Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1999, Blaðsíða 5

árum síðar eru þau komin í Bjarnareyjar í
Breiðafirði, og næstu árin á eftir geta heimild-
ir um aðsetur þeirra í Olafseyjum undan
Skarðsströnd og á Skarði. Loks fluttu þau að
Stóru-Avík í Trékyllisvík „en óvíst er hvort
búseta hans hefur alltaf verið föst þar“ eftir
það (EGP 1998,1, 66).
Skaplyndi og hugðarefni
Jón er sagður hafa verið blendinn í lund
„heiptugr í skapi, sérvitr og fullr hjátrúar, og
pápískr í trú“ svo vitnað sé til orða Guðbrand-
ar Vigfússonar (JÁ I, xi). Páll Eggert Ólason
segir hann hafa verið „kynlegt dæmi um sam-
runa kaþólskra og lútherskra hjátrúarskoð-
ana“ þó hann hafí alið allan sinn aldur í lúth-
erskum sið (PEÓ 1942, 255). Jón var hagur
maður til munns og handa, smiður góður,
listaskrifari og málari, enda oft nefndur Jón
málari. Margir leituðu til hans um smíðar og
viðgerðir, en þess voru einnig dæmi að liðsinn-
is hans væri óskað til þess að fyrirkoma
draugum og öðrum óhreinleika. Frægt er af
frásögnum er hann kvað niður reimleika á
Snæfjallaströnd - Snæfjalladrauginn svo-
nefnda. Af því tilefni varð til sá magnaði kveð-
skapur Fjandafæla (einnig nefnd Snjáfjallavís-
ur hinar fyrri), Snjáfjallavísur hinar síðari og
Umbót eða Friðarhuggun. Ekki urðu þó þess-
ar tiltektir Jóns honum til góðs því þar með
snerist gæfuhjólið honum í óhag. Er þó aldrei
að vita hvað orðið hefði, ef ekki hefði hann
blandað sér inn í sögulega atburði um svipað
leyti. Þeir atburðir voru Spánverjavígin 1615.
Spánverjavígin
Spánverjar (Baskar) höfðu stundað hval-
veiðar við ísland um nokkurt skeið þegar
þessir atburðir gerðust. Versluðu þeir við
landsmenn eftir föngum en áttu erfitt um vik
því verslunarbann var þá í gildi við alla er-
lenda aðila, aðra en danska leyfishafa einokun-
arinnar. Fóru Spánverjar því með ránum á
landi ef ekki náðust viðskipti. Varð af þessu
kurr mikill sem skiljanlegt er, og í apríl ársins
1615 gaf Danakonungur út tilskipun um að er-
lendir menn sem færu með ránum væru rétt-
dræpir. Um haustið sama ár gekk mikið of-
viðri yfir Strandir og fórust í því veðri þrjú af
skipum Spánverja. Skipverjar sem komust lífs
af ferðuðust um Vestfirði og leituðu eftir við-
skiptum við bændur. Vegna verslunarbanns-
ins höfðu fæstir þeirra erindi sem erfiði og
lyktaði þessu með ránum og róstum. Fór svo
að lokum að stór hluti Spánverjanna var veg-
inn af Vestfirðingum í tveimur aðförum. Önn-
ur átti sér stað í Dýrafirði, 5. október þegar
þrettán féllu í fyrirsát Dýrfirðinga, en hin í
Æðey í Isafjarðardjúpi þann 14. október, und-
ir forystu Ara Magnússonar, sýslumanns í
Ögri. Þar féllu að minnsta kosti átján Spán-
verjar, sumir annálar segja jafnvel á þriðja
tug manna (JK 1950, xxxi). Á þriðja tug Spán-
verja komst þó undan til Patreksfjarðar, það-
an sem flestir komust á skip með Englending-
um um vorið. I Ballárannál og Vatnsfjarðaran-
nál segir raunar að þeir hafí rænt duggunni
með fólki og öllu saman og komist þannig af
landi brott (Annálar III, 99,193).
Spánverjavígin mæltust misvel fyrir, og
voru af sumum talin til níðingsverka þar sem
Spánverjarnir voru skipsbrotsmenn í nauðum
að leita sér bjargar. Flestir þögðu þó þunnu
hljóði - aðrir en Jón lærði sem gat ekki orða
bundist og skrifaði um atburði þessa Sanna
frásögu af spanskra manna skipbrotum og
slagi, þar sem hann tók upp málstað Spán-
verja (JK 1950). Þar með kallaði hann yfir sig
óvild Ara í Ögri sem var héraðsríkur maður og
á þeim tíma nær einvaldur á Vestfjörðum.
„Rógurinn mikli"
Af afskiptum Jóns af Spánverjavígunum
reis í sveitinni „rógurinn mikli / með fölskum
bréfum / og forráðs lygi“ eins og segir í Fjöl-
móði (er. 159; PEÓ 1916). Er að skilja sem
sveitungar Jóns hafi rægt hann við sýslu-
manninn í Ögri. Ekki er að orðlengja það, að
eftir þessa atburði þótti Jóni sér ekki lengur
vært innan héraðsmarka Ara í Ögri. Hrökkl-
aðist hann frá búi og börnum um hávetur og
reyndi að komast á skip með Englendingum.
Brá þá svo við að enginn þorði að taka við
honum á skip af ótta við Ögurhöfðingjann
(EGP 1998,1, 70).
Næstu árin fór Jón huldu höfði um landið,
og hafðist við í skjóli góðra manna. Á árunum
1616-20 naut hann gestrisni Steindórs Gísla-
sonar, sýslumanns á Arnarstapa. Þá fór hann
eitt ár norður í land en kom síðan að Rifi á
Snæfellsnesi þar sem hann sinnti lækningum
og veitti varnarráð. Var jafnvel talið að hann
hefði um tíma „haldið einskonar skóla í þess-
um efnum og selt mönnum kver með varnar-
ráðum eða lækningum" (PEÓ 1942, 259).
Kennimenn á Snæfellsnesi voru þó ekki of
hrifnir af tiltektum Jóns og fór svo að séra
Guðmundur Einarsson á Staðarstað, prófast-
ur í Snæfellssýslu, sem áður hafði verið rekt-
or í Hólaskóla, samdi rit gegn Jóni lærða og
kenningum hans árið 1627, er bar heitið Hug-
rás (JS 606, 4to; Lbs. 494, 8vo). Eru Jóni þar
ekki vandaðar kveðjur:
So látande, ad Sagdur J.G.M. sie slægur
madur og öhollur, og hafe þadann ur Sveitum
rijmt, fyrer öskil, lygar, örádvendne, og sak-
bitna samvitsku, af þvi ad farid / hafe optlega
med billdur, mas, rugl og vondar rædur, og
aukid so öfrid, Sundurþycke og tvijdrægne
manna a mille - (EGP 1998,1, 67(68)).
Ekki vildi þó betur til en svo að með skrif-
um sínum espaði Guðmundur upp Ara sýslu-
mann í Ögri, þar eð hann hafði látið að því
liggja að sýslumenn landsins gengju slælega
fram í því að uppræta galdramenn. Reis af
þessu deila milli þeirra prófasts og sýslu-
manns og varði Ari starfsbræður sína af
hörku. Kvaðst hann hafa fengið það heillaráð
af Guðbrandi biskupi (tengdaföður sínum) að
sýslumenn skyldu ekki gerast sakaráberar í
slíkum efnum, né taka galdramenn, nema fyr-
ir hendi væru lagadómur eða úrskurður æðra
yfirvalds um líflát þeirra. Bætti Ari því við að
kennimenn hefðu fram til þessa verið skeyt-
ingarlausir um að setja galdramenn frá sakra-
menti „enda ekki örvænt um, að sumir þeirra
kynnu að hafa kynnt sér galdrabækur" (PEÓ
1942, 259). Má af þessum viðbrögðum Ara
ráða, að hann hafi verið umburðariyndari
gagnvart galdrakukli sveitunga sinna en
verslunarviðleitni Spánverja þetta haust (og
bendir þó sitthvað til þess að hann hafi ekki
verið harður við Baskana fram undir 1615,
enda sjálfur andstæðingur einokunar). Hlýtur
Ari því að teljast tiltektalítill í galdramálum
aldarinnar samanborið við aðra héraðshöfð-
ingja og frændur sína á Vestfjörðum um svip-
að leyti. Hafa ber þó í huga að Ari fellur frá
um miðbik aldarinnar, áður en galdraofsókn-
irnar keyra um þverbak.
f skjóli góðra manna
Eftir atlögu séra Guðmundar forðaði Jón
sér suður á Akranes í skjól Árna lögréttu-
manns Gíslasonar að Ytra Hólmi - bróður
Steindórs sýslumanns á Ai'narstapa. Um síðir
settist hann loks að hjá syni sínum, séra Guð-
mundi í Hvalsnesi. Þá vildi svo óheppilega til
að séra Guðmundur lenti í útistöðum við Ólaf
Pedersen, umboðsmann (staðgengil höfuðs-
manns) á Bessastöðum og var dæmdur fyrir
illmæli um hann, þann 13. maí 1630. Jón
blandaði sér í þetta mál, enda virðist hann
hafa verið þess fullviss að Ólafur - sem hann
kallaði „Náttúlf" - hafi viljað koma sér og sínu
fólki íyrir kattarnef og hafi það ekki verið fjöl-
kynngislaust af hálfu umboðsmanns, eins og
fram kemur í ævidrápu hans Fjölmóði:
Geigsendingar
og gandaflögur
einatt rásuðu
að Ytra-Hólmi,
teikn á tungli,
og'tveir jarðskjálftar,
var og fleira margt
yfir fóvitans garði.
(PEÓ 1916,63)
Afskipti Jóns af máli þeirra Guðmundar og
Ólafs leiddu til þess að hann var sjálfur um-
svifalaust kærður fyrir galdra. Fór svo að
hann var dæmdur útlægur á Bessastöðum
þann 1. ágúst 1631, vegna galdrakvers sem
hann hafði samið um varnarráð og nefndist
Bót eður viðsjá við illu ákasti (Alþb. V, 483).
Eftir útlegðardóminn fór Jón enn huldu
höfði um hríð, en ýmsir mætir menn skutu þó
yfir hann skjólshúsi, einkum prestar og sýslu-
menn. Árið 1635 lýsir Jens Söffrinsson um-
boðsmaður eftir Jóni og býður öllum sýslu-
mönnum að handtaka hann og flytja til Bessa-
staða. Var þá illt í efni fyrir velgjörðarmenn
Jóns að halda uppteknum hætti og leyna hon-
um. Jóni var því komið á skip sem sigldi til
Kaupmannahafnar 1636. Svo virðist sem hann
hafi í þeirri fór sjálfur gengist í að láta rann-
saka mál sín, en átti, eins og svo oft áður, und-
ir högg að sækja, þar sem honum fylgdi óvild
hátt settra manna, þar á meðal Ólafs Péturs-
sonar, umboðsmanns á Bessastöðum. Var Jón
tekinn höndum, skömmu eftir komuna til
Kaumannahafnar og færður til fangavistar.
Fleira var honum mótdrægt þennan vetur, því
ekki var nóg með að reynt hefði verið að byrla
honum eitur, heldur veiktist hann um miðjan
vetur, en rétti við (EGP 1998,1, 85).
- og af því (hann( kunnugur var í rúnum og
þessháttar stafrófi, sömuleiðis Eddukenning-
um og þar með raupsamur og skrafinn, þá gat
hann komið sér í tal við þann hálærða mann
Dr. Olaf Worm og fleiri og talað svo fyrir
þeim, það þeir meintu hann engar óleyfilegar
konstir, heldur náttúrlegar og leyfilegar hefði
um hönd haft, en af öfund og þekkingarleysi
fólks hér í landi, liðið svo stóran órétt, að flýja
hefði orðið til kongl. náðar. (Biskupas. JH II,
87)
Það vildi Jóni til, að Óli Worm var áhuga-
samur um rúnir og fornfræði ekki síður en
hann, og hagnýtti sér gjarnan fróða Islend-
inga í Danmörku. Worm var þá rektor Hafn-
arháskóla, og stýrði sjálfur yfirheyrslum há-
skólaráðsins og dómi yfir Jóni, í aprílmánuði
1637. Komst ráðið að þeirri niðurstöðu að
„Hans kongl. maiestet wilde Naadigst bewil-
ge, at sagen maatte paa nie igien foretagis och
flitteligen offeerhöris aff Lensmanden och
Bispen" (EGP 1998,1, 88). Það gekk eftir. Að
tilstuðlan Worms og annarra Islendinga
(þ.á m. Brynjólfs Sveinssonar, síðar biskups)
kom konungsbréf þann 14. maí 1637 um að
galdramál hans skyldi tekið upp á alþingi að
nýju og rannsakað ásamt máli séra Guðmund-
ar, sonar hans. Jón kom því til landsins aftur
en ekki bar heimkoman þann árangur sem
hann hafði vænst. Þann 30. júní 1637 var mál
hans tekið fyrir á alþingi og var dómur sá sem
gengið hafði á Bessastöðum 1631 nú staðfest-
ur og ítrekaður. Var Jón nú gerður útlægur úr
öllum rikjum og löndum konungs nema kon-
ungur vildi honum „meiri náð sýna“ (Alþb. VI,
483). Jón fór þó.aldrei af landi brott ( og segir
Skarðsárannáll að engir kaupmenn hafi feng-
ist til að taka hann á skip (Annálar I, 251). Jón
var því aftur kominn á vonarvöl hér heima og
hafðist nú að mestu við í Múlaþingi, þar sem
hann hélt uppteknum hætti við lækningar og
varnarráð, meðal annars í skjóli Bjarna sýslu-
manns Oddssonar og séra Ólafs Einarssonar í
Kirkjubæ. í bréfi Brynjólfs biskups Sveins-
sonar til Óla Worms árið 1649, þar sem hann
ræðir um rúnaþekkingu Islendinga, segir
biskup að „Jón Guðmundsson eyði nú elliárum
sínum úti á landshorni, gagnslaus sjálfum sér
og öðrum“ (PEÓ 1942,261). Má af þeim orðum
ráða að biskupi hefur þótt það skaði að forn-
menntirnar skyldu ekki fá betur notið þekk-
ingar Jóns Guðmundssonar, en raun bar vitni.
Siðustu æviár
Svo virðist sem Jón hafi lifað óáreittur síð-
ustu tíu ár ævi sinnar, en þeim eyddi hann
austur í Utmannasveit í Múlasýslu, því aldrei
átti hann afturkvæmt til langdvalar á heima-
slóðum. Síðustu árunum eyddi hann við rit-
gjörðir og má af skrifum hans ráða að hann
var skemmdur orðinn á sálinni eftir útistöður
sínar við fyrirmenni landsins. Kemur þar
fram að hann telur andstæðinga sína hafa of-
sótt sig með galdri og er svo upptekinn af
þeim hugrenningum að hann gleymir því
næstum að hann var sjálfur ofsóttur fyrir fjöl-
kynngi. I Fjölmóði fer hann mörgum orðum
um kynjar þær og geigsendingar sem Ari í
Ögri hafi gert honum að vestan, en þær segir
hann hafa verið svo magnaðar að hann mátti
ekki á sjó koma fyrir draugum og sendingum,
auk þess sem jörðin gekk undir honum í
bylgjum þegar verst lét.
Ekki efast Jón eitt augnablik um mátt gald-
urs; telur fordæðuskap óhæfu og níðingsverk,
en góðgaldra fullkomlega réttlætanlega.
Hann gefur lítinn gaum að djöflinum og heim-
kynnum hans en er því áhugasamari um eðli
landsins og náttúrukrafta. Trúaður er hann á
álfa, hólgöngur og önnur þjóðtrúarfyrirbæri,
eins og glöggt má lesa úr þeim ritverkum sem
eftir hann liggja og eru töluverð að vöxtum.
Þegar hefur verið minnst á Fjandafælu hans,
Snjáfjallavísur og Fjölmóð. Eitt mikilvægasta
framlag Jóns í óbundnu máli er að margra
mati Ein stutt undirrétting um Islands að-
skiljanlegar náttúrur (Islandica XV) sem talið
er ritað einhverntíma eftir 1637. Auk þess má
nefna ritgerð hans um Snorra Eddu (EGP
1998) sem hann hefur trúlega ráðist í að
skrifa að áeggjan Brynjólfs biskups, og Ára-
dalsóð (Huld V), þjóðtrúarkvæði um útilegu-
menn („blendinga"). Er þá ónefnd ritsmíð
sem hann tileinkaði Brynjólfi biskupi í Skál-
holti um margvísleg þjóðtrúarefni í bland við
náttúruvísindi (Tíðfordríf eða Dægradvöl, AM
727, 4to). Þá hefur eitt og annað varðveist af
skrifum Jóns lærða sem sjaldnar er nefnt, til
dæmis þýðing hans: Heims HiStoria
svmmervð af Hermanne Fabronio ... kortat og
vt dreigit af Jone GvdmvndzSyne (AM 201,
8vo) sem hann skrifaði 1647. Auk þessa skrif-
aði hann margt um lækningar og hjálparráð
og hefur sitt hvað varðveist af því efni. Meðal
annars lækningabók sem Jón Sigurðsson á
Steinum, sagnamaður Jóns Árnasonar, kveðst
hafa lesið, en því lýsir Jón þannig:
... það er varla efamál að bókin sé eftir
Jón málara, því mörg ein hjátrú kemur fram í
henni, er bókin öll eftir stafrófi og auðsjáan-
lega margt úr útlendum bókum [...] Margt er í
henni svo sem kvikasilfurs dyggðir og
ódyggðir, um eini og einiberjatré, náttúru-
brunna, vötn og mýmargt kátlegt og gagnlegt
hvað með öðru. (FS 1950, 58).
Ljóst er af því sem sagt hefur verið, að Jón
Guðmundsson hefur verið athyglisverður
maður; gáfaður af guðs náð, skapfastur og
jafnvel heiftrækinn en þó drenglundaður, eins
og marka má af framgöngu hans gegn Spán-
verjavígunum. Margt í skrifum hans bendir
þó til þess að hann hafi á köflum verið allt að
því sjúklega tortrygginn, en hafa ber í huga
að ævikjör hans gáfu honum líka vemlegt til-
efni til.
Höfundurinn er þjóðfræðingur.
BENNY ANDERSEN
EIRÐAR-
LEYSI
Asgeir Ásgeirsson þýddi
Taskan mín gapir og hrópar.
Mataðu mig
mettaðu mig með sokkum
nærðu mig með skyrtum og nærídtum
fylltu mig með samanbrotnu
troddu mig löngunum og rakdóti
ég bið þig
að unna mér þess einu sinni enn
að vera dröslað um í farangursrými
sett að sætisbaki
gleymast á færibandi
láttu mig tæmast
tollast
og fyllast á ný
með þefjandi sokkum
hálftómum flöskum
stolnum öskubökkum
lát innihald mitt fljóta um
framandi lök
hanga á æsandi herðatrjám
fljóta í skolskálum með kokhjjóði.
En framar öllu.
Gleymdu mér einhvers staðar
íafskekktu bænahúsi
í frumskógi eða ópíumgreni
á tindi Kilimanjaro
í iðrum stórborgarinnar
í útjaðri eyðimerkur
eða týndu mér af hundasleða
við norðurljós
við stjörnumerki
við veginn
alveg sama hvar
bara ekki hér
þar sem maður veit hvað maður hefur
þar sem maður veit að ekkert gerist
taktu mig með
frcisaðu mig
láttu mig aldrei snúa aftur
í þetta þrúgandi öryggi.
Úr Samlede Digte 1960-1996. Höfundurinn
er vinsælasta Ijóðskáld Dana um þessar
mundir, ef farið er eftir bókasölu.
Þýðandinn býr í Borgarnesi.
BJÖRN GUÐJÓNSSON
STRÁ
Að hausti fellur fræ í mold
og festir litlar rætur
leggst með kulda fónn á fold
fræið litia grætur
dimm er vistin langar, naprar nætur.
Seinna vorsins blíði blær
blcssað stráið vekur
víðfeðm sólin við því hlær
vetur buriu rekur
gleðin slík að engu tali tekur.
Líða dagar
laufgast hagar
lýkur sumri álltof fljótt
fyrr en varir lengist lífsins nótt.
Vex ei lengur villt frá rót
veit að feigðin kallar
hætt að teygjast himni mót
hneigir sig til vallar
gulna blöð er sumri að hausti hallar.
Leggjast ský um lönd og sæ
ljóssins geisla skerða
litla stráið fellir fræ
frostblóm tökin herða
að moldu skal það aftur vesælt verða.
Höfundur er skrifstofumaður í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. JANÚAR 1999 5