(3) Minnt skal á frásögn Ara fróða sem fyrr
er til vitnað: „Land það er kallað er Grænland
fannst og byggðist af Islandi. Eiríkur hinn
rauði hét maður breiðfírskur er fór út héðan
þangað og nam þar land er síðan er kallaður
Eiríksfjörður.“ Ef Eiríkur hefði verið land-
námsmaður kominn frá Noregi þá hefði Ari
ekki kallað hann breiðfirskan mann, heldur
norrænan eða austrænan.
Einhverjum kynni að detta í hug að rengja
þau orð Ara að Eiríkur rauði hafi verið breið-
firskur. En Ai-a má örugglega treysta. Hann
var sjálfur breiðfirskur að uppnma og hefur
líklega á fullorðins ái-um verið prestur á Snæ-
fellsnesi. Vitneskjuna um Eirík og landnám
hans á Grænlandi hefur hann frá Þorkeli fóð-
urbróður sínum „er langt mundi fram“. Þorkell
hafði fengið fróðleik sinn á Gi-ænlandi hjá
manni sem fylgt hafði Eiríki rauða út þangað.
Ekki virðist ástæða til að hafna með öllu
hinni ítarlegu frásögn Landnámu af Eiríki
rauða, þótt hún sé viðauki við Frum-Land-
námu og hafi þá tímatalsskekkju að láta Eirík
vera landnámsmann með fóður sínum. Frá-
sögnin er sýnilega byggð á gömlum munnmæl-
um, og mannfræði hennar ber að mestu saman
við aðrar heimildir að því leyti sem samanburði
verður við komið. Vér hyllumst til að nota hana
af því að hún er helsta heimild sem til er um
Eirík rauða fyrir utan hina stuttu frásögn Is-
lendingabókar.
Varðveisla þessarar frásagnar er raunar
mjög flókin. Hún er einnig í Eiríks sögu rauða
og í Ólafs sögu Tryggvasonar hinni miklu (eða
mestu), nálega orðrétt samhljóða Landnáma-
bók. Og til að rugla menn fullkomlega hefur
texti Olafssögunnar verið settur framan við
Grænlendingasögu! En allt er þetta sama frá-
sögnin, og talið að hún sé upphaflegust í hinni
varðveittu Landnámu.
Að Leifi heppna Eiríkssyni er vikið í Land-
námu, Heimskringlu Snorra Sturlusonar og
nokknim fleiri ritum. En aðalheimildir um ævi
Leifs eru íslendingasögurnar tvær, Eiríks
saga rauða og Grænlendingasaga. Samkvæmt
nýjustu niðurstöðu fræðimanna hafa sögurnai-
verið skráðar hvor í sínu lagi eftir munnmæl-
um, og ber þeim saman um sumt, en ekki um
annað eins og vænta má um gamlar munn-
mælasagnir. Mest sker í augu að samkvæmt
Eiríkssögu er það Leifur sem finnur Vínland
og önnur hin vestrænu lönd, og síðan fer Þor-
finnur karlsefni og kannar löndin. En sam-
kvæmt Grænlendingasögu er það Bjarni Herj-
ólfsson - annars ókunnur Islendingur - sem
fyrstur sér löndin, en Leifur kannar þau og
gefur þeim nöfn. Hér á eftir skal reynt að
rekja nokkur atriði í ævi Leifs, og er einkum
stuðst við Eiríkssögu, en einnig að nokkru við
Grænlendingasögu, Landnámu og
Heimskringlu.
Vér höfum tvo fasta tímatalspunkta í ævi-
sögu Leifs:
(1) Eiríkur faðir hans fór að byggja Græn-
land 985 eða 986. Tímasetningin er traust, Ari
segir að þetta hafi gerst „fjórtán vetrum eða
fimmtán fyrr en kristni kæmi hér á Island, að
því er sá taldi fyrir Þorkeli Gellissyni á Græn-
landi er sjálfur fylgdi Efríki hinum rauða út.“
(2) Og Leifur fór utan til Noregs á fund
Ólafs konungs Tryggvasonar, en hann var við
völd í Noregi einungis fimm ár, 995-1000. Ei-
ríkssaga getur þess ekki hvaða ái’ eða hvenær
á stjórnartíð Ólafs þetta gerðist, en samkvæmt
tímatali Heimskringlu hefur Leifur farið utan
999 og horfið heim til Grænlands og fundið
Vínland árið eftir, árið 1000. Tímasetningin
kann að vera getgáta Snorra, en hún er senni-
leg því að þessi ár var konungur einmitt að
reka smiðshöggið á kristnun íslands.
Þegar íslenskir höfðingjasynir fóru utan til
Noregs eða annarra landa að leita fjár og
frama, munu þeir yfirleitt hafa verið ungir að
árum - segjum 20-30 ára. Eg hef kannað utan-
farar-aldur nokkurra höfðingjasona á Sturl-
ungaöld, en um þá höfum vér samtíma heimild-
ir og tímatalið er traustara. Hinn yngsti þeirra
er 19 vetra þegar hann heldur utan, en hinn
elsti 27 vetra. Leifur var skipstjómarmaður í
utanför sinni og hefur því líklega ekki verið
kornungur; það skeikar varla miklu að láta
hann vera hálfþrítugan þegar hann sigldi til
Noregs árið 999. Hann væri þá fæddur 974, á
Eiríksstöðum í Haukadal þar sem foreldrar
hans bjuggu á fyrstu búskaparái'um sínum.
Samkvæmt atburðarásinni í Landnámu má
telja árin frá því að Eiríkur er ger brott úr
Haukadal uns hann fer að byggja Grænland.
Fyrst er hann einn vetur í Suðurey, og þá ljær
hann Þorgesti á Breiðabólstað setstokka. Árið
eftir sækir hann setstokkana og berst við Þor-
gest hjá Dröngum. Þriðja árið er hann gerður
sekur á Þórsnesþingi. Síðan er hann þrjú ár í
útlegð og landkönnun á Grænlandi. Eftir heim-
komuna til Islands er hann einn vetur með
Ingólfi á Hólmslátri. Um vorið berjast þeir
Þorgestur, en síðan takast sættir, og það sum-
ar fer Eiríkur að byggja Grænland.
Þetta eru samtals 7 ár. Drögum þau frá
landnámsári Grænlands, og útkoman verður
978 eða 979. Leifur hefur þá verið 4-5 vetra
þegar fjölskyldan fluttist frá Eiríksstöðum út í
Breiðafjarðareyjar. Og hann hefur verið 11-12
vetra þegar hann fluttist til Grænlands með
foreldrum sínum. Hann vex síðan upp í Bratta-
hlíð.
í Eiríkssögu (5. kap.) segir svo: „Efríkur átti
konu þá er Þjóðhildur hét og við henni tvo
sonu; hét annar Þorsteinn, en annar Leifur.“
Líklega ber að skilja þessa röð svo að Þorsteinn
hafi verið eldri. Síðar (í 8. kap.) eru nefnd tvö
önnur börn Eiríks, Freydís og Þorvaldur. Tekið
er fram að Freydís hafi verið laungetin. Þor-
valdur er nefndur formálalaust til sögunnar og
hefur líklega einnig verið óskilgetinn fyrst hann
er ekki nefndur með sonum Þjóðhildar.
I Grænlendingasögu er Þjóðhildur, kona Ei-
ríks, ekki nefnd. Þar eru börn Eiríks talin svo:
Leifur, Þorvaldur, Þorsteinn, Freydís. Röðin er
önnur en í Eiríkssögu og þess ekki getið að
Freydís væri óskilgetin.
Þorsteinn Eiríksson andaðist á sóttarsæng,
nýlega kvæntur Guðríði Þorbjarnardóttur. Þor-
valdur bróðir hans féll á Vínlandi fyrfr örvar-
skoti skrælingja. Freydís fór einnig til Vínlands
samkvæmt Grænlendingasögu og framdi þar
hið versta ódæðisverk. Þótti síðan engum um
hana vert né afkvæmi hennar, segir sagan.
Þorfinnur karlsefni úr Skagafirði fékk Guð-
ríðar Þorbjarnardóttur að Þorsteini Eiríkssyni
látnum. Það kom í hlut Þorfinns að freista þess
að nema land á Vínlandi. En tih'aun hans
mistókst sakfr ófriðai' við skrælingja, og hélt
hann fyrst aftur til Grænlands og síðan heim til
Islands þar sem hann gerðist bóndi í átthögum
sínum í Skagafirði.
Ef lagt er saman tímatal Heimskringlu og
Efríkssögu hefur Þorfinnur komið til Græn-
lands úr sinni misheppnuðu Vínlandsför sumar-
ið 1006. Þá er Eiríkur rauði enn á lífi (sam-
kvæmt Eiríkssögu), og dvelst Þorfinnur með
honum næsta vetur, 1006-1007. Eftir brottfór
þeirra hjóna Þorfinns og Guðríðar segja sög-
urnar tvær ekkert fi’á Grænlandi né Vínlandi.
Þau hjónin hafa verið heimildannenn og frá-
sagnirnar af hinum vestrænu löndum verið
bundnar við reynslu þeirra.
Landnáma segir að Leifur hafi búið í Bratta-
hlíð eftir fóður sinn, og lætur það að líkum. í
Ólafs sögu helga segir Snoná að konungui'inn
hafi fengið Þórarin Nefjólfsson, íslenskan
mann, til að flytja Hrærek blinda til Grænlands
og færa hann Leifi Eiríkssyni. En Þórarinn
„fékk réttu stóra og volk mikil“ og varð aftur-
reka til Islands. Komst Hrærekur aldrei til
Leifs, en lauk ævi sinni á kotbænum Kálfskinni
við Eyjafjörð. - För Þórarins mun eiga að ger-
ast árið 1018 samkvæmt tímatali Snorra, og
hefur hann talið að þá væri Leifur höfðingi á
Grænlandi.
I Fóstbræðrasögu segir við komu Þormóðar
Kolbrúnarskálds til Grænlands: „Þorkell Leifs-
son var þá höfðingi yfir Eiríksffrði. Þorkell vai’
mikill höfðingi, ríkur og vinsæll; hann var vinur
mikill hins helga Ólafs konungs.“ Þetta á að
hafa gerst seint á ævi konungsins, en hann féll
á Stiklarstöðum 1030 svo sem alkunnugt er. En
Fóstbræðrasaga er hai-la ótraust heimild. Höf-
undur hennar þekkir ekkert til staðhátta á
Grænlandi, og lítið er að marka þá atburði sem
hann setur þar á svið. Að baki sögunni kann þó
að búa vitneskja eða sögn um það að sonur
Leifs heppna hafi heitið Þorkell og verið höfð-
ingi á Grænlandi eftir föður sinn.
Svo sem nú hefur verið rakið ætti enginn vafi
að leika á þjóðerni þessara ágætu feðga, Eiríks
rauða og Leifs heppna, samkvæmt upplýsing-
um Ara fróða og þeim skýru reglum sem hann
beitir í íslendingabók:
Eiríkur rauði er maður breiðfírskur að sögn
Ara og þar af leiðandi maður íslenskur.
Leifur heppni sonm' hans er fæddur við
Breiðafjörð og á þar heima í æsku. Hann er því
einnig maður breiðfírskur og íslenskur sam-
kvæmt málvenju Ara. Fráleitt er að hann geti
talist norskur.
Sumir vilja halda því fram, að þar eð Leifur
fluttist vestur til Grænlands á ungum aldri hafi
hann mátt kallast grænlenskur. Það fær þó
varla staðist samkvæmt reglu Ara fróða. I Is-
lendingabók, sem rituð er meir en tveim öldum
eftir landnám Grænlands, talar hann að vísu
um Grænlendinga. En eins og fyrr segir kallai'
hann landnámsmenn Islands norræna, og á
sama hátt mundi hann hafa kallað íslenska þá
sem til Grænlands fóru með Eiríki rauða. Nú er
hin íslenska byggð á Grænlandi löngu liðin und-
fr lok. Vér íslendingar erum nánustu ættingjar
hinna fornu Grænlendinga sem allir voru af ís-
lensku bergi brotnir. Ekki urðu þeir Norðmenn
þótt þeir væru, um svipað leyti sem Islending-
ar, lagðir undir veldi norskra konunga.
Seint á 10. öld áttu Islendingar enn leifai'
þeiiTa góðu skipa sem höfðu flutt þá yfir hafið,
og því gátu þeir siglt lengi-a vestur til að nema
enn annað land. En 1262, þegar þeir játuðust
undir yfirráð norskra konunga, voru þeir orðnir
skipalausir. Þá biðja þeir hinn nýja herra sinn
auðmjúklega að senda til landsins árlega sex
skip með hinar brýnustu nauðsynja vörur.
Ekki er kunnugt um að Grænlendingar hafi
beðið slíkrar bónar eða fengið neitt slíkt fyrir-
heit frá Noregskonungi. Þeir voru um alla að-
drætti gersamlega háðfr hagsmunum norskra
kaupmanna. Siglingaleiðin vai' löng og háska-
leg, og þegar tímar liðu kólnaði veðrátta, Græn-
lendingar gerðust fátækir og vörur þeirra
lækkuðu í verði á erlendum markaði. Þá strjál-
uðust siglingar og lágu stundum niðri árum
saman. Síðasta skipið sem heimildir eru um lét í
haf fi'á Grænlandi til Noregs árið 1410. Þegar
Evrópumenn komu þangað aftur nær tveim
öldum síðai- var öll byggð hinna fornu Græn-
lendinga liðin undir lok. Erlendii' stjórnai'herr-
ar, sem hefðu getað bjargað þeim frá glötun,
höfðu sýnt þessum þegnum sínum hryggilega
vanrækslu. Þá var Noregur, og með honum Is-
land og Grænland, kominn undfr Danmörku. I
stað þess að þrátta við Islendinga um þjóðerni
Leifs Eiríkssonar geta Norðmenn, ef þeim býð-
ur svo við að horfa, metist við Dani um það hvor
þjóðin eigi meiri sök á tortímingu hinna fornu
Grænlendinga, þeim atburði sem Kristján Eld-
járn forseti kallaði mesta harmleik norrænna
þjóða.
Höfundurinn er fyrrverandi forstöðumaður Stofnunar
Áma Magnússonar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998 5