Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 7

í að reyna að troða af manni skóinn.
Stundum fínnst mér eins og menn hafi ekki
annað að gera á þessu ágæta landi. En þó
undarlegt sé, þá tek ég sjaldnast eftir því.
Ég veit að Stef hefur gert mig óvinsælan, en
það verður að hafa það. Stef er nauðsynlegt.
Það er mikil framfór. En kannski maður ætti
að hafa einhvern aukagemsa til að taka á
móti skömmunum."
A veggnum gegnt mér í vinnustofu Jóns
Leifs hékk stórt og fallegt teppi. Efst í
hægra horni þess stóð nafn konu og ártal.
Ég spurði tónskáldið, hver sú kona væri.
Hann svaraði um hæl: „Það er konan mín,
þriðja konan.“
„Þriðja? Heyrir það til?“
Hann svaraði:
„Spyrðu d’Albert, óperutónskáld. Hann
átti eina konu og eitt barn, meðan hann var
að semja hverja óperu. Þegar hann var
búinn með óperurnar, giftist hann nýrri
konu og byrjaði þá auðvitað á nýrri óperu.
Svona gekk þetta í mörg ár. Þegar hann
ætlaði að gifta sig í áttunda skiptið, dó hann.
Hann fór til Riga að fá skilnað, en kom ekki
aftur. Kollegarnir sögðu honum að vara sig á
þeirri níundu, - hún er með kór, sögðu þeir!
En þetta kemur ekki mínum konum við.
Hvað ert þú annars gamall? Ætli þú sért
ekki 28 ára? Þegar þú ert orðinn þrítugur,
verður skorið úr því hvort þú verður að
manni eða ekki. Þegar fólk er þrítugt, missir
það illusjónirnar, og þá beygja flestir af. Það
sagði Jóhann Jónsson skáld. Svo reynir líka
á, þegar menn missa fóður sinn, þá
„Tómas hefur sagt mér, að menn verði
ekki fullorðnir fyrr en þeir missa móður sína.
En hvenær dó faðir þinn, Jón?“
„Þegar ég var þrítugur.“
„Hvað sagðirðu þá við sjálfan þig?“
„Ég sagði fátt. Ég var staddur suður í
Baden-Baden. En þá fór ég að geta lesið
Goethe. Þá las ég samtölin við Eckermann
og Dichtung und Wahrheit. Þá fór ég að
átta mig á tilverunni. Og Goethe hefur síðan
hjálpað mér að þola raunirnar, fallast á
ófullkomleika lífsins. Samt hef ég aldrei
hrifizt af skáldskap hans. Þegar leikhúsið í
Weimar brann, var hann leikhússtjóri og
ráðherra. Hann var með stór plön um
endurreisn leikhússins. En enginn vildi fara
að hans ráðum. Hann tók því vel. Hann
vissi, að lífið er ófullkomið og mennirnir eru
ekki upp á marga fiska. Shakespeare var
meira skáld. Hann er sjálfsagt mesta séníið
í bókmenntunum, og það vissi Goethe.
Goethe hafði minnimáttarkennd gagnvart
Shakespeare. En við skulum ekki tala um
það frekar, því við erum komnir út í
bókmenntir, og ég vil helzt ekki tala um
þær. Ég hef einhvern tíma sagt og móðgað
marga: „Þar sem bókmenntunum sleppir,
byrjar listin." Ég stend enn við þessi orð.
Takmark bókmenntanna er að lýsa
veruleikanum, myndlistin reynir að lyfta
veruleikanum í æðra veldi, en tónlistin er
guð almáttugur. Hún er komin út fyrir
veruleikann. Ég hef að vísu gaman af að
horfa á fallegar myndir og lesa góðar
bækur, og það hefur sparað mér mikla
lífsreynslu. En það ér ekki nóg.
Bókmenntirnar eru lýsing á sorginni og
gleðinni, en músíkin er sorgin og gleðin
sjálf. Þetta sagði einhver spekingur
einhvern tíma og ég er honum alveg
sammála. Músík er lífsorka. Ég hef notað
hana í verkum mínum. Þess vegna eru þau
hranaleg og brútal stundum. Kannski það
sé til að vega upp á móti viðkvæmninni, ég
veit það ekki.“
„Ertu sentimental?"
„Eram við það ekki öll? En ég er að
komast í jafnvægi, held ég, með aldrinum.
Ég tek vonbrigðin ekki eins nærri mér og
áður og geri mér ekki heldur eins miklar
vonir.“
„Þú segist vera viðkvæmur. En heldurðu
að þú sért hégómlegur?"
„Ég veit ekki, hvað þú átt við,
hégómlegur? Ég vil helzt aldrei hlusta á mín
eigin verk nema einu sinni, áttu kannski við
það?“
„Ég veit það ekki, þetta datt út úr mér. En
þú minntist á minnimáttarkenndina áðan.
Getur hún ekki hjálpað listinni?“
„Ég veit það ekki. Ég veit ekki, hvort ég
hef haft minnimáttarkennd. Þegar ég var
ungur, vildi ég verða dírigent og píanisti
eins og Liszt, já ég hafði stór plön og sat oft
og lengi og hugsaði um, hvernig ég ætti að
sigra heiminn. En að semja tónlist - nei,
það var ekki þorandi. Það var of
stórkostlegt. Það krafðist svo mikils
heiðarleika. Það krafðist þess, að maður
lifði upp reynslu mannkynsins á nýjan hátt.
Það krafðist alls. En mig langaði samt að
reyna. Því ekki? Svo átti ég í sálarstríði ►
ARMAÐUR
ÍSLENSKRAR
TÓNLISTAR
JÓN kornungur ásamt Páli ísólfssyni tónskáldi og orgelleikara. Myndin er líklega tekin í
Þýskalandi árið 1916 eða þar um kring.
EFTIR JÓN ÁSGEIRSSON
FRÁ ungum aldri hafa íslenskar forn-
sögur verið mér kærar og enn í dag
hef ég með engu móti getað losnað
undan álagafjötram þeirra. Þegar fs-
lendingar vora að meðtaka heimsmenning-
una, sem gerðist í tveimur atrennum
heimsstyrjalda, þótti allt þjóðlegt bera vott
um sveitamennsku og sérstaklega eftir þá
síðari, vera jafnvel af hinu illa, einkennast af
þjóðernishroka. Fyrir mér voru þetta aðeins
sögur, stórar í sér, viðburðaríkar og mannlíf
þeirra margslungið, litað heift og blíðu, ást
og hatri en umfram allt, meitilmerktar óvið-
jafnanlegri sagnasnilld.
Jón Leifs tónskáld var í raun ármaður
þess, er ég vildi lifa fyrir, og því ákvað ég að
heimsækja hann og fékk með mér til þeirrar
ferðar félaga mína, Þoi-varð Helgason og
Guðmund Steinsson. Þetta var 1945 og
heimurinn í sárum eftir grimmúðuga styrj-
öld og Jón nýkominn heim. Hann hafði orðið
fyrir því að vera hnepptur í gæsluvarðhald
af hálfu erlends setuliðs, þar sem hann sat
undir ásökunum um óæskilegar skoðanir og
jafnvel samvinnu við stríðandi óvinaþjóð, og
var um þetta leyti nýsloppinn úr þessari
prísund.
Jón bauð okkur strákunum til stofu og
tjáði okkur, að við værum fyrstir heima-
manna til að heimsækja hann eftir heim-
komuna. Það sem ég man best frá þessum
fundi var alúðleiki heimsmannsins og að
ekki var að heyra af hans vörum eitt einasta
gremjuorð varðandi nýliðna atburði. Honum
varð hins vegar tíðrætt um að íslenskir lista-
menn ættu að stofna með sér samtök. Jón
hafði einstaklega djúpa talrödd, sem bjó yfir
sérkennilegri mýkt og hlýju en gat hins veg-
ar, eins og ég upplifði síðar, sérstaklega á
fundum í Tónskáldafélagi íslands, orðið
ólýsanlega hörð og miskunnarlaus í hljóman.
Það er ekld sjálfgefið, að skólalærdómur
vísi nokkrum leiðina til listsköpunar, og jafn-
vel rétt eins mögulegt, að lærdómur komi í
veg fyrir, að listskapandi finni sér vettvang,
því leikni og kunnátta er oftar stýrandi en
frelsandi. Heimspekilegar kenningar geta
einnig verið vörður til afvega og sama má
segja um kröfur samfélagsins.
Jón var vel lesinn og þó sérlega vel að sér
í íslenskum fombókmenntum og hélt alla
ævi fast við þá ætlan sína, að sækja sér list-
rænan þrótt í fornsögurnar og hann trúði á
mikilleik þeirra og var stoltur og jafnvel
hrokafullur í ósveigjanlegri afstöðu sinni.
Þetta setti hann svolítið afsíðis í hópi starfs-
félaga og þá ekki síður gagnvart almenningi,
svo sem oft vill verða um menn, er nokkurt
ónæði stafar af í friðsæld sinnuleysisins.
Þegar Jón stendur andspænis því að velja
sér leið hafði hann notið hefðbundinnar
kennslu mestu kunnáttumanna í Leipzig.
Jón valdi að hafna öllum gildum hljómfræð-
innar, kontrapunktískum vinnuaðferðum,
sem hann hafði lært við tónlistarháskólann,
og þeirri hljóðfæraleikni, er var mjög mót-
andi um meðferð alls tónefnis. Þessi afstaða
hans olli því, að margir lærðir menn töldu
verk hans gjörð af kunnáttuleysi og gátu
ekki skilið, að um var að ræða ákvörðun, er
tók mið af þeirri ætlan, að tónklæða hinn
horngrýtta norræna kveðskap og fjalla um
allt að því ómennskar hetjur fornaldarinnar.
Hann vildi ekki fægja þetta efni og slípa í
anda rómantískrar fagurfræði, heldur að
það eignaðist sinn eigin stíl. í raun hafði
hann ekki annað til að byggja á en nokkur
þjóðlög og svo sérkennilega hrynskipan ís-
lenskra ljóða, fornra og nýrra, svo að sú
leið, sem hann valdi, var algerlega hans eig-
in hugsýn.
Það hversu hann algjörlega gengur í ber-
högg við bókstaflega öll lærdómsgildi í tón-
list skapar honum hins vegar sérstöðu hvað
varðar frumleg tök og þegar módernisminn,
sem er jafngamall Jóni, hdfði smám saman
umbylt öllu, ekki síst hér á landi, og komnar
voru fram nýjar leiðir til listsköpunar, bæði
er varðaði meðferð hljóðefnis og tónmynd-
unartækni, var tími Jóns loksins kominn. Nú
munu verk hans vera nær hljóðheimi dags-
ins í dag en þau voru fyrir 40-70 árum og
flutningur þeirra mun smám saman slípast í
meðferð flytjenda, sem munu laga leiktækni
sína að því sérkennilega tónferli, er einkenn-
ir verk hans.
Þá er ekki síður merkilegt, að sú hug-
myndafræði Jóns, að sækja sér efni í fornar
sagnir og kvæði, er nú komin í tísku og allir
hafa gleymt slagorðinu „öll þjóðleg list er
vond“. Að visu heitir það ekki nú til dags að
vera þjóðlegur, heldur að standa vörð um
menningararfinn. Það sem að miklu leyti
hefur valdið þessari breytingu er sú stað-
reynd, að alþjóðahyggja í listsköpun hefur
leitt til þess, að nær enginn eða mjög lítill
munur'er á t.d. japanskri, íslenskri, evr-
ópskri og amerískri „nútímatónlist“, enda
hafa skólarnir beinlínis skapað þessa tón-
listarhefð, sem kalla mætti „akademik"
dagsins í dag, eða „ný-akademik“.
Jón Leifs hafnaði öllum lærdómsgildum
aldamótanna á sviði tónlistar og sótti sér
viðfangsefni í ævagamalt efni íslenskra
fornsagna og kvæða og skapaði sér tjáning-
arstíl, sem telja verður einstæðan. Honum
tókst að vinna úr þessu efni, með sínum
framstæðu og nýstárlegu aðferðum í tón-
vinnslu, verk sem bera í sér hugsýnir stór-
huga listamanns, þar sem skiptast á fínleg
fegurð og tröllsleg átök, er eiga sér sam-
svörun í íslenskri náttúru, íslensku veðri, ís-
lensku fólki og íslenskri sögu.
I raun vorum við íslendingar ekki nægi-
lega undir það búnir að meðtaka Jón Leifs á
sínum tíma og það var aðeins á valdi ör-
fárra, að gera sér grein fyrir mikilvægi hans
sem listamanns. Það er því sögulega rétt, að
nú fyrst sé hægt að hefjast handa um flutn-
ing verka hans og gefa þau út. Að því verki
loknu verður hægt að gera sér fyllilega
grein fyrir mikilvægi hans fyrir íslenska
tónmenningu. Það getur verið erfitt að
skilja eldhuga eins og Jón Leifs og sam-
tímamat verður oftast rangt, þvi slíkt fólk
tekur sér mikið pláss til ónæðis fyrir aðra.
Þess vegna mun það fólk, er ekki þekkti Jón
Leifs, aðeins meta hann af þeim verkum, er
hann skildi eftir sig.
Eitt af síðustu skiptunum, er við Jón átt-
um samræður tveir einir, kom hann í heim-
sókn til mín, en þá hafði flensa lagt mig í
rúmið. Hann settist á rúmstokkinn hjá mér
og umræðan var bæði um félagsmál Tón-
skáldafélagsins og um tónlist almennt.
Hann vildi fátt segja um eigin tónsmíðar en
var því fomtnari um hvað ég hafði hugsað
mér á næstu áram. Hann hafði nokkrar
áhyggjur af framtíð tónlistar á íslandi,
framgangi og vexti Sinfóníuhljómsveitar-
innar, skipulagi tónlistarskólanna og áhuga-
leysi íslenskra stjómvalda. Meðan hann sat
þarna á rúmstokknum lagðist kvöldhúmið
yfir og hljómdökk rödd hans samlagaðist
smám saman dimmunni í herberginu og er
hann kvaddi sá ég aðeins skuggamynd hans
undan bjai-manum frá gangaljósinu. Nokkr-
um mánuðum síðar lést hann.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999 7