Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Blaðsíða 12

KAPPAR OG
KVENSKÖRUNGAR
GÍSLI JÓNSSON hefur tekið saman í bók ævi þætti ís-
lenskra fornmanna oq er bókarheitið sama oq fyrir-
söqnin hér. Teikninqar oq kápumynd i eru eftir Kristinn
G. Jóhannsson. Bókútgófan Hólar gefur bókina út.
Á FORSÍÐU bókarinnar er kappinn Gunnar á Hlíðarenda, sem löngum hefur verið íslending-
um hugstæður þar sem hann horfir upp til Hlíðarinnar og ákveður að fara hvergi.
XX. Gunnar Húmundarson á
Hlíðarenda (wm 945 - wm 990)
Gunnar hét bóndi á Hh'ðarenda,
þangað vildi eg vísu venda,
segir í gömlu og afar vondu danskvæði, en kyn-
strin öll hafa verið ort út af Brennu-Njáls sögu,
og í hluta hennar er Gunnar höfuðpersóna.
HÁMUNDUR hét maður
Gunnarsson Baugssonar.
Kona Gunnars var HrafnhOd-
ur systir Orms Stórólfssonar
sem sterkari var en aðrir
menn, og er þetta ætt Hrafns
Hængssonar er fyrstur varð
lögsögumaður á eftir Úlfljóti.
Hámundur Gunnarsson átti Rannveigu Sig-
fúsdóttur, Sighvats sonar hins rauða, en af
honum var einnig spekingurinn Mörður gigja.
Gunnar Hámundarson átti bú á Hlíðarenda í
Fljótshlíð. Ekki eru allar heimildir eins um
bræður hans, en nefna má Kolskegg, Hjört og
friilusoninn Orm skógarnef.
Gunnar á Hlíðarenda sprettur fram fullskap-
aður, og ekki klaufalega, í Njálu. Hann var
mikill og sterkur, manna best vígur. Hann hjó
báðum höndum og skaut, og vó svo skjótt með
sverði að þijú þóttu á lofti að sjá. Varð það
óvinum hans heldur skætt stundum. Hann var
bogaskytta afbær og hæfði allt er hann skaut
til. Hann hljóp meira en hæð sína með öllum
herklæðum og ekki skemmra afturábak en
áfram. Hann var syndur sem selur og átti ekki
jafningja.
Gunnar var fallegur maður, ljóshærður, blá-
eygur og snareygur og ijóður í kinnum. Hann
var manna kurteisastur, vinfastur og vinavand-
ur, vel auðugur að fé.
Albræður hans voru með honum á Hlíðar-
enda.
Njáll á Bergþórshvoli var einkavinur Gunn-
ars og ráðgjafí. Að hans ráði fór hann fjár-
heimtuferð fyrir frænku sína, Unni Marðar-
dóttur gígju, í gervi Kaupa-Héðins, á hendur
Hrúti Herjólfssyni, foðurbróður Ólafs pá. Varð
af þessu fjandskapur, en þó bað Gunnar Hall-
gerðar langbrókar, bróðurdóttur Hrúts, og var
það þeim báðum gimdarráð, er síðar segir ger.
Aóur hafði Gunnar framist erlendis og átt þess
kost að mægjast við landstjómarmenn. Kom
hann heim mjög búinn í skart og með atgeir
forkunnlegan er söng í fyrir mannvígum.
Gunnar lenti í miklum vígaferlum, mjög að
óvilja sínum, því að hann var óáleitinn að fyrra
bragði. Er hann hafði vegið menn, er sátu fyrir
honum, mælti hann: „Hvat eg veit, hvort ek
mun því óvaskari maður en aðrir menn sem
mér þykkir meira fyrir en öðrum að vega
menn.“
I Njáls sögu er mönnum tekinn vari fyrir því
að vega í knérann, það er að drepa til dæmis
son eftir föður. Þetta varð Gunnari, þó Njáll
varaði hann mjög við. Var hann dæmdur fjör-
baugsmaður og skyldi vera utanlands þijá vet-
ur. A leið til skips snerist honum hugur, hann
lítur um öxl og segir: „Fögur er hlíðin, svo að
mér hefur hún aldrei jafnfógur sýnst, bleikir
akrar og slegin tún, og mun eg ríða heim aftur
og fara hvergi.“
Þetta varð honum að bana. Óvinir umkringja
bæinn með ofurefli liðs, og varðist hann vel og
drengilega. Gat loks einn sóknarmanna
höggvið sundur bogastreng hans, og fataðist
þá brátt vörnin. Hallgerður kona hans vildi
ekki veita honum lið, og segir meira af því síð-
ar, en hann mælti til hennar stygglega: „Hefír
hver til síns ágætis nokkuð, og skal þig þessa
ekki lengi biðja.“
Skömmu áður hafði Þorgrímur Austmaður
verið sendur upp á bæjarvegg að hyggja að
Gunnari. Hann sá til Þorgríms og rak í gegn-
um hann atgeir sinn. Austmaður gekk á völlinn
til félaga sinna. Þeir spurðu hvort Gunnar væri
heima. Þá mælti Þorgrímur: „Vitið þér það, en
hitt veit eg, að atgeir hans var heima.“ Ekki
mælti hann fleira.
Gunnar féll eftir svo frækilega vörn, að hann
hafði fellt tvo, en sært átta menn miklum sár-
um. Þegar hann var fallinn, mælti Gissur hvíti,
sá er aðsókninni stýrði: „Mikinn öldung höfum
vér nú að velli lagið, og mun hans vöm uppi,
meðan landið er byggt.“ En er þeir spurðu
Rannveigu, móður Gunnars, hvort hún vildi
„veita jörð“ þeim tveimur er fallið höfðu, mælti
hún: ,Að heldur tveimur, að eg mundi veita yð-
ur öllum.“
Gunnar varð mönnum mjög harmdauði.
Hann sást stundum sitja uppi í haugi sínum og
vísu heyrðu menn hann kveða. En í dansinum
vonda, sem fyrr var til vitnað, sagði:
Svo lyktaði þeirra fundum,
að Gunnar lá dauður á grundu.
Kveður við annan tón í Gunnarshólma
Jónasar og Fljótshlíð Bjama Thorarensens, og
mjög svo annan hljóm í Gunnarsrímu Gríms
Thomsens:
Hann stökk
hugprúdur af svölum fram.
Allt hrökk
undan fræknum stálagamm.
Björt svall
brandahríð, en atgeir söng
um fali
fullhugans í sverðaþröng.
XXII. Hallgerðwr HöskwldsdóHir
langbrók (10. öld)
Höskuldur, sonur Dala-Kolls, eins af skjól-
stæðingum Auðar djúpúðgu, átti Ásgerði
Bjarnardóttur norðan af Ströndum og með
henni nokkur böm, Þorleik, Þuríði, Bárð og
Hallgerði sem brátt getur nánar.
Með ambáttinni (konungsdótturinni)Mel-
korku
Mýrkjartansdóttur, átti svo Höskuldur
glæsimennið Ólaf pá.
Höskuldur hafði vinaboð, og sat Hrútur hálf-
bróðir hans hið næsta honum (sá sem átti 26
börn við tveimur konum og reið eitt sinn til
þings með 14 sonum sínum). Höskuldur kallaði
á vildardóttur sína, Hallgerði, kyssti hana og
spurði Hrút hversu honum litist á mey þessa.
„Þykir þér eigi fögur vera?“ Hrútur svaraði:
„Ærið fögur er mær sjá, og munu margir
þess gjalda, en hitt veit eg eigi, hvaðan þjófs-
augu era komin í ættir vorar.“
Þessum ummælum reiddist Höskuldur, en
spá Hrúts reyndist ekki með öllu falsspá.
Hallgerður ólst upp í stjórnlitlu eftirlæti.
Hún var fríð sýnum og mikil vexti, hárið svo
fagurt sem silki og svo mikið að hún gat hulið
sig með því. Hún var stjórnsöm, veitul, örlynd
og skaphörð. Margh- renndu til hennar hýru
auga. Einn þeirra var Þjóstólfur, fóstri hennar,
suðureyskur maður, sem unni henni því meir
sem vonlausara var að hann fengi hennar, ekki
meiri maður. Mun þó varla hafa verið þræll.
Höskuldur Dala-Kollsson var stundum hvat-
ráður, og þá gætti hann sín ekki, þegar Hall-
gerðar var beðið. Taldi sig og eiga að ráða
kosti hennar. Þorvaldur hét biðillinn Ósvífurs-
son frá bæ er seinna kallaðist Staðarfell, ekki
mikill maður og heldur fésínkur. Höskuldur
hét honum dóttur sinni án þess að spyrja hana.
Henni mislíkaði mjög, þóttist vargefin og varð
þeim sundurorða. Hallgerður mælti: „Mikill er
metnaður yðvar frænda, og er eigi undarlegt
að eg hafi nokkurn."
Þjóstólfur drap Þorvald, og ekki að óvilja
Hallgerðar, enda hafði hann slegið hana kinn-
hest.
Næst var Hallgerður höfð í ráðum. Giftist
hún þá Glúmi Ólafssyni, ágætum manni, og
unni honum mjög. En Þjóstólfur spillti í milli
þeirra og drap Glúm, er hann hafði einnig lost-
ið Hallgerði í stundarreiði vegna Þjóstólfs. Þá
sendi Hallgerður fóstra sinn út í opinn dauð-
ann.
Þegar Gunnar á Hlíðarenda kom úr utanför
sinni, hlaðinn sæmdum og skartklæðum, hitt-
ust þau Hallgerður á Þingvöllum. Var nú eins
og kveikt í tundri, og tjáði hvorugt að letja,
enda þótt Höskuldur og Hrútur hefðu fyrr átt í
illdeilum við Gunnar.
Þeim Gunnari og Hallgerði var þetta mikið
gimdarráð, en slíkt töldu ýmsir fornmenn ekki
vænlegt, enda kólnuðu stundum snemma heit-
ar ástir.
Hallgerður fer með Gunnari austur í Fljóts-
hlíð og er þegar illa tekið meðal vina Gunnars,
einkum hjá þeim hjónum á Bergþórshvoli,
Bergþóru og Njáli. Við fyrsta tækifæri móðgar
Berþóra Hallgerði og lætur hana víkja sæti
fyrir tengdadóttur sinni. Hallgerður fokreiðist
og bíður færis. Og það kom. Bergþóra gekk
með handlaugar að borðinu. Hallgerður tók
höndina Bergþóra og mælti: „Ekki er þó kosta
munur með ykkur Njáli:þú hefur kartnagl á
hverjum fingri, en hann er skegglaus“. Varð nú
af þessu senna, og bregst Gunnar Hallgerði
fullkomlega og tekur málstað þeirra á Berg-
þórshvoli. Með húsfreyjunum verða síðan
langvarandi skærar, sjá Bergþórukaflann.
Hallgerður og vinir hennar gerðu spott mik-
ið að Bergþórshvolsmönnum. Var Njáll nefnd-
ur karl hinn skegglausi, en synir hans tað-
skegglingar, enda var skarn borið á túnið á
Bergþórshvoli. Um slík orð áttu menn vígt,
enda guldu sumir með lífí sínu.
Rysjótt var sambúð Hallgerðar og Gunnars,
en syni áttu þau tvo, Grana og Högna, mjög
ólíka. Hún vann honum margt móti skapi.
Gerði hún sér mjög títt við Sigmund Lambason
frænda hans, en hitt var þó miklu verst er hún
lét stela mat í Kirkjubæ. Þá laust Gunnar hana
kinnhest, sem fyrri bændur hennar höfðu gert,
og dæmdi sig þar með til dauða. Hún varð feg-
in, þegar Gunnar sneri aftur, hvað sem þeim
feginleik hefur valdið.
Þegar bogastrengur Gunnars var höggvinn
sundur, í sókninni miklu að honum, bað hann
Hallgerði að snúa sér nýjan streng úr hári sínu
hinu mikla og fagra. Hallgerður mælti: „Ligg-
ur þér nokkuð við?“ „Líf mitt liggur við“, sagði
hann. „Þá skal eg nú muna þér kinnhestinn, og
hirði eg aldrei hvort þú ver þig lengur eða
skemur.“ ■
Hallgerður hrökklaðist nú að Grjótá til Þor-
gerðar dóttur sinnar sem hún átti með Glúmi.
Hún skammast og skattyrðist við Skarpéðin
Njálsson og hverfur svo úr sögunni.
Fyi'stur síðari tíma manna til að taka mál-
stað Hallgerðar til muna var Sigurður Breið-
fjörð skáld. Eigum við aðeins að heyi-a hinn
óvenjulega tón Sigurðar:
Boginn þegar brostinn er,
býður hann fljóði sínu
fýlulega: „Fáðu mér
flygsu úr hári þínu.“!
Seinni tíma menn hafa mjög skipst í deildir,
með eða móti Hallgerði, sem Breiðfjörð leyfði
sér að kalla Gerðu.
Skáldið Matthías Johannessen lét það hins
vegar eftir sér að láta Gunnar segja á örlaga-
stund:Fögur er Hallgerður.
XXXIX. Skalla-Grímwr Kveldúlfsson
(wm 863-946)
Kveldúlfur Bjálfason, kappi mikill og
hamrammur, og Salbjörg Káradóttir úr Berðlu,
áttu syni tvo, Þórólf og Grím. Þórólfur sór sig í
móðurætt, glæsimenni og hinn mesti kappi, vin-
sæll og glaðvær.
Grímur var mikill og sterkur, svartur og ljót-
ur og líkur fóðm’ sínum, bæði í sjón og raun.
Hann var verkmaður mikill, hagur á tré og járn
og gerðist hinn mesti smiður. Hann stundaði og
síldveiðar.
Haraldur hárfagri Hálfdanarson drap Þórólf
«12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998