Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1999, Qupperneq 9

tfátfyítékíir,
'V** T
1toptsu \i Vm
Í.iípiíi l •
liö
‘fi&étbtaijn.
'ftimi-y&t
JftgS
itútv&tsutfi
|«.iy*>i
fífoiéfuMt
ÍKfyfS. ífttt
iuanirisintit:
WífiM
'fvtwtíístitiit
Í.Mft.,
«Si7xifaiM&iái
ji tr *#ir
ÍWp«
tAtmJtivtr
'Uijtíi
Atutntáíii
HHtí.
' A’- ;v«y* •
'laikMt ‘fXwMtití
ítí/lVUplbt;
<•••*).

LEIÐ Konrads Maurers um ísland. Inn á kortið eru merktir gististaðir
Maurers, svo og dagsetningar.
ÞINGVALLAMYND úr íslandsleiðangri Collingwoods 1897.
gáfa „W.G. Collingwood: Fegurð íslands, svip-
myndir og sendibréf úr Islandsíbr W.G. Coll-
ingwoods 1897“.
Útgáfa þessi var gefin út af bókaútgáfunni
Erni og Örlygi. Sendibréfin voru hér gefin út í
fyrsta sinn, og myndasafnið aukið frá fyrri út-
gáfu.
Þetta bréfasafn er safn einkabréfa sem alls
ekki voru ætluð til birtingar um það leyti sem
þau voru skrifuð. Höfundurinn er því ófeiminn
að segja frá ferð sinni og reynslu af íbúum
landsins.
Höfundurinn var kunnur rithöfundur og list-
málari. Faðir hans var kunnur landslagsmálari
og Jón Stefánsson segir að hann hafi verið af
merkum ættum, í móðurætt svissneskum. For-
faðir hans, Collingwood aðmíráll, barðist með
Nelson í orrustunni við Trafalgar. Að uppruna
var hann yfirstéttarmaður mótaður af enskri
siðmenningu. Það sem hvatti hann til íslands-
ferðar var mynd íslenskra miðalda eins og
William Morris túlkaði þær og heimar hinna
fornu bókmenntaminna.
Þegar Collingwood kemur til íslands 1897
var mannfjöldinn hátt í 78.200 (1901). íbúatala
Reykjavíkur 1901 6.682. Landbúnað stunduðu
49.472 eða 69,9% en 82,0% 1860, sjávarútveg
11.671, verslun og samgöngur 3.117, iðnað
4.253. Embættismenn voru 2.367. Verslanir
voru 1898 221 en 58 á dögum Maurers. Nú var
innflutningur kornvöru 1/6 og kaffis, kakós, tes
og vínfanga rúml. 1/6. Hlutfallið hvors tveggja
var Vi um 1860. Samgöngur höfðu batnað frá
því fyrir 40 árum og fjármagnsmyndun var
meiri, bankastofnanir stofnaðar.
Collingwood skrifar konu sinni frá Reykjavík
11. júní 1897: „Bærinn er allur úr timbri og
bárujámi... Gistihúsið er frumstætt. Veggimir
þiljaðir með borðum og málaðir Ijótum litum...
Allir eru fátæklega til fara og staðurinn nakinn,
aumur og eyðilegur. Undirokun og sinnuleysi
þeirra, sem ættu að geta stuðlað að bærilegri og
uppörvandi tilveru og vaxandi velmegun þjóðar-
innar, vom augljós... Hvarvetna er skítur og
óreiða og allt virðist hálfkarað. En margt vegur
á móti þessu. Þannig hefur dr. Jón Stefánsson
kynnt mig fyrir mörgu ágætis fólki..."
Collingwood kynnist blómanum af mannlífi í
Reykjavík. Síðan liggur leiðin út um hinai-
dreifðu byggðir. Honum hrýs hugur við sóða-
skapnum, uppeldisleysi barna, áráttunni til að
okra á ferðamönnum, einkum á Suðurlandi, og
barbarisma eins og sóknarprestsins á Suður-
landi, sem var að koma upp bárujárnshúsi og
lét brjóta 300 ára gamla legsteina úr kirkju-
gai'ðinum í undii'stöður undir bygginguna.
Lýsingar hans á lifnaðarháttum landsmanna
em fremur dapurlegar en fegurð landsins vegur
þetta auma mannlíf og ömurlega hirðuleysi og
sóðaskap nokkuð upp. Hann minnist á þann sið
að láta hunda sleikja matarílátin. Maurer minn-
ist einnig á að honum hafi verið borinn nýr lax
og að diskarnir hafi verið sleiktir af hundum, en
hann lét sem ekkert væri og borðaði laxinn.
Maui-er sætti sig við ástandið þótt það styngi
nokkuð í stúf við það sem væri æskilegt.
Ef ætti að taka umsagnir þeirra sem hlið-
stæður þá virðist sem samfélagið hafi ein-
kennst af meiri hálfsiðun 1897 en 1858. En þá
ber að athuga að viðhorf þeirra til frumstæðs
lífernismáta var ekki samstillt og aðstaða
Maurers til að skilja aðstæður mun betri en
Collingwoods, þar sem hann skildi og talaði
þjóðtunguna. En bæði þessi rit lýsa öðrum rit-
um betur ástandinu hér á landi þar sem þau
eru ekki snyrt fyrir markaðinn.
„Fegurð íslands" er fógur bók og lýsingar
bréfanna stinga gjörsamlega í stúf við lands-
lagsmyndir höfundai' og myndir af byggingum
í hefðbundnum og grónum stíl. Þetta er ein
þeirra ágætu og þörfu bóka sem gefin er út af
bókaforlaginu Erni og Örlygi.
(Hagskinna - Sögulegar hagtölur um ísland.
Hagstofa íslands - Reykjavík 1997)
Höfundurinn er rithöfundur.
ÚR SAGNAÞÁTTUM EINARS MÁS
MYNDLÝSING: Árni Elfar.
FRÁBÆR BÓK
Vetur.
Nótt.
Úti er dimmt og kalt.
Eg opna hliðið og held heimleiðis.
Snjórinn situr í dyngjum við húshorn og
grindverk. Glerhálar götur drekka í sig
glampann frá ljósum og tunglum; stjörnu-
mar einsog hnappagöt á himnum.
Einmanalegt er kóka kóla skiltið sem
logar yfir dyrum sjoppunnar á horni Bar-
ónsstígs og Grettisgötu. Flúrljós við spegil
undirstrika tómleika rakarastofunnar við
hornið á móti. Famundan glugginn með
rauðu gardínunum sem anda frá sér léttúð,
skuggum sem bærast.
Borgin í dulúð kulda og nætur.
Við hornið hjá rakarastofunni mæti ég
manni sem ég kannast við. Hann hét Viðar.
Ég segi hét af því að Viðar er ekki lengur á
meðal okkar. Hann er farinn burt úr líkam-
anum, en hann man eftir mér þegar við
hittumst þarna við hornið. „Nei, Einar!“
segir hann. „Er þetta ekki Einar Már?
Blessaður. Hvert ert þú að fara?“
„Ég er nú bara á heimleið," svara ég.
„Ég er líka bara á smárölti,“ segir Viðar.
„Það er ekki svo gott að sofa svona á nótt-
unni.“
„Einmitt," segi ég og við horfum báðir
niður Barónsstíginn út á dimmt hafið sem
gleypt hefur svo marga unga og hrausta
menn. I myrkrinu, undir hnappagötum
himinsins, eru fjöllin skuggamyndir, útlín-
ur þeirra einsog málverk.
Rödd Viðars er rám. Strekkt húðin
hrukkast við hvert orð sem hann segir.
Hann er í þröngum gallabuxum, háhæluð-
um skóm og ljósum jakka.
„Þú ert alltaf að skrifa," segir Viðar.
„Já; maður er eitthvað að reyna,“ segi
ég. „Ég er með vinnustofu þarna niður frá
og vinn stundum fram eftir.“ Ég bendi nið-
ur Grettisgötuna í áttina að Snorrabraut-
inni.
Nú sé ég, það er gljái í augum Viðars.
Umhvei'fis þau er fölleitur blámi. Kannski
er hann með vogrís. Þó heldur skolleitt
hárið sínum gömlu sveipum sem ég man
eftir frá því áður fyrr. Stundum kom hann
á Laugaveg 53A, oft drukkinn, nýkominn
af sjónum og maður rakst á hann á Mokka,
í Sigtúni og Hábæ.
„Það hlýtur að vera nóg að skrifa um,“
segir Viðar. „Sjáðu nú bara hérna á þessu
litla svæði,“ og nú bendir hann út Grettis-
götuna, „hér búa fimm innbrotsþjófar, allt
fagmenn, þrjár hórur, sex dílerar og fimm
fúlltæm hommar."
Ég kinka kolli. „Ja, þú segir nokkuð."
Viðar segir þetta ekki í hneykslunartón.
Hann er að miðla upplýsingum. Þetta er
hans sögustaður við sund, Reykjavík í
dulúð kulda og nætur.
Viðar tekur fyrir munninn og hóstar.
Hann er engan veginn klæddur einsog
kvefaður maður. Hann þrýstir jakkanum
að sér og skelfur.
„Einar, ef þig vantar sögu,“ segir hann
svo, „er ég maðurinn. Við gætum skrifað
frábæra bók.“
„Það er ég viss um,“ segi ég.
Við kvöddumst.
Nú sit ég hér án þeirrar sögu sem aldrei
verður nein saga, því raunveruleikinn spyr
ekki hvort hann rati á bók, jafnvel þó það
sé frábær bók.
Ég hefði þó getað beðið Viðar um skýr-
ingu á ýmsu, til dæmis því sem hann nefndi
„fúlltæm hommar“.
Viðar dó úr eyðni ekki löngu eftir að ég
hitti hann þarna við hornið. Hann lá einn
og yfirgefinn í kjallaraholu við Grettisgöt-
una og lægi þar kannski enn ef lyktin hefði
ekki borist að vitum gamallar konu sem sat
í ruggustól og taldi mínúturnar, í sama
húsi, í sömu borg.
Höfundurinn er nthöfundur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. JANÚAR 1999 9