Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 19

ÞYS ALFA OG GALDUR
í TILEFNI AF HEILDARÚTGÁFU Á
VERKUM ÞORSTEINS FRÁ HAMRI
„Fylgdi honum þys álfa og galdur fugla'' segir í fyrsta
Ijóði fyrstu bókar Þorsteins frá Hamri, skrifar
HERMANN STEFANSSON sem hér fjaHar um Ritsafn
Þorsteins frá Hamri sem út kom hjá Iðunni nýlega.
/
IRITSAFNI eru birtar allar Ijóðabækur
Þorsteins, skáldsögumar þrjár og
söguþátturinn um Hallgrím smala og
húsfreyjuna á Bjargi. „Þys álfa og gald-
ur fugla“; þjóðtrú og alþýðumenning
eru einn ríkasti þátturinn í skáldskap
Þorsteins. Yrkisefnin eru sótt í íslenska
alþýðuhefð, unnið er úr íslenskum
bragarháttum. Á hinn bóginn er í ljóðagerð
Þorsteins unnið úr nýjungum módemismans:
hmn sundraði nútímamaður er yrkisefni og nú-
tíminn með sinn „kjamorkuskelk" sem Þor-
steinn nefnir svo í viðtalsbók eftir Matthías V.
Sæmundsson. „Það hefur alltaf búið í mér ugg-
ur eins og sjá má
af ljóðum mín-
um“, segir Þor-
steinn þar.
I svörtum kufli
nefnist fyrsta
ljóðabók Þor-
steins; hún kom
út 1958 og dregur
nafn sitt af einu
ljóðinu, „Að
haustnóttum“,
þar sem ljóðmæl-
andi fer í svört-
um kufli „um sali
haustsins bleika,
friðlaus andi“.
Verkið birtist hér
stytt af höfundar-
ins hálfu til að skerpa heildarsvip ritsins. Það
sama gera teikningar Tryggva Ólafssonar
sem prýða Ritsafn. Helstu höfundareinkennin
em fram komin í í svörtum kufli, skýrast
kannski í ljóðinu „Sigurður Breiðfjörð" en
rímnaskáldið hefur verið Þorsteini hugleikið í
gegnum tíðina: „Þú sem varst tákn hins tíu
alda ljóðs“.
Næsta bók Þorsteins, Tannfé handa nýjum
heimi, sem kom út 1960, er einnig stytt nokk-
uð hér. Tónninn hafði slípast mjög á milli
bóka: Tannfé handa nýjum heimi er heil-
steyptari, markvissari, beittari. Titillinn vísar
til ljóðsins „Eignar“: „ómettuð höfuð liðinna
tíða“ segir þar og freistandi að líta svo á að
tannféð sé ekki aðeins ljóðín sjálf heldur
menningararfurinn, fortíðin og hefðin. Víking-
araddir blandast saman við götuys nútímans í
ljóðinu „Gestir“:
Týndir dagar hafa vitjað mín
í hús núverunnar
komið til móts við daga sem bíða mín
Raddir Jómsvíkinga og ys götunnar
mætast
Sjálfur hlusta ég
og stari í reyktákn
Ádeilan er brýnd í Lifandi manna landi sem
kom út 1962. „Mörg og hávær em ósannind-
in/þar sem þau hrannast upp á leitinu" segir í
öðmm hluta þess magnaða ljóðabálks „Birtu“. í
ljóðinu „Lofsöngur" birtist hugsjón: „A hendur
fel þú honum!“ em lokaorð þess; vísunin í sálm-
inn er skýr en það er dagur sem hér um ræðir,
„Komi sá dagur“, en á þeim degi er horfst er í
augu við „meinsemdir orðanna" og ábyrgð á
glæpum mannkynssögunnar. En Lifandi
manna land er þó um margt innhverfari bók en
þær fyrri, jafnvel í ljóðum einsog „Gesturinn"
sem er næstum kumpánlegt í tóni: „Ég hnippi í
þig kunningi“. Von er á gesti sem við vitum
ekki hver er og ljóðmælandi segir: „hann gerir
aðeins einfaldar og sanngjarnar kröfur“. Mig
gmnar að gesturinn sé dauðinn.
Langnætti á Kaldadal heldur áfram með
sömu þróun, opnari kannski, svo sem í ljóðinu
„I teignum“ sem fjallar um holbakka ár sem
bráðum mun „hrynja í strauminn“. Ljóðmæl-
andi mælist til þess að „við“ bændur gerum
eitthvað því „ánni má brjóta nýjan farveg...“.
Aftur og aftur má sjá í ljóðum Þorsteins litlar,
hversdagslegar senur: samkvæmi, menn að
stíga upp í bifreið, samtal; alltaf marar eitt-
hvað undir yfirborðinu. Titilljóð Jórvíkur,
næstu bókar skáldsins, er dæmigert fyrir
andblæ þess verks. „Oss frændum“ er „varn-
að höfuðlausnar" og svara jafnan ef spurt er
um kvæði: „að ekki er ort“. „Vermalandsferð-
ir vorar/eru að sönnu heldur rislitlar", þeir
hafa verið „friðmenn hér á götunum". Yrkis-
efni ljóðsins er ekki Egill Skallagrímsson
heldur nútímamaðurinn - en orðunum „við“
og „vér“ bregður ekki síst fyrir í skáldskap
Þorsteins þegar hvað fastast er deilt á þjóð-
ina, á nútímamanninn, einsog Njörður P.
Njarðvík bendir á í ritgerð sinni. Þó eru þeir
frændur skáld, þeir leggja stund á „marklítið
drykkjuraus" uns „blóðöx" bindur enda á það;
hún virðist vera smíðuð úr orðum og hljóðar
svo: „Hið bezta var kvæðið flutt“: líkt og eggj-
un til lesanda sem gerir sig ánægðan með
kvæði sem „ekki er ort“ eða líf sem varla er
lifað. Doði, hræsni, kuldi, þægileg og huglaus
makindi: þetta eru yrkisefni Jórvíkur, „svo
við rífum úr okkur hjörtuný hengjum þau ut-
an á okkur/ eins og heiðursmerki“ er ort í
ljóðinu „Liðsinni". Ljóðabálkurinn „Til fundar
við skýlausan trúnað“ hverfist um þessi dáð-
lausu þægindi: „Tvímælalaust ætla þeir á auk-
in þægindi“ segir í fyrsta hluta og þessir
„þeir“ hætta ekki á neitt fyrir sannleikann
sem þeim virðist „ófrýnilegri en svo“, hætta
ekki einu sinni á „óheppilega nafngift". Þó líð-
ur að þeirri stund að við öskrum, einsog segir
í Ijóðinu „Dul“.
Svo lýkur samdiykkjum -
fólk reikar heim misviturt og glatt.
Við höfum dansað með -
hví skyldum við hafna samfylgdinni heim?
Þó kjósum við oft að dvelja eftir
þegandi eða með uppgerðarhlátrum -
hver sönn kennd okkar föst í fjötrum.
Við drögum dul
á sárustu reiði okkar ástir og óskir
en sú stund kemur að við öskrum þetta upp.
Skáldsögur Þorsteins hafa að undanfómu
verið að koma fram í dagsljósið í endurmati. Sú
fyrsta, Himinbjargarsaga eða Skógardraumur,
kom út 1969 og er óreiðukenndust, tilrauna-
kenndust skáldsagnanna þriggja í formi og frá-
sagnaraðferð, flippuðust, skulum við segja.
Hún er öðrum þræði ævintýri en skartar sögu-
höfundi, meðvituðum höfundi sem spinnur upp
söguna, yrkir í eyður í myndmáli gamals leir-
kers. Verkið gerist á nokkrum plönum. í for-
grunni er ævintýrið um Sigurð (sem er fremur
hugtak en nafn) sem hyggst bjarga Himin-
björgu sem rænt hefur verið af jarli nokkrum.
Ymislegt í heimi þessa ævintýris er í ætt við
þjóðfélagslega allegoríu en Himinbjargarsaga á
heilmikið sameiginlegt með skáldskap dagsins í
dag, einkum að formgerð, og kann það að skýra
að þessar þrjár skáldsögur féllu í skuggann;
voru þær ekki einfaldlega langt á undan sínum
tíma? Þó er í þeim gamall andblær, og í þeirri
lyrstu, ef mér skjátlast ekki illa, þráður frá
Benedikt Gröndal sem ekki hefur mikið verið
tekinn upp í íslenskum bókmenntum. En helsta
einkenni sagnanna er blöndun gamals tíma og
nýs og einstaklega kjarnyrt og fallegt íslenskt
mál. Möttull konungur eða Caterpillar er sam-
felldari skáldsaga en sú fyrsta þótt höfundur
segist reyndar í áðumefndri viðtalsbók
„grauta" í Möttli konungi „saman ýmsum end-
urminningabrotum, fomum sögum og alls kon-
ar draumórum". Verkið er einræða draugs aft-
an úr forneskju, mælt við skurðgröfumann sem
vinnur við að ræsa fram mýrar. Sá leggur ekki
meira en svo við hlustir. Draugurinn gæðir
landið sögu og lífí, líkt og hann sé að messa ekki
aðeins yfir skurðgröfumanninum heldur um
leið framfarahyggju nútímans og skeytingar-
leysi. Margir telja þessa besta af skáldsögum
Þorsteins.
íslensk launkímni eða jafnvel bölmóður í
bestu merkingu þess orðs er einkenni Hausts í
Skírisskógi „Þessi saga er ekki raunsæismynd
af neinni Reykjavík árið þetta eða hitt í heimild
eða á minningarskifu“ segir skáldsagan um
sjálfa sig. En Haust í Skírisskógi gerist þó ekki
í útlagaskóginum fræga heldur í hliðstæðu og
andstæðu hans í íslenskum samtíma. Átrúnað-
argoð söguhetjanna er að finna í vörumerki
Robin Hood-hveitisins og jafnvel í barna- og
unglingabók um frjálsræðishetjumar fræknu.
Söguhetjurnar bera sömu nöfn og viðurnefni og
kempur skógaiáns og hittast gjaman á gilda-
skála sem nefnist „Eikin“. Þetta eru engir
broddborgarar. Samlíðan þeirra með Hróa
hetti og hinum kátu köppum hans er
„Hamsúnsk flækingarómantík“, ástæðan „sam-
bandslaust sveitamannaþunglyndi" einsog seg-
ir í verkinu í sjálfsírónískri tóntegund. Ef til vill
er Haust í Skírisskógi aðgengilegasta skáld-
saga Þorsteins og góður kostur að hefja lestur-
inn þar.
Á milli skáldsagnanna komu ljóðabækurnar
Veðrahjálmur og Fiðrið úr sæng daladrottning-
ar. Þetta eru magnaðar bækur og sameina
margt af því besta úr fyrri bókum. Kaldhæðni
er orðin ríkur þáttur í Ijóðunum en einnig hug-
sjón, svo sem í ljóðinu „Mannsblóð“ úr fyrr-
nefiidu bókinni.
Um alkyrr svæfandi dægur
býður oss annað veifið í grun
að um æðar vorar renni blóð
og af þessu fáum vér bakþanka:
maður
En til allrar lukku
er blóði einungis úthellt í fréttum -
og aðeins í svefnrofunum
vaknar hugboð um að gildin séu tvö:
maður og maður.
Ég er ekki einn um dálæti á Fiðrinu úr sæng
Daladrottningar. Það er einsog eitthvað opnist i
þeirri bók og flæði fram af miklum krafti sem á
sér ekki alveg hliðstæðu í ljóðagerð Þorsteins;
eða kannski er þetta aðeins tilfinningin sem
fyrsta ljóðið í verkinu gefur, Ijóðið „Island“:
Ég vil lílgast þér, land
en sætti mig samt
við mannsgervið og mannshugann
og víst kvíslast blóðrás mín og kenndir
í líkingu lækja þinna.
Hvað um vor þín
með vatnagangi og skriðufóllum:
hitti þá einhver á æð eða kviku?
Spjótalög á spegil kom út 1982 og kápa
frumútgáfunnar sló sterkan tón: Ijósmynd á
forsíðu sýnir brotinn spegil, andlit skáldsins í
brotunum á baksíðu. Titillinn er úr örstuttu
ljóði sem nefnist „Samviska“: „Samviska -/sál
mín herðir/spjótalög á spegil.“ Sterk sjálfs-
glíma á sér stað í þessari bók, „Vér lifum og
nögum/ljóðkjúkuna“ segir í „Rúnaristu“, fyrsta
Ijóði bókarinnar. Og við krossfestum hvert
annað; yrkisefni ljóðsins „Golgata“ er, að mér
finnst, „gildin tvö“: maður og maður.
Þú kaupir þér ekki nagla
til að krossfesta sálir -
þú þarft einungis
að hnykkja rétt á orðunum.
Hafðu ekki áhyggjur
af handvömm á ytra borði.
Það er jarðveginum að kenna
efkrossamirhallast,
og ekki nema mátulegt
á þögul vitni
Síðari bækur Þorsteins hafa tekið nýja
stefnu, eru persónulegri, nálægari, leita gjam-
an á bernskuslóðir. Þetta má sjá alveg frá Nýj-
um ljóðum en þó einkum Urðargaldri sem kom
út 1987; með þeirri bók hefst nýtt tímabil. Síð-
an komu Vatns götur og blóðs 1989. Sama
stefna, bara sterkari. Ég vil þó ekki heldur
ýkja breytinguna, ýmislegt er í kunnuglegum
anda, svo sem þemað (eða senan) í ljóðinu
„Heiðursgestir": „Umburðarlyndir/nánast ut-
angátta/hlýddu þeir á þakkarávörpin/lofið/um
Ijósbera andans“.
„Hilling" er reyndar ekki alveg dæmigert
ljóð fyrir Vatns götur og blóðs, óvænt mynd af
ljóni á Mýrdalssandi. Raunsæisleg áferð á
myndinni, líkt og geispandi ljón sé eðlileg ís-
lensk náttúrumynd. Ljónið liggur þarna ennþá
að loknum fyrstu ljóðlínum þótt skipt sé yfii- í
þátíð í framhaldinu og ljóðmælandi sé kominn
á Klaustur. Hvaða ljón er þetta? Hvaðan slapp
Þorsteinn
frá Hamri
FUGLA
það? Hver er heimur þess? Og hver er eigand-
inn? Hugsi hver fyrir sig;
A Mýrdalssandi liggur ljón við veginn
og lætur sem það hafi gleymt hver á það
en sefúr þama satt og eitt og fagurt!
Vonandi ratar eigandinn aldrei þangað.
Oskaplega fannst mér gaman að sjá það
biunda í gijótinu, gult, sloppið úr helsi!
Það geispaði, vakið til hálfs, mótí sól í austri
líkt og það vildi mæla við mann og annan:
Heimur minn sé háttvirtri sál yðar nægur...
Ég hugsaði um það dögum saman á Klaustri
Síðasti lausamálstextinn sem hér birtist er
Hallgrímur smali og húsfreyjan á bjargi, undir-
titillinn Söguþáttur úr Borgarfírði. Þetta er
söguþáttur samkvæmt hefðinni, þjóðleg fræði
einsog þau gerast best; hér segir frá álfaraun-
um Hallgríms smala og síðan stórmennsku
Kristrúnar Hallgrímsdóttur sem bjó á bænum
Bjargi í Borgarfirði við knappan kost. Viðskipti
hennar við ótuktarlegan hreppstjóra. Verkið
verður ekki borið saman við skáldsögumar; það
er sumpart aðgengilegra og hrein skyldulesn-
ing fyrir alla aðdáendur þjóðlegra fræða.
Síðustu ljóðabækurnar í ritsafninu eru
Sæfarinn sofandi og Það talar í trjánum. Jafti-
sterkar bækur, með þeim bestu, og maður hef-
ur tilhneigingu til að flokka þær saman. Hér
eru dulmögn og náttúruhyggja orðin ríkjandi,
það sem ekki er hægt að segja, það sem hangir
á „álagaþræðinum, svo veikum/ að hann hrekk-
ur í tvennt/ ef talað er um hann“ einsog segir í
eldri bók. „Mér er í mun að setja heiminn sam-
an“ er ort í Sæfaranum sofandi. Titilljóðið
hljóðar svo:
Ég lá í vari
lengur en minnið nær.
Vopn færðu mér karlar,
konumar lífstein.
Allt fór að reglu.
Sandur. Sól. Blær.
Hver hjó á festar í myrkrinu
meðan ég svaf?
Hver er ég
og hvar er mín gjöfula fjara?
Nær sem utar óreiða.
Blóðugt haf!
Maðksjór.
Tóm tíl að spyija.
Um seinan að svara.
Að heyra Þorstein sjálfan lesa Ijóðin á
geisladisk varpar ljósi á ýmislegt enda eiga
þau rætur í munnlegri hefð; ég minni á Sigurð
Breiðfjörð. Naum en mikilsverð áhersluþögn
kemur á undan orðinu „bað“ og lætur það kall-
ast á við titil Ijóðsins „Skógaraltarið“ sem er
fyrsta ljóðið í „Það talar í trjánum“:
Ég bað að mér yrði gefið að hugsa af gnægð,
án tvíveðrungs, án látaláta,
að allar sífellur og samfellur
í tilhaldssemi orðs og æðis
léttu sér upp af lund minni -
já, jafnt hin ábúðarfulla launung
sem allir sýndarhimnamir...
Ó, taktbundna yfirskin!
Ogtunghðóðískýjum,
ungan náttfara næddi
undir ofur véítéttalegu
tré allra tíða
við ys frá gestum í grennd
þar sem öllum setningum
virtist saman skipað af guðum...
Freistandi er að kaUa þessa bæn fagurfræði
Þorsteins í hnotskurn, að minnsta kosti í síðari
verkum hans.
Það sem stundum hefúr einkennt viðtökur á
bæði skáldskap Hannesar Péturssonar en þó
einkum og sér í lagi Þorsteins frá Hamri er að
verk þeirra hafa verið sett á stall. Þar á ég ekki
við verðlaun og viðurkenningar sem eru allra
góðra gjalda verð heldur fjarlægð, stundum
mærðarlega og alltaf þægilega fjarlægð fyrir
lesendur, fjarlægð sem firrir þá allri ábyrgð og
glímu við skáldskapinn. Þannig hefur lítið -
ótrúlega litið - verið um vitræna umfjöllun um
Ijóðabækur Þorsteins frá Hamri og einhvem
veginn hefur vantað átök, meiri nánd og minni
tyllidagastemmningu.
Um þessar mundir er að koma út ný Ijóða-
bók eftir Þorstein frá Hamri. Nú er lag.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999 19