Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1999, Blaðsíða 6

ViNSTRI MYNDIN: Útsýnið frá Múlakoti er fagurt sem fyrr. Hægri myndin: Greinarhöfundurinn ræðir við Ágústu Túbals, systur Ólafs Túbals,
en hún kynntist Johannesi Larsen og var t.d. með honum á Alþingshátíðnni 1930.
UPPHAF sendibréfs frá Ólafi Túbals til Johannesar Larsen, dags. í febrúar 1928.
Brekkan sem ég sit í er þakin gulri leir-
kenndri jökulurð og ber þess vott að hér og
þar hefur jökulvatnið rutt burtu gróskumiklu
grasinu. I brekkunni niðri við bæinn eru
nokkrar jökulbarðar klappir sem standa upp
úr grasinu. Gróðurinn er þessi venjubundni,
þó finn ég staði sem þaktir eru folbleikri eyr-
arrós. Par spölkorn frá situr lóa og kvakar og
bætt hefur í vindinn og þeytir upp stórum
rykskýjum í Landeyjum og á þurrum svæðum
við Þverá. Petta líkist helst þykkum gulum
reyk og bólstrar lengra burtu líkjast stóru
gulu skýi er lagst hefur á jörðina. Og nú kem-
ur það veltandi úr norðri yfir Fljótshlíðina
eins og gulur veggur sem hylur Gpðalands-
jökul og ég ákveð að halda heim. A leiðinni
verður steindepill á vegi mínum og ég furða
mig á hvað hann er fallega blágrár á bakinu
og með næstum svarta vængi svo ég mundi
hafa ályktað þetta allt aðra tegund ef ég hefði
séð hann úr fjarlægð. Kjói eltur af tjaldi og
nokkrum kríum. I brekkunni gleym-mér-ei,
mjaðurjurt og smávaxinn víðir sem ég man
eftir í Grænlandi. Kominn niður kl. 11. Allur
Eyjafjallajökull nú næstum horfinn í mold-
rokið og hverfur nú alveg og líkist þrumu-
veðri í uppsiglingu. Ég fæ heitt vatn, og
kemst að því að það heitir heitt vatn, og raka
mig. Sest niður og les Kaalund og svo hádeg-
isverður. Sætsúpa, kjötbollur, kartöflur,
smjör og brauð. Maðurinn sem lá í rúminu í
morgun er frá Vestmannaeyjum og kann
dönsku. Konan hans er fædd á bænum og er
systir bóndans segir hann. Hann er með tvær
ungar dætur sínar með sér auk þess er síma-
maður sem um morguninn hefur sett upp
síma sem hringir án afláts. Við erum sem sagt
fimm til borðs. Fjölskyldan borðar greinilega
annarsstaðar. Eftir kaffið sest ég og fer að
lesa aftur þar sem hvesst hefur og veggirnir
bylgjast og ég hef fengið nógan sand í augun.
Um klukkan fjögur lygnir, og veröldin brosir.
Himinninn er heiður en það liggur ennþá ryk-
ský yfir landinu sem þó minnkar meðan ég sit
og skrifa þetta við lítinn læk sem fellur í
mjórri bunu fram af klettunum og rennur síð-
an fram í hundrað álna grænni brekku þar til
hann dettur fram af brúninni niður í Pverá.
Geng upp í hlíðina norðaustur fyrir Hlíðar-
enda svo ég sé yfir bæinn og kirkjuna og
Landeyjamar. Reyni að teikna árfarveg
Þverár og álanna. Meðan ég teikna kemur
Ragnar Asgeirsson. Mér hafði hitnað á göng-
unni hingað upp og varð kalt á bakinu meðan
ég teiknaði og hann fer og sækir frakkann
minn niður í bæ. Þegar hann kemur til baka
er ég auðvitað búinn. Hann segir mér
heilmargt um héraðið og sögustaðina og jurt-
irnar. Og svo talar hann um list. Þekkir
heilmarga sænska málara og verk þeirra.
Hann segir frá því að hann hafi oft ferðast
einn um Danmörku en nú sé hann giftur
danskri konu og ferðist nú á öðru farrými og
kaupi sér gjarnan eitthvað fyrir þá peninga
sem hann spari. A þann hátt hafi hann eignast
dúnhreinsivél.
Dagana 7. til 12. júlí ferðast Johannes á
hestum um héraðið og fer m.a. inn í Þórs-
mörk. Hann kynnist í þessnm ferðum Ólafi
Túbalssyni frá Múlakoti, næsta bæ fyrir inn-
an Hlíðarendakot. Johannes ákvað að flytja
að Múlakoti og fékk Ólaf sem leiðsögumann
sinn yfír vatnsföllin. Með Ólafí Túbals og Jo-
hannesi tókst vinátta, eins og fram kemur í
dagbókunum og bréfum Ólafs til Johannesar.
Hér fylgir frásögn af fyrstu kynnum þeirra.
13. júlí 1927.
.. Þetta er frábær ferðamáti og ég er kominn
yfir byrjunarörðugleikana, já strax á sunnu-
daginn var, í þriðja útreiðartúrnum á fjórum
dögum var ég ekkert þreyttur þegar við kom-
um að Hallgeirsey. Þetta er betra, - miklu
VIBEKE Norgárd Nielsen var á íslandi síðast-
liðið sumar og leitaði þá vatnslitamynda eftir
Johannes Larsen.
betra en aka í bíl. Þegar við höfðum riðið í
tvær klukkustundir komum við auga á bæ, en
þar var ætlunin að fá eldspýtur (Olafur gat
ekki tendrað pípu sína sökum skorts á eld-
spýtum). Þar fór Ólafur inn, en á meðan sest
ég á garð og fer að teikna bæinn með Þrí-
hyming, þetta yndisjega fjall, sem bakgrunn.
Stuttu seinna kom Ólafur út og spurði hvort
ég vildi kaffi. Ég fer inn, en það eru svo vel
skúruð gólfin, að mér finnst synd að ganga á
þeim. Þarna býr vingjarnlegt eldra fólk með
tveimur sonum sínum. Við fáum sitt hvort
mjólkurglasið en síðan kemur kaffi með
pönnukökum og stórar enskar kexkökur. Ég
lána bóndanum kíki minn. Hann vekur mikla
lukku. Stuttu seinna förum við. Ólafur kyssir
gamla fólkið og elsta soninn en hann fylgir
qkkur á leið og yfir Þverá, að bæ þar sem
Ólafur biður um hesta fyrir næsta dag. Það
kemur maður á morgun með fjóra hesta til að
fara með okkur til Rangárvalla, að bænum
Hofi. Við ríðum stuttu síðar niður að Þverá og
meðfram árbakkanum, á þurrum vallendis-
gróðri að Hlíðarenda. Þá ríður Ólafur upp að
bænum, og þegar ég spyr hvort við séum á
leið þangað, svarar hann; já, alveg upp á fjall-
ið. Þetta eru undarlega lítil dýr, nú hafa þeir
borið okkur í meira en þrjá tíma, stundum yf-
ir bleytur þar sem þeir sökkva upp á leggi og
yfir ár í rífandi straumi með vatn upp á miðj-
ar síður, og nú eftir mjóum stígum upp bratt-
ar brekkur. Við förum rétt framhjá bænum
og svolítinn spöl lengra uppi í hlíðinni liggja
þrjár til fjórar hauskúpur stórgripa og ég
spyr til hvers þær séu og fæ að vita að þetta
eru mjaltastólar. Hálftíma síðar hverfur Ólaf-
ur yfir brúnina. Er ég kem þangað sé ég Hlíð-
arendakot langt fyrir neðan. Við ríðum nú í
sneiðingum niður bratta brekkuna, sem ég
kleif með erfiðismunum fyrsta morguninn
hér. Klukkan tólf erum við komnir inn í Múla-
kot og á hurðinni hans Arna er miði með fyri-
mælum til Ólafs að vísa mér á mat og her-
bergi mitt. Ég finn ekki til svengdar en borða
þó dulítinn harðfisk með sméri, smurt brauð
og skyr með þykkum rjóma og geng síðan til
hvílu.
Ólafur á að verða fylgdarmaður minn til
Rangárvalla. Hann sækist mjög eftir að fá að
vera með í allri ferðinni og notar hvert tæki-
færi til að koma mér í skilning um hve mikill
kostur það er fyrir mig að taka hann með og
segir mér hryllingssögur hvernig geti farið
fyrir útlendingum sem hafa ekki traustan
fylgdarmann og túlk. Hann muni geta teiknað
og málað á meðan ég vinn og gera þetta að-
eins fyrir fimm krónur á dag meðan aðrir
setja upp fimmtán krónur fyrir daginn.
Johannes Larsen
1867 - 1961
Johannes Larsen lést þann 20. desember
1961 nær 94ra ára að aldri, síðastur hinna
þekktu fjónsku málara. Hann var fæddur í
smábænum Kerteminde á Norður-Fjóni hinn
27. desember 1867. Strax í æsku hneigðist
hugur hans að náttúruskoðun, veiðihvötin
sagði til sín og áttu fuglar hug hans allan.
Ellefu ára gamall málaði hann sitt fyrsta olíu-
málverk og allt fram í andlátið hélt hann
áfram listsköpun sinni. Smám saman varð
hann þekktastur fyrir fuglamyndir sínar og á
því sviði voru hæfileikar hans óvéfengjanleg-
ir. í reynd fékkst hann við flestar greinar
myndlistar og sem landslagsmálari var hann
ótrúlega mikilvirkur. Mestu listaverk hans er
að finna í tréristu og bókaskreytingum, en
einmitt þau verk urðu þjóðareign. Johannes
Larsen kvæntist listmálaranum Alhed War-
berg árið 1898. Hún vann að list sinni í kyrr-
þey. Eftir hana liggja mörg prýðileg málverk,
einkum blómamyndir. Hún naut ástúðar
sinna nánustu sem og þeirra fjölmörgu vina
er nutu gestrisni þeirra hjóna. Rithöfundur-
inn Otto Gelsted skrifaði: „ Heimili það er
hún og Johannes sköpuðu, var í grósku sinni
einstakur griðastaður fegurðar og náttúru.“
Arið 1986 var opnað listasafn á heimili lista-
mannsins í Kerteminde: Johannes Larsen
Museet.
Jeppe Larsen, 1935-1984 sonarsonur Jo-
hannesar Larsen, hélt við stoltri hefð ættar-
innar í iðkun næmrar raunsæislistar. Hann
bjó mestan hluta ævi sinnar í húsi listamanns-
ins, afans, á Myllubakka í Kerteminde. Jeppe
Larsen bjó á Akureyri 1959 til 1960. Hann
ferðaðist á hestum um ísland sumarið 1960 og
hliðstætt afa sínum hélt hann dagbækur í ferð
sinni.
Johannes Larsen og
íslendingasögurnar
Árið 1926 áttu skáldjöfrarnir Gunnar
Gunnarsson og Johannes V. Jensen frum-
kvæði að gerð nýrrar útgáfu Islendingasagna.
Tilefnið var þúsund ára afmælishátíð Alþingis
íslendinga 1930. Johannes V. Jensen kom því
til leiðar, að góðvinur hans Johannes Larsen
var fenginn til að myndskreyta bækurnar. Jo-
hannes Larsen var þekktur fyrir áhrifamikil
myndverk í olíu, fresku og vatnslitum en
einnig lágu eftir hann mikilfenglegar mynd-
skreytingar. Verkefnið sem Johannesi Larsen
var fengið í hendur, var að gera nákvæmar
myndlýsingar landslagsins við sögusvið sagn-
anna og auðvelda lesandanum að setja sig inn
í harmræna atburði þeirra. Johannes Larsen
lagði sig allan fram og gerði mjög nákvæmar
landslagsteikningar á vettvangi. Teikningar
hans örva hugmyndaflug Iesandans og mynda
hljómgrunn magnþrunginna örlaga sagnanna.
Þær tengja saman fortíð og nútíð í órjúfan-
lega heild. Johannes Larsen ferðaðist tvívegis
um Island, hið fyrra sinn á árinu 1927 og síðar
á árinu 1930. Ríflega 300 pennateikningar
liggja eftir hann á þessum ferðum og voru 188
þeirra nýttar til hátíðarútgáfunnar. Johannes
Larsen hélt dagbækur á þessum ferðum sín-
um, lýsti daglegum viðburðum, rissaði í þær
myndir af því sem fyrir augu bar; bóndabæi,
landslag" og ekki síst fugla. Dagbækurnar
urðu alls átta talsins og voru að honum látn-
um afhentar handritadeild Konungsbókhlöð-
unnar í Kaupmannahöfn.
I ógleymanlegri neðanmálsgrein er birtist í
dagblaðinu Politiken 27. nóvember 1960, í til-
efni af endurútgáfu bókanna, ritaði Halldór
Laxness svo: „Það er ekki laust við að öfundar
gæti í huga íslendingsins er hann rennir aug-
um yfir síður hinnar stórkostlegu útgáfu
Gyldendals á íslendingasögunum, prýddar
teikningum Johannesar Larsen er ná svo
miklu af sérkennum sögulandslagsins og
dulúð. Hvenær getum við heima á íslandi
vænst eins glæsilegs útgáfuverks alþýðusagn-
anna?“
Sigurlín er framkvæmdastjóri Norræna félagsins
á íslandi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. FEBRÚAR 1999