Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1998, Blaðsíða 9

arlega. En oftast var höfnunin grunntónninn:
Eg gef skít í ykkar fegurðarskyn, sjálfsá-
nægðu góðborgarar!
Höfnun, sköpun gegn viðurkenndum
smekk var sterkt einkenni listamanna sem
voru ungir menn kringum 1950, líklega ekki
að ástæðulausu. Dieter var sendur til Sviss til
að lifa af. Annar góður drengur á sama aldri
var líka að deyja, Kurt Kren, líka sendur úr
landi, til Rotterdam, og lifði af. Hann var
snjall stuttmyndasmiður, metinn í dag sem af-
burða kvikmyndagerðarmaður í kvikmynda-
sögu Austurríkis. Hann kom að verki úr líkri
átt og Dieter, sem og fjöldinn allur af fólki um
allan heim á þessum tíma. Kurt var ekki í því
að sýna samborgurum sínum hvað þeir og líf
þein'a væri yndislegt í hinu fagra Alpalandi.
Kurt vann í seðlabankanum, í prentsmiðjunni
ef ég man rétt. Það kom að því að verk hans
sem hann vann að í frístundum sínum ofbauð
góðborgurum í bankanum og þeir ráku hann.
Kurt flúði til Ameríku og fékk þar brátt ró-
lega vinnu sem safnvörður þartil hann kom
aftur heim, mikilsmetinn, og seðlabankinn
mátti skammast sín.
Hér er ekki staður til að fást við viðfangs-
efnið, en það er nokkuð ljóst að stríðsbörnin,
auk ýmissa ungra manna sem þurftu að berj-
ast gegn vilja sínum og komu lifandi úr hild-
arleiknum og því kannski örlítið eldri eins og
t.d. skáldið H.C. Arthmann, höfðu að marki
líka afstöðu. Margt sem forboðið var að minn-
ast á meðal „venjulegs fólks“, saur, þvag,
sæði, blóð, óhefðbundnar gælur, gjarnan í
tengslum við bakhlutann, urðu þeim mörgum
síendurtekin stef. Uppreisn gegn of ströngu
uppeldi? Má vera. Hafði ekki kynslóð
uppalendanna, margir af henni, tekið þátt í
ódáðum? Oskemmtilegur hópur þetta „venju-
lega fólk“, hættulegur hópur.
Einn daginn fórum við snemma til Vínar,
m.a. til að endurnýja kynnin við Belvedere;
fallegar hallir með ljóðrænum garði á milli. I
aðalhöllinni er safn austurrískrar og evr-
ópskrar listar frá 19. og 20. öld sem ég hef
aldrei gefíð mér tíma til að skoða. Við förum
með lest í bæinn og stöðin sem við komum á,
Suðurjárnbrautarstöðin, er ekki langt frá
höllinni. Strax og við komum inn í garðinn
mæta okkur stórir hópar af ferðafólki, margir
ítalir og töluvert af Frökkum. Eugen prins
sem lét byggja þessa höll var jú Frakki, snjall
herforingi í þjónustu Austurríkis, sigraði
Tyrki við Belgrad (1683) og her Lúðvíks 14.
við Blenheim (1704). Sú orrusta bjargaði Vín
frá ásókn fransk-bæverska hersins m.m. Höll-
in var m.a. auðsýndur þakklætisvottur Aust-
urríkis.
I safninu er fræg austurrísk myndlist frá
19. öld sem orkar undarlega á nútímafólk,
goðkynjaðar svallveislur, hópur af glettnisleg-
um, fáklæddum stúlkum, þjórandi skeggjaðir
guðir. Broslegt. En þarna eru líka stórvirki
Klimts eins og Kossinn, Judith, Adam og Eva
o.fl. Einnig stórvirki Schieles, Kona lista-
mannsins, Fjölskylda listamannsins, Dauðinn
og stúlkan, eftir Kokoschka eru frægar
myndir, t.d. Höfnin í Prag, Kyrralífsmynd
með dauðum hi'úti, allt víðfrægar og þekktar
myndir af ótal eftirprentunum. Tvær myndir
sem ég þekkti ekki snertu mig sérstaklega,
önnur eftir Daumier, Sancho Panza hvílist.
S.P. sést sitja mæddur og þreyttur í skugga
laufríks trés, í útjaðri myndarinnar sést
ruglukollurinn húsbóndi hans standa og veifa
öllum öngum upp í himininn. Já, mikið verður
„fólkið“ að þola af hendi herra sinna og lætur
sig hafa það þótt erfitt sé. Hin myndin er eftir
Nolde, dökk og djúp, lítill hópur Gamla testa-
mentis Gyðinga stendur í kringum ungan
mann, stara á hann fullir eftii’væntingar, hann
segir frá í sakleysislegri gleði: Jósep að segja
frá draumi sínum.
Fyrir framan höllina, þ.e. á milli efri hallar-
innar sem er aðalbyggingin og þeirrar neðri
sem er miklu minni og var hugsuð sem sum-
arhöll, en hin, sú efri fyrir veislur og móttök-
ur, er langur garður með röðum af furðudýr-
um með mannshöfuð. Gaman að sjá hve svip-
ur þeirra er mismunandi. Þessi manndýr hafa
flest verið strokin og eru orðin mjög ljós á lit í
stað skítugs grámans sem einkennt hafði þau
í fjölda ára. Austurríkismenn leggja sig
greinilega fram við að má gróm fátæktar og
niðurlægingar af þessari víða fallegu og eftir-
tektarverðu borg.
Annað sem vekur athygli gestsins er hin
mikla áhersla á endurvinnslu. Söfnun efnis til
endurvinnslu er skipulögð í öllum borgum og
sveitum. I borgum eru í öllum hverfum söfn-
unartunnur fyrir mismunandi úrgang, pappír,
gler, plast, málma og lífrænan úrgang. Litur-
inn á lokum tunnanna segir til um hvað í þær
á að fara. Það er ekki fullyrt við mig að þetta
borgi sig allt saman en mengunin er öragg-
lega minni. Fyrirkomulagið hér heima er líkt
en kostar borgarann meiri fyrirhöfn. En
áherslan á það sem ætti að vera þýðingarmik-
GÖTUMYND frá Sopron.
MfÞRÁS-helgidómurinn í Fertörákos.
ESZTERHÁZA í Fertöd, kölluð Versalir
Ungverjalands.
ið fyrir okkur er miklu meiri, á lífrænan úr-
gang. Við leggjum enn ekki áherslu á hann,
en það þýddi flokkun rasls frá heimilum. Hér
fara enn ávxtahýði, skrælingur, matarleifar,
allt í ruslið. Ætti að geta nýst til að verða að
jarðvegi, góðum jarðvegi, kannnski höfum við
of mikið af honum? Þá höfum við auðvitað efni
á að láta flestan lífrænan úrgang glatast.
Þar sem sveitin sem við dvöldumst í er rétt
við ungversku landamærin, var skroppið til
Ungverjalands. Við ökum í kringum vatnið,
fyrst í Austuraíki, síðan áfram í Ungverja-
landi og svo aftur inn í Austurríki. Vatnið,
Neusiedlervatn í Austurríki, Fertö í Ung-
verjalandi, er eina steppu-vatnið í Mið-Evr-
ópu, sérkennilegt, ofanjarðar er aðeins ein lít-
il á sem rennur í það en engin spræna úr því,
samt minnkar það stundum og hverfur jafnvel
alveg. Kringum vatnið er víðast mikið sef sem
er nýtt á ýmsan hátt. I næsta nágrenni við
það vex mjög gott vín, þorpin era gamalgrón-
ir og frægir vínframleiðslustaðir, t.d. Rust,
Oggau og Ilmitz. í nálægð vatnsins Ungverja-
landsmegin eru ýmsir ljúfir staðir, Fertöra-
kos, Balf, Fertöd, þar stendur höllin Eszter-
háza, sögð stærsta og fegursta höll Ungverja-
lands. I dag er höllin notuð til hljómleika og
sýninga. Þarna um kring er margt að skoða,
gi’óður, kirkjur, fræg hús og gamlar menjar, í
Fertörakos t.d. má augum líta helgidóm til-
einkaðan Míþra sem rómverskir hennenn
sem trúðu á Míþra hafa gert sér fyrir meir en
2000 áram. Á myndinni sést guðinn Míþra
sitjandi á nauti, hann spennir höfuð nautsins
aftur með annarri hendi og ætlar að fara að
stinga í háls þess með hinni. Verurnar sitt
hvorum megin tákna sólaruppkomu og sólar-
lag. Míþra ber sigurorð af myrkrinu. Sögu-
lega séð var Míþradýrkun um tíma harður
keppinautur kristninnar. Þess má geta að í
Szombathely sem er nokkru sunnar og var
ekki á leið okkar nú, er Isis-helgidómur, þ.e.
helgidómur trúar af forn-egypskum uppruna.
Þegar við stefnum aftur inn í Austurríki
eftir sveiginn um vatnið komum við til Sopron
/ Odenburg rétt innan við ungversku landa-
mærin. Borgin er gömul og full af menjum frá
ýmsum tímum, byggingum frá miðöldum,
endurreisn og síðar, heildarsvipur samt frá
19. öld. Á tímum Rómverja hét borgin
Scarbantia og var þýðingarmikill höndlunar-
staður á leið rafsins milli Vindobonu (Vínar)
og Byzanz (Konstantinopel). Sagt er að ekki
sé hægt að stinga niður skóflu í bænum án
þes að koma niður á fornar menjar. I dag er í
Sopron sérstakt andrúmsloft, umhverfið er
nítjándualdarlegt, grátt og gamallegt, en líf,
merki og tákn nútímans gægjast víða fram,
gallabuxur, kók o.s.frv. Snerpa lífsins hefur
öll aukist eftir opnun landamæranna.
Margt að sjá og skoða, vötn til að synda í,
góður matur og gott vín - og það sem mesta
undran vekur - Ungverjaland virðist enn
ódýrt, ég get nefnt sem dæmi að kostnaður af
vera fjögurra manneskja, þ.e. fyrir mat og
drykk frá því fyrir hádegi til kvölds, var innan
við þrjú þúsund krónur! Kunnugir segja mér
að af næstu löndum fyrrverandi austantjalds-
landa beri Ungverjaland af í gæðum þjónustu,
mat og drykk. Eg veit því miður ekki hversu
auðvelt er fyrir Islendinga að nálgast þetta
land langt inni á meginlandi Evrópu þar sem
sumrin eru heit, jörðin gjöful, vötnin volg og
fólk kurteist og elskulegt.
Þegar ég kem heim tek ég eftir því að ýms-
ir era mjög uppteknir af Comedian Harmon-
ists - sem er réttmætt. Ég komst því miður
ekki til að sjá nýja þýska kvikmynd sem gerð
hefur um þennan fræga söngflokk, en tók eft-
ir að í auglýsingum í blöðum var hún auð-
kennd með litlu skáletri sem merkir mikils-
verð. Myndin hefur verið sýnd síðan um jól
við mikla aðsókn um allt hið þýska málssvæði
og víðar. Mér datt svona í hug að kannski
væri hægt að sjá hana hér. En það var nú eitt-
hvað annað, skoði maður reykvískt kvik-
myndaframboð mætti halda að Reykjavík, til-
vonandi evrópsk menningarborg, væri út-
hverfi í L.A.
Höfundurinn er rithöfundur.
SIGURÐUR V.
SIGURJÓNSSON
FRÝS í ÆÐ-
UM BLÓÐ
Dalalæðan lekur
lygn úr augntóftum,
háir sofa humrar
hugans dimmir.
Djúpt undir
dagsbrúnum.
Hrímgrám grönum
Grímur hnjúks frera
fólk flekar,
fláráður ormur.
Gráðugur á
gulli gena.
Með vindsins þunga
í báðum skautum
veikir menn sigla
á guðs náð.
Vísindin efla
alla dáð.
Með eyri Nóbels á
brám báðum,
brigðula mynt á
tunguhafti,
ferjutoll falskan
friðrofar greiða.
Niftir í Niflheimum
nepju finna.
Hrímþursar þungir
þoku vaða.
Vergir í
helgum véum.
Höfundurinn er læknir.
HRANNAR
BALDURSSON
SIGGA
Það er kalt úti
andvarinn frýs í vitum
él kemba götuna
það er svört nótt
Héi-na innan dyra
sviðnar enni og hjarta
og þú ert nærri
einhvern veginn
Þú ert lítil stúlka í gulu pilsi
á alltof köldum sumardeginum fyrsta
Þú ert ung dökkhærð kona í Borgar-
firði
með vonbiðla á hælunum
Þú ert móðir móður minnar
Þú ert ég
Nú ert þú dáin
og lífið hefst að nýju
en án þín - án þín
lifum við þig
Þú varst ekki aðeins amma mín og
leiðbeinandi
Þú varst spekingur og vinur minn
og saman lærðum við um heiminn
Þú ert ég
Þú elskar sögur
ljóð og fagra veröld
Lífþitt og breytni
skal ég spegla
Við ræddum við eldhúsborðið um öll
heimsins undur
þú gafst mér ís og grillaðar samlokur
og þú kenndir mér að hlusta
Þú ert ég
Og innan í mér svífur
eins og í fallhlíf
björt minning um þig
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. DESEMBER 1998 9